Obok charakterystyki działań przy zagrodach osobną uwagę należy po-święcić także młynom. W pierwszej kolejności były one związane z pra-cami konserwatorskimi na zamku krzyżackim w Malborku. W latach 1901–1902 w fosie międzymurza zachodniego zbudowano duży, murowany
młyn117 . Do 915 r. celem jego wyposażenia Steinbrecht prowadził systema-tyczne zakupy oryginalnych urządzeń z terenu całych Żuław118. W 1913 r. w ramach tych działań Zarząd Odbudowy Zamku zakupił fragmenty wia-traka odwadniającego z Krzewska Hohenwalde, zbudowanego w 1831 r. Je-go fragmenty (wały z kołami) zostały wyeksponowane w fosie zamkowej i krużgankach. W 1924 r. Werner Dobisch wykonał także jego rysunkową rekonstrukcję (il. 8)119.
W latach 30. XX w. problem zachowania wiatraków (których było jeszcze w prowincji 62) został dostrzeżony przez konserwatora prowincji. Z powodu większej wydajności młynów przemysłowych przestawały one stopniowo spełniać swoją funkcję. Dostrzegano natomiast ich dużą war-tość krajobrazową i historyczną – na terenie Żuław znane były bowiem już od średniowiecza. Schmid podkreślał również ich walor jako dzieł sztu-ki i kultury. Dokonał także ich podziału na: koźlaki, paltraki, dwa rodzaje holendrów oraz wiatraki wieżowe. Osobną kategorią były wiatraki odwad-niające (il. 9c), które w tym czasie nie były już użytkowane. