Dyplomację wojskową jako formę zewnętrznej reprezentacji interesów państw dostrze-żono około połowy XIX wieku. Z upływem czasu stała się ona wyspecjalizowaną dzie-dziną dyplomacji narodowej. Termin „dyplomacja wojskowa” integralnie jest związany z misją attaché wojskowego1. Polscy dyplomaci w mundurach dołączyli do międzyna-rodowego grona attaché wojskowych dopiero w 1918 roku po odzyskaniu przez pań-stwo niepodległości.
Wojskową służbę dyplomatyczną II Rzeczypospolitej tworzono od podstaw. Brako-wało rodzimych tradycji, wzorców organizacyjnych, narodowej praktyki. W Ministerstwie Spraw Wojskowych i Sztabie Generalnym Wojska Polskiego próżno było szukać świadczonego personelu czy sprawdzonych procedur. Służba ta wymagała, oprócz do-świadczenia i umiejętności zawodowych, także specyficznych kwalifikacji osobowo-ściowych i dużego obycia towarzyskiego2. W początkowym okresie odrodzonej państwowości polskiej wykorzystywano doświadczonych oficerów (generałów), którzy w przeszłości pełnili służbę w armiach zaborczych3. W tym czasie wojskowe służby dy-plomatyczne takich państw jak Francja, Wielka Brytania, Prusy, Austria, Rosja i Stany Zjednoczone były już dobrze zorganizowane i miały swoich przedstawicieli w większo-ści liczących się państw na świecie4.
1 A. Vagts, The Military Attaché, New Jersey 1967, s. 19.
2 Szerzej o pochodzeniu pierwszych polskich attaché wojskowych okresu II RP: K. Stepan, Polska dyplomacja wojskowa 1919–1945, Personel wojskowy placówek dyplomatycznych, t. 4, Warszawa 2014, s. 6–8.
3 Byli to między innymi: Bolesław Wieniawa-Długoszowski – adiutant Józefa Piłsudskiego, od listopada 1921 r. attaché wojskowy w Bukareszcie, tam wziął udział w pracach nad kon-wencją polsko-rumuńską, którą podpisano w kwietniu 1922 r.; Wiktor Tomir-Drymmer – wchodził w skład ochrony Piłsudskiego – attaché wojskowy w Estonii, kierował również pla-cówką wywiadowczą „Rewel” i całością prac wywiadowczych w państwach bałtyckich; Józef Beck – attaché wojskowy we Francji i Belgii, szef gabinetu Piłsudskiego, a od listopada 1932 r. minister spraw zagranicznych; kontradm. W. Kłoczkowski – w lutym 1919 r. uzyskał dymisję ze służby rosyjskiej i przybył do Polski, 3 marca 1919 r. wstąpił do WP, a 9 lipca 1919 r. został nominowany na stanowisko pełnomocnika wojskowego i morskiego w Londynie.
4 W 1936 r. najwięcej attaché wojskowych miały: Francja – 50 osób, Wielka Brytania – 38, Stany Zjednoczone – 34, Włochy – 30 oraz Niemcy i Związek Radziecki – po 26. Szerzej o attaché wojskowych w stolicach głównych państw: A. Vagts, The Military Attaché…, op.cit., s. 44–59.
