Analiza wypowiedzi artystów dokonana za pomo-cą metody MCA ukazuje bogactwo, różnorodność i polimotywacyjny charakter motywów sterują-cych twórczością artystyczną. Zidentyfikowane motywy można, zgodnie z koncepcją Kocowskiego (1987; 1991), podzielić na stymulatory i inhibitory oraz odróżnić motywy racjonalne i (dominujące) emocjonalne oraz wskazać ich komponenty w sfe-rze odczuć i w realnym działaniu, w czynnościach twórczych. Przeprowadzona analiza dwóch wy-wiadów wskazuje na elementy wspólne i pozwala sformułować wnioski odnoszące się do obu wypo-wiadających się malarzy.
W wypowiedziach obu malarzy dominowała mo-dalność „afekt”. W sposobie przeżywania fenome-nu sztuki ujawniają oni, poprzez użycie wielości słów nacechowanych emocjonalnie, jak istotnym stymulatorem ich twórczości oraz zarówno rezul-tatem, jak i przyczyną działania są uczucia i afek-ty. Treść wypowiedzi dowodzi, że przeżywanie zjawiska motywacji do twórczości jest przesycone silnymi emocjami. Zgodnie z przyjętym założe-niem konieczne więc było analizowanie motywacji łącznie z emocjami i odczuciami.
Sfera emocjonalna stanowi źródło silnych stymu-latorów, co oznacza, że możliwość przeżycia pozy-tywnych uczuć i emocji, pozypozy-tywnych zmian w na-stroju, przywołania emocji wynikających z postaw,
a więc związanych z określonymi przedmiotami i obiektami oraz uruchomienie antycypacji emocji pozytywnych skłania artystów do zaangażowania się w aktywność twórczą. Zaznaczmy, że ta rozma-itość stanów emocjonalnych ma głównie znak do-datni, z pewnymi elementami ambiwalencji.
Analiza pokazała, że – z punktu widzenia znaczeń przypisywanych własnym odczuciom – najważ-niejszymi emocjami stymulującymi działalność twórczą wydają się być przyjemność, miłość i przy-wiązanie. Dominację modalności „afekt” można odnieść do jednego z rodzaju motywów wyszcze-gólnionych przez Kocowskiego (1987) – motywów afektywnych. Motywy te stanowią emocje, uczucia czy popędy sterujące aktywnością twórczą, mogą być świadome, podświadome lub nieświadome.
Uzyskany wynik dotyczący roli emocji jako sty-mulatorów jest również zgodny z innymi donie-sieniami (Tokarz, Beauvale 1996). W tym miejscu warto przywołać termin „emotywacje”, zapropo-nowany przez Rosemana (2009: 345), który odnosi się do specyfiki działania motywowanego emo-cjami. Emotywacje dotyczą motywacji emocjonal-nych, czyli „charakterystyk celu, który ludzie chcą osiągnąć, kiedy doświadczają emocji” (Roseman 2009: 345). Ekspresja słowna wskazała na przewa-gę emocji pozytywnych w subiektywnym obrazie zjawiska motywacji do twórczości artystycznej (dominacja kategorii „afekt pozytywny”).
Wynik ten jest zbieżny z regułą sformułowaną przez Kocowskiego i Tokarz (1991), zakładającą korzystny wpływ emocji pozytywnych i antykreatywne dzia-łanie emocji negatywnych na proces twórczy. Emo-cje o walencji dodatniej działają w przypadku
twór-czości na zasadzie mechanizmu samopobudzenia i mają właściwości samowzmacniające, co również przesądza o ich funkcji motywacyjnej (Kocowski 1991; Tokarz 2005a; 2011). W przypadku twórczości malarskiej emocje pozytywne determinują zatem procesy motywacyjne, stąd kategoria „afekt pozy-tywny” okazała się tak istotna w analizie modalno-ści. W wypowiedziach obu malarzy mamy do czy-nienia z różnorodnymi elementami procesu emo-cjonalnego, dostrzegamy ich rozmaite przyczyny, pełnią one rozmaite funkcje.
