Działalność gospodarcza Żydów w okresie mię- mię-dzywojennym

W okresie międzywojennym przeprowadzono dwa spi-sy powszechne ludności: w 1921 r. i 1931 r. Punktem odniesienia dla liczby ludności miasta w okresie I wojny światowej jest szacunek Z. Skupińskiego, który podaje

40 Ibidem, s. 243.

liczbę 14 160 mieszkańców42. Pierwszy powojenny spis ludności wykazał zaludnienie na poziomie 15 265 osób. Przykładowo Łowicz liczył wówczas 15 807 mieszkań-ców43. Według spisu Skierniewice zamieszkiwało 4 333 Żydów (28% ludności). Dla porównania ewangelików było zaledwie 95. Ponad połowa (57%) skierniewickich Żydów umiała czytać. Dla ludności wyznania katolickiego było to 67%. Spis potwierdził charakterystyczną tendencję, że odsetek ludności żydowskiej zamieszkującej miasto był wielokrotnie wyższy niż, odsetek Żydów zamieszkujących powiat (7%). Było to potwier-dzeniem istnienia znacznej migracji Żydów ze wsi do miast. Starozakonni w Skier-niewicach byli ludźmi relatywnie zamożnymi. Wedle jed-nej z ocen, którą przytoczył E. Włodarczyk 30% członków gminy było bardzo zamożnych, a 40% średnio44. Byli też oczywiście Żydzi biedni, zajmujący się najmniej popłat-nymi zajęciami, np. roznoszeniem wody z pomp i studni.

Spis rzucał światło na aktywność gospodarczą miesz-kańców Skierniewic i szerzej – powiatu. Rolnictwem trud-nił się zaledwie co dwudziesty skierniewiczanin. Najwięcej osób utrzymywało się z pracy w przemyśle odzieżowym i galanteryjnym oraz spożywczym. 3 097 mieszkańców pracowało przy komunikacji i transporcie (głównie koleje i tramwaje podmiejskie). Nadmienić należy, iż w okresie międzywojennym stacja kolejowa straciła na znaczeniu, poprzez utratę węzłowego charakteru, mniejszą liczbę zatrzymujących się składów.

42 Z. Skupiński, Szkolnictwo w pow. skierniewickim w okresie między-wojennym (1917–1939), Skierniewice 1978, s. 67.

43 Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 wrze-śnia 1921 roku. Mieszkania. Ludność. Stosunki zawodowe. Wojewódz-two warszawskie, Warszawa 1927, s. 3.

Spis nie dostarczył danych na temat narodowości pracowników dla kolejnych branż. Będąc czwartym po Żyrardowie, Łowiczu i Kutnie największym miastem zachodniego Mazowsza, Skierniewice pozbawione były znaczących zakładów przemysłowych. Największymi były dwie cegielnie, tartak oraz browar, z uwagi na piwo dobrej jakości, pozostający jedynym szerzej znanym w regionie skierniewickim zakładem. Łącznie w trzech wspomnia-nych zakładach produkcyjwspomnia-nych zatrudnienie znajdowało ok. 140 robotników. Sytuacja ta zmieniła się nieco w la-tach 1923-1929 wraz z wybudowaniem fabryki sklejki drewnianej i huty szkła butelkowanego, gdzie pracowało w sumie nawet 376 osób45. Właścicielami fabryki sklejki byli bracia Braum – skierniewiccy Żydzi, którzy w 1925 r. kupili teren i budynki po dawnej fabryce maszyn odlew-niczych.

Znaczący odsetek ludności wyznania mojżeszowego w ogólnej liczbie mieszkańców miasta, a zwłaszcza przed-siębiorczość przedstawicieli tej grupy widoczna była w centrum miasta, wśród licznych domów modlitwy, kin i teatrów. Zabudowa rynku miejskiego wypełniona była niewielkimi zakładami prowadzonymi przez starozakon-nych. Wymienić można zakład zegarmistrzowski Mordki Fefera, sklep żelazny Estery Bruchman czy restaurację Melki „Zbója”. Nieopodal przy rynku przy ul. Rawskiej mieściły się skład budowlany Szpichlera i skład drewna prowadzony przez Icka Szejwaca46. Znane były sklepy z ubraniami Adama Borensteina, Zellmana i Rozentala. Od 1929 r. działała wytwórnia wód gazowych Symacha Szpichlera. Samym handlem skórami i obuwiem zajmo-wało się w Skierniewicach aż 71 kupców żydowskich.