dyplomacja wojskowa, attaché wojskowy, attaché obrony, polityka zagraniczna i bezpieczeństwa, dyplomacja obronna
SŁOWA KLUCZOWE
Edukacja
O
drodzone państwo polskie, oprócz wytyczenia granic, stworzenia trwałego syste-mu bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, scalania i stabilizacji ośrod-ków władzy, budowy organów administracji terenowej oraz innych podstawowych atrybutów państwowości, stanęło przed strategicznym zadaniem zyskania poważania swo-jej międzynarodowej podmiotowości1. Po uznaniu państwowości Rzeczypospolitej Polskiej przez obce państwa koniecznością stało się zbudowanie sprawnie funkcjonującej dyplo-macji, w tym sieci placówek zagranicznych. Równolegle więc z rozwojem cywilnej służ-by zagranicznej służ-były tworzone pierwsze stałe wojskowe przedstawicielstwa dyplomatycz-ne – ataszaty wojskowe. Z ich działalnością przeplatała się, zwłaszcza w pierwszych latach niepodległości, aktywność różnego rodzaju tymczasowych misji wojskowych (lub ofice-rów do zadań specjalnych ad hoc wysyłanych poza granice kraju), które zajmowały się głównie pozyskiwaniem uzbrojenia dla nowo tworzonego Wojska Polskiego. W owym cza-sie trudno było ściśle rozgraniczyć zadania dyplomatyczne od gospodarczych czy wywia-dowczych. Często były one wykonywane w skrajnie niesprzyjającym otoczeniu między-narodowym, wystarczy wspomnieć o wojnie domowej w Rosji, przewrocie bolszewickim, niestabilnej sytuacji politycznej w Niemczech czy wojnie o granice państwa toczonej z są-siadami.W pierwszym okresie odrodzonej polskiej państwowości główne zadania jej wojskowych przedstawicieli za granicą polegały na zdobywaniu i przekazywaniu informacji służących polityce państwa, a także na „przyzwyczajeniu” partnerów do obecności Polski w świecie, budowaniu zrębów zaufania i zyskiwaniu poparcia obcych rządów dla sprawy granic oraz na wzmocnieniu materiałowym i sprzętowym armii2.
Pierwsi polscy attaché wojskowi oficjalnie pojawili się w obcych stolicach w pierwszym półroczu 1919 roku. Rozkazy naczelnego dowódcy Wojska Polskiego (NDWP) marszałka Polski Józefa Piłsudskiego, na podstawie których utworzono ataszaty wojskowe w Bernie, Budapeszcie i Belgradzie, zostały wydane w marcu 1919 roku3. W tymże roku w strukturze dyplomacji wojskowej RP były: pięć ataszatów, dwie misje wojskowe oraz kilku pełnomoc-ników i ekspertów wojskowych czasowo oddelegowanych do pracy w placówkach dyploma-tycznych poza granicami kraju4. Do końca 1920 roku otwarto następnych czternaście atasza-tów5. W kolejnych latach ich liczba była wielokrotnie modyfikowana i dostosowywana do
1 R. Kupiecki, Ataszaty wojskowe II RP w świetle dokumentów. Kilka uwag do tomu I, w: Polska dyplomacja woj-skowa 1918–1945 Wybór dokumentów, R. Szymaniuk, A. Wszendyrówny, A. Jaskuła (red.), t. 1, Warszawa 2014, s. 8.
2 Obszerny przegląd zadań attaché wojskowych II RP: Polska dyplomacja wojskowa 1918–1945…, op.cit. Szeroko o or-ganizacji tych struktur: R. Majzner, Attachaty wojskowe Drugiej Rzeczypospolitej 1919–1945. Strukturalno-organizacyjne aspekty funkcjonowania, Częstochowa 2014.
3 Na podstawie rozkazu NDWP nr Szt. Gen. 210/IIpf. z 2 marca 1919 r. utworzono ataszat wojskowy przy poselstwie polskim w Bernie, natomiast na podstawie rozkazu NDWP nr Szt. Gen. 2393/II z 9 marca 1919 r. powstał ataszat wojskowy w Belgradzie. Vide: G. Płachciak, Dyplomacja wojskowa II Rzeczypospolitej w okresie kształtowania się Państwa Polskiego w latach 1919–1921, „Bezpieczeństwo, Teoria i Praktyka” 2008 nr 3/4, s. 214.
4 P. Łossowski, Historia dyplomacji polskiej, Warszawa 1995, s. 43–44.
5 R. Majzner, Attachaty wojskowe…, op.cit., s. 82–83.
potrzeb oraz możliwości finansowych państwa. Udoskonalono również zasady i metody pra-cy, a także skorygowano zakres zadań wykonywanych przez attaché wojskowych oraz orga-nizację ich służby w kraju.
Ponadto uregulowano ogólne zasady funkcjonowania attaché. Zawarto je w Tymczasowej instrukcji dla attaché wojskowych, delegatów wojskowych Sztabu Generalnego Wojska Polskiego6 wydanej 31 stycznia 1919 roku, dwa miesiące przed wysłaniem pierwszej grupy attaché wojskowych do pełnienia służby w Bernie, Budapeszcie i Belgradzie. W dokumen-cie tym uporządkowano najpilniejsze sprawy związane ze statusem attaché wojskowego, za-daniami dyplomatycznymi i informacyjnymi, zasadami prowadzenia łączności, zatrudnie-niem i uposażezatrudnie-niem pracowników oraz obowiązkami wojskowymi7.
Równolegle z tworzeniem ataszatów wojskowych wysyłano – praktykowano to także póź-niej – misje doraźne, które miały za zadanie zrealizować konkretne przedsięwzięcie. Głównym powodem takiego postępowania były palące potrzeby pozyskiwania sprzętu i uzbrojenia dla nowo tworzonego Wojska Polskiego. Takie „misje celowe” mogły wykonywać specjalistycz-ne zadania i były stosunkowo łatwe do zorganizowania. Nie wymagały specjalnych proce-dur, często długotrwałych, związanych z uzgodnieniami między ministerstwami ani też akre-dytacji attaché wojskowego w państwie urzędowania. Temu ostatniemu pozwalały więc skoncentrować się na pracy informacyjnej i dyplomatycznej (wywiadowczej).
Oprócz przekazywania informacji polityczno-wojskowych oraz dbałości o dobre imię ar-mii, nowo tworzona polska wojskowa służba dyplomatyczna zajmowała się zakupem i trans-portem sprzętu. Nadal jednak równolegle prowadzono misje specjalne8.
Wojskowe placówki dyplomatyczne w II Rzeczypospolitej – mimo trudności budżeto-wych – wyróżniały się jakością pracy, a był to okres bogaty w wydarzenia wewnętrzne i międzynarodowe. Attaché wojskowym stawiano wysokie wymagania profesjonalne, była to służba pod każdym względem elitarna. Kandydaci musieli być oficerami dyplomowa-nymi, z praktyką sztabową, znać język obcy oraz specjalizować się w problematyce pań-stwa, w którym mieli pełnić służbę. Misja attaché wojskowych zazwyczaj trwała około dwóch lat, niekiedy była przedłużana do czterech. Ze zbiorczych zestawień 24 placówek wojskowo-dyplomatycznych II RP za lata 1919–1939, opracowanych przez Roberta Majznera9, wynika, że w tym okresie służbę attaché obrony pełniło jedynie 91 oficerów i zaledwie dziesięciu czyniło to dwukrotnie10.
Zadania pierwszych polskich attaché wojskowych były podobne do tych, jakie wykony-wali attaché wojskowi innych państw. W latach 1918–1921/1922 aktywność dyplomatów wojskowych determinowały potrzeby wojenne, po tym okresie skoncentrowali się oni na na-stępujących obszarach tematycznych: dyplomatycznym, informacyjnym,
promocyjno-infor-6 Polska dyplomacja wojskowa…, op.cit., s. 17–38.
7 W instrukcja nie wspomniano jednak o finansowaniu działalności ataszatu. Kwestie finansowe stały się więc w ko-lejnych latach przedmiotem sporu między resortami spraw wojskowych i spraw zagranicznych.
8 Vide: Polska dyplomacja wojskowa…, op.cit., s. 8–9.
9 R. Majzner, Attachaty wojskowe….., s. 101–105.
10 Vide: R. Kupiecki, Ataszaty wojskowe II RP w świetle dokumentów…, op.cit., s. 14.
100 lat polskiej...
Edukacja
macyjnym, popularyzatorsko-informacyjnym i ochronie interesów przedstawicieli resoru obrony11. W istocie ten ogólny katalog działań nie zmienił się do dzisiaj, obejmuje jednak nieporównanie więcej treści i zagadnień szczegółowych.