Analiza wypowiedzi ujawniła interesującą grupę stymulatorów aktywności twórczej, jaką stanowi specyfika czynności związanych z aktem twórczym.
Malarze zwrócili szczególną uwagę na przyjemność sensoryczną, po części także związaną z ruchem, wynikającą z czynności i sytuacji malowania obra-zu. Poszczególne czynności związane z tworzeniem dzieła nie tylko zachęcają do pracy, ale też są źró-dłem silnej, autotelicznej przyjemności. Czynności te, jak na przykład mieszanie farb, kładzenie farb na płótnie, obserwacja ruchów pędzli czy obcowa-nie z zapachami płócien, zajmują kluczowe miejsce w sposobie konstytuowania znaczenia fenomenu motywacji do twórczości artystycznej. Przeprowa-dzona analiza pozwala stwierdzić, że szczególny rodzaj przyjemności związany z czynnościami skła-dającymi się na aktywność twórczą stanowić może dystynktywną cechę twórczości malarskiej. Kwe-stia ta niewątpliwie wymaga dalszych badań. Wy-daje się, że pozytywne emocje wyzwalane podczas wykonywania poszczególnych czynności związa-nych z aktem twórczym można przyporządkować do grupy emocji związanych z procesem twórczym, którą wyodrębniła Tokarz (2005a).
Analiza wyraźnie wykazała, że możliwość ekspre-sji własnych stanów psychicznych stanowi ważny stymulator działań twórczych. Chociaż brak jest w tym obszarze badań empirycznych, to jednak można odnieść się do rozważań Reada (1982), któ-ry zauważył, że w twórczości artystycznej emo-cje nie są tylko integralnym składnikiem procesu twórczego, ale również często stają się tematem dzieła. Zdaniem tego autora dzieło sztuki można traktować jako wyzwolenie uczuć artysty i ekspre-sję wrażliwości jego twórcy. Warto w tym miejscu zacytować słowa Reada, które stanowią słusz-ny komentarz do opisywanego wyniku analizy:
„[t]rzeba jednak wciąż mocno podkreślać, że sztuki plastyczne są sztukami wizualnymi, działającymi poprzez oczy, wyrażającymi i przekazującymi stan uczuć. (…) jego zadaniem (artysty, przyp. autorek) nie jest wykładanie idei, lecz przekazywanie swo-ich emocjonalnych na nie reakcji” (1982: 33).
Wyniki badania wskazują na przewagę motywa-cji artystycznej nad motywacją hubrystyczną. In-teresującym wynikiem analizy wywiadów była tylko delikatnie zaznaczająca się obecność moty-wów związanych z motywacją zewnętrzną i hu-brystyczną. Analiza treści przekonuje, że zajmo-wanie się tworzeniem sztuki stanowi dla artystów podstawowy element własnego obrazu „Ja”, który konstytuuje ich tożsamość oraz wpływa na po-czucie własnej wartości. Ze względu na marginal-ną obecność w wywiadach wątków dotyczących bezpośrednio motywacji hubrystycznej można przypuszczać, że w przypadku malarzy w ich su-biektywnym obrazie zjawiska twórczości domi-nuje motywacja artystyczna, a własną motywację do tworzenia postrzegają głównie w kategoriach
motywacji autonomicznej. Odnosząc uzyskane charakterystyki indywidualnych znaczeń i tre-ści dotyczące motywów oraz działania do mode-lu zarysowanego w tabeli 1, możemy stwierdzić, że w wyniku badania uzyskano charakterystyki orientacji motywacyjnej na „ja” i „na dzieło” w po-staci nieomal równoważnej, u jednego z malarzy wystąpiły znaczenia związane z orientacją na działanie. Jakkolwiek wspominamy o elementach motywacji instrumentalnej, to jednak nie wystąpi-ły one wyraźnie. Nie pojawiało się także zbyt wiele odniesień do odbiorcy i odbioru dzieła.