45 J. Józefecki, Dzieje…, s. 260.

Żydzi zdominowali handel hurtowy w mieście. Efrain Liberman i Papierbuch stali na czele dochodowych hur-towni alkoholu i stali się nawet przedmiotem zaintereso-wania Sejmiku Skierniewickiego. Wydany w 1927 r. na-kładem Biura Rady Zjazdów Samorządu Ziemskiego tom „Z działalności sejmiku skierniewickiego” dość szeroko opisywał sytuację rynku gorzelniczego w powiecie. Pod-kreślano w nim, że „w 1922 roku podczas powszechnych skarg na biedę i drożyznę, wyrzekania się podatki lud-ność Skierniewic spożyła spirytusu więcej niż przed woj-ną (…) Ileśmy też przepili?47”. Według podanych wyliczeń jeden mieszkaniec powiatu wypił statystycznie 4 litry wódki „na osobę od nowonarodzonego dziecka począw-szy”. Wartość spożytego alkoholu szacowano na 1,5 mld marek polskich. Z dalszych szczegółowych wyliczeń wyła-niał się obraz hurtowników i restauratorów zarabiających krocie na sprzedaży wódki, kiedy na finansowanie oświa-ty, przytułków i transportu brakowało pieniędzy. Wyli-czenie to kończyła następująca konkluzja: „To jest wła-śnie miara, jaką oceniamy pracę na korzyść powiatu, Wydziału Powiatowego z jednej strony i Liebermana i Pa-pierbucha i innych z drugiej strony”48.

Zgodnie z drugim spisem powszechnym (z 1931 r.) liczba mieszkańców miasta wzrosła o 4878 osób (czyli o niemal 32%, zob. tabela 2)49. W chwili wybuchu II wojny światowej miasto liczyło zaś ok. 22 tys. mieszkańców. Przyrost ten był rezultatem nie tylko napływu ludności do ośrodka miejskiego, ale także efektem terytorialnego

47 Z działalności sejmiku skierniewickiego. Osiem lat pracy, Warszawa 1927, s. 30

48 Ibidem, s. 36.

49 Drugi powszechny spis ludności z dn. 9 XII 1931 r. Mieszkania i go-spodarstwa domowe. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo warszawskie, Warszawa 1937, s. 37.

rozrostu miasta, wynikającego z przyłączenia niektórych pobliskich wsi. 15 480 osób było wyznawcami katolicy-zmu, a 4 445 deklarowało religię mojżeszową. Nastąpił zatem sześciopunktowy spadek wyznawców tej religii, przy analogicznym wzroście deklarujących katolicyzm.

Być może zmiany te spowodowane były wspomnianym napływem ludności z terenów wiejskich. Spis wykazał wzrost liczby osób utrzymujących się z pracy w przemyśle i rzemiośle (z 3 822 do 7 785 osób). Nadal największy udział miała branża odzieżowa, obuwnicza i spożywcza. Pomimo sumarycznego wzrostu zatrudnionych (wynikają-cego ze zwiększenia się populacji miasta) nie należy pomi-jać konsekwencji wielkiego kryzysu gospodarczego, który osiągnął swoje dno na miejscowym rynku w sierpniu 1930 r. Kryzys doprowadził do czasowego przerwania produkcji huty szkła, jednej z cegielni i znaczącej redukcji zatrudnienia w drugiej.

Tabela 2: Wyznanie mieszkańców Skierniewic (1921–1931)

1921 1931

Wyznanie ^Liczba _osób Odsetek ^Liczba _osób Odsetek Rzymskokatolickie 10 800 70,75 15 480 76,85

Mojżeszowe 4 333 28,38 4 445 22,06

Ewangelickie 95 0,06 136 0,08

Inne 37 0,02 82 0,05

Razem 15 265 20 143

Źródło: Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 września 1921 roku. Mieszkania. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo warszawskie, Warszawa 1927, s. 3.; Drugi powszechny spis ludności z dn. 9 XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo warszawskie, Warszawa 1937, s. 37.

W drugiej połowie lat 30. nasileniu uległo zjawisko bojkotu towarzyskiego osób nabywających towary w skle-pach żydowskich. U jego przyczyn, oprócz antysemity-zmu, leżało także przekonanie o współpracy tej mniejszo-ści z polskimi komunistami. Wielu przykładów antyse-mickich dostarczała „Polska Narodowa” – lokalny, łowicki tygodnik, zawierający rubrykę „kronika skierniewicka” i dostępny w tym mieście. W wydaniu z 24 maja 1936 r. informowano, że kierownik miejscowego koła Stronnictwa Narodowego Ignacy Olczakowski został usunięty ze sta-nowiska za „nabywanie artykułów w składach żydow-skich, które mógł nabyć u chrześcijan”50. Numer z 28 czerwca tego samego roku informował o zwycięstwie Polaków w przetargu na dostawę mięsa dla garnizonu skierniewickiego, dodając triumfalnie, iż „należy przy-puszczać, że czasy kiedy dostawcami mięsa dla wojska byli Żydzi skończyły się bezpowrotnie”51. Obok pojawiła się notka o zajściach z „handlującymi w niedzielę Żyda-mi”. Pośród innych doniesień „kroniki skierniewickiej”, interesującej się przede wszystkim występkami antyży-dowskimi i szkalującymi ich wydarzeniami, można wy-mienić utrzymaną w duchu wyraźnego schadenfreude informację o redukcjach w fabryce sklejki (prowadzonej przez Żydów) oraz kipiącą od oburzenia notkę o Żydzie strzelającym rewolwerem w kierunku dzieci52.