Dotychczasowa dyskusja oraz wyniki uzyskane na podstawie analizy jakościowej obiektów zało-żeń oraz ich określników ukazują ścisły, nieroze-rwalny związek systemów motywacyjnego i afek-tywnego. Wypowiedzi badanych zawierały wiele określeń dotyczących motywacji do twórczości.
Analiza treści wskazuje na dużą intensywność od-czuwania potrzeby tworzenia w subiektywnym przeżywaniu zjawiska motywacji. Rezultat ten po-twierdza inne rozważania o silnym powiązaniu motywacji i emocji w aktywności twórczej, które podkreślają specyfikę motywacji w twórczości. Za-kłada się bowiem, że szczególny charakter moty-wacji w twórczości wiąże się z jej wyjątkową siłą, polimotywacyjną strukturą oraz właśnie – różno-rodnością emocji (Tokarz 2005a; 2011).
Bardzo interesującym wynikiem analizy jest fakt, że istotną modalnością w przypadku obu artystów okazał się „czas” i jej kategoria „czas teraźniejszy”.
Zjawisko motywacji do twórczości artystycznej jest przeżywane głównie w kategoriach czasu te-raźniejszego. Teraźniejszość stanowi zatem dla
opisywanych malarzy ważne źródło stymulatorów.
Rezultat ten pozostaje w zgodzie z rozważaniami Strzałeckiego (2003) dotyczącymi relacji twórczości i czasu psychologicznego. Zdaniem tego badacza dostępne wyniki badań pozwalają wnioskować, że jednostki odznaczające się wysokim poziomem kompetencji intelektualnej (w tym też twórcy) cele swojej aktywności lokalizują bliżej w czasie psy-chologicznym. Ponadto celom tym przypisywane jest subiektywnie wyższe prawdopodobieństwo osiągnięcia. Można przypuszczać, że w przypadku artystów z efektem tym wiąże się wysoki stopień sprawowanej kontroli. Pochodną tej relacji może być więc fakt, że w reprezentacjach poznawczych artystów czas psychologiczny znacznie „kurczy się” i koncentruje się na teraźniejszości.
Wnioskiem wspólnym w odniesieniu do obu ar-tystów jest też to, że przeżywanie fenomenu mo-tywacji do działań twórczych współwystępuje z wątpieniem, pytaniami czy negacją. W ramach modalności „przekonanie” najczęściej używaną kategorią u obu artystów była „afirmacja”.
Feno-men motywacji jest zatem przeżywany jako bardzo istotny i niepoddający się zaprzeczeniu. Wynik ten koresponduje z rezultatami badania twórczości artystycznej Nelsona i Rawlingsa (2007), nawiązu-jącymi do nurtu fenomenologii. Badacze ci wyka-zali, że jednym z uniwersalnych elementów w do-świadczeniu fenomenu twórczości było odczucie pewności w działaniach twórczych (confidence in artistic creativity).
Interesującym wynikiem jest przeżywanie feno-menu sztuki częściowo poza obrębem własnej pod-miotowości. W analizowanych wypowiedziach sztuka zyskała własną podmiotowość i stała się autonomicznym bytem. W literaturze przedmio-tu można znaleźć autobiograficzne świadectwa twórców, zwłaszcza pisarzy (por. Tokarz 2005a), opisujące szczególny stan emocjonalny polegający na dominacji dzieła nas pisarzem. Dzieło staje się bytem odrębnym, które niejako podporządkowuje sobie osobę twórcy. Wydaje się, że uzyskany wy-nik może wiązać się właśnie ze swoistą dominacją procesu twórczego nad artystą.
Allport Gordon W. (1964) Właściwości motywacji człowieka [w:] Janusz Reykowski, red., Problemy osobowości i motywa-cji w psychologii amerykańskiej. Warszawa: PWN, s. 11–28.
Amabile Teresa (1983) The Social Psychology of Creativity.
New York: Springer-Verlag.
Brentano Franz (1999) Psychologia z empirycznego punktu widzenia. Przełożył Włodzimierz Galewicz. Warszawa:
PWN.
Gałdowa Anna, Nelicki Aleksander (2005) O możliwo-ściach i warunkach bycia twórczym z perspektywy aksjologicz-nej teorii osobowości [w:] Aleksandra Tokarz, red., W po-szukiwaniu zastosowań psychologii twórczości. Kraków: Wy-dawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 9–29.
Gardner Howard (2011) Creating minds. An anatomy of cre-ativity seen through the lives of Freud, Einstein, Picasso, Stra-vinsky, Eliot, Graham and Gandhi. New York: Basic Books.
Bibliografia
Higgins E. Tory (1997) Beyond pleasure and pain. “Ameri-can Psychologist”, vol. 52, s. 1280–1300.
Husserl Edmund (1974) Idee czystej fenomenologii i fenome-nologicznej filozofii. Przełożyła Danuta Gierulanka. War-szawa: PWN.
Ingarden Roman (1974) Wstęp do fenomenologii Husserla.
Przełożył Andrzej Półtawski. Warszawa: PWN.
Judycki Stanisław (1993) Co to jest fenomenologia?„Prze-gląd Filozoficzny – Nowa Seria”, t. 1, s. 25–38.
Kocowski Tomasz (1987) Geneza i funkcje procesów motywa-cyjnych człowieka. „Przegląd Psychologiczny”, t. 1, s. 81–115.
--- (1991) Szkice z teorii twórczości i motywacji. Poznań:
SAWW.
Kocowski Tomasz, Tokarz Aleksandra (1991) Prokreatyw-ne i antykreatywProkreatyw-ne mechanizmy motywacji aktywności twór-czej [w:] Aleksandra Tokarz, red., Stymulatory i inhibitory aktywności twórczej. Poznań: SAWW, s. 79–95.
Kownacka Ewa M., Sages Roger B. (2005) Analiza Kon-stytucji Znaczenia – nowe podejście do planowania badań i analizy tekstu [w:] Katarzyna Stemplewska-Żakowicz, Krzysztof Kreutz, red., Wywiad Psychologiczny, t. 1, Wy-wiad psychologiczny jako postępowanie badawcze. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 150–179.
Miś Andrzej (2006) Filozofia współczesna: główne nurty.
Warszawa: Wydawnictwo Scholar.
Nelson Barnaby, Rawlings David (2007) Its Own Reward:
A Phenomenological Study of Artistic Creation. “Journal of Phenomenological Psychology”, vol. 38, s. 217–255.
Nęcka Edward (2001) Psychologia twórczości. Gdańsk:
GWP.
Piechota Anna (2009) Stymulatory i inhibitory twórczości artystycznej na przykładzie badania samodzielnych pracow-ników Akademii Sztuk Pięknych. Nieopublikowana praca magisterska. Instytut Psychologii Uniwersytetu Jagiel-lońskiego.
Poznańska Magdalena (2006) Analiza jakościowa treści mo-tywów twórczości artystycznej – badanie studentów Akademii Sztuk Pięknych. Niepublikowana praca magisterska. In-stytut Psychologii Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Read Herbert(1982) Sens sztuki. Przełożyła Krystyna Tar-nowskaWarszawa: PWN.Rheinberg Falko (2006) Psychologia motywacji. Przełożył Juliusz Zychowicz. Kraków: WAM.
Roseman Ira (2009) Motivations and emotivations: Appro-ach, avoidance and other tendencies in motivated and emotio-nal behavior [w:] Andrew J. Elliot, ed., Handbook of appro-ach and avoidance motivation. New York: Psychology Press.
Taylor & Francis Group, s. 343–366.
Sages Roger B., Szybek Piotr (2000) A Phenomenological study of students’ knowledge of biology in a Swedish compre-hensive school. “Journal of Phenomenological Psycholo-gy”, vol. 31, no. 2, s. 155–187.
Sages Roger B., Lundsten Jonas (2009) Meaning Constitution Anal-ysis: A Phenomenological Approach to Research in Human Science [w:] Kostas Mylonas, Aikaterini Gari, eds., Quod Erat Demon-strandum: From Herodothus’ Ethnograpic Journeys to Cross-cultural Research. Athens: Pedio Books Publishing, s. 197–208.
Shaw Melvin P. (1989) The eureka process: A structure for the creative experience in science. “Creativity Research Jo-urnal”, vol. 2, s. 286–298.
Shaw Melvin P., Runco Mark A. (1994) Creativity and affect.
Norwood, NJ: Ablex.
Stróżewski Władysław (1983) Dialektyka twórczości. Kra-ków: PWM.
Strzałecki Andrzej (2003) Psychologia twórczości. Między tradycja a ponowoczesnością. Warszawa: Wydawnictwo Kardynała Stefana Wyszyńskiego.
Tokarz Aleksandra (1985) Rola motywacji poznawczej w ak-tywności twórczej. Wrocław: Ossolineum.
--- (1991) Emocje i ich stymulatory w przebiegu procesu twórczego [w:] Aleksandra Tokarz, red., Stymulatory i inhi-bitory aktywności twórczej. Poznań: SAWW, s. 96–110.
--- (1993) Stimulators and inhibitors of the scientific activity in junior and senior research workers. “European Journal of High Ability”, vol. 4, no. 1, s. 31–38.
--- (1996) Wstępna korekta modelu autonomicznej motywa-cji poznawczej. „Studia z Psychologii”, t. 7, s. 205–228.
--- (1998a)– Motywacja hubrystyczna i poznawcza jako do-minanty systemu motywacji do pracy naukowej. „Przegląd Psychologiczny”, t. 41, nr 1/2, s. 121–134.
--- (1998b) Twórczość [w:] Włodzimierz Szewczuk, red., Ency-klopedia psychologii. Warszawa: Fundacja Innowacja, s. 907–910.
--- (1999) Kierowanie sobą i konstruowanie działania.
Dwie współczesne teorie motywacji [w:] Anna Gałdowa, red., Wybrane zagadnienia z psychologii osobowości. Kra-ków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 62–102.
--- (2005a) Dynamika procesu twórczego. Kraków: Wy-dawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
--- (2005b) Motywacja jako warunek aktywności twórczej [w:] Aleksandra Tokarz, red., W poszukiwaniu zastosowań
psychologii twórczości. Kraków: Wydawnictwo Uniwersy-tetu Jagiellońskiego, s. 51–72.
--- (2006) O motywacji hubrystycznej. „Kolokwia Psycho-logiczne”, nr 15: „Język - Poznanie - Relacje społeczne”.
Warszawa: Instytut Psychologii PAN, s. 197–215.
--- (2008) Głos eksperta. Motywacja aktywności twórczej [w:] Jan Strelau, Dariusz Doliński, red., Psychologia. Tom 1. Gdańsk: GWP, s. 602 –603.
--- (2011) Procesy emocjonalne w aktywności twórczej. Da-riusz Doliński, Wojciech Błaszczak, red, Dynamika emocji:
teoria i praktyka. Warszawa: PWN, s. 303–342.
Tokarz Aleksandra, Beauvale Andrzej (1993) Jakość życia młodego naukowca. „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjolo-giczny”, t. 55, nr 2, s. 157–166.
--- (1996) Motywacje i emocje w twórczym działaniu naukowców.
Uwagi do modelu autonomicznej motywacji poznawczej. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, t. 13, s. 87–102.
Weiner Bernard (1991) Metaphors in motivation and attribu-tion. “American Psychologist”, vol. 3, s. 921–930.
Cytowanie
Piechota Anna, Tokarz Aleksandra (2014) Zastosowanie Analizy Konstytucji Znaczenia (MCA) w badaniu motywacji do twórczości artystycznej. „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. 10, nr 1, s. 158–186 [dostęp dzień, miesiąc, rok]. Dostępny w Internecie: ‹www.przegladsocjologiijakosciowej.org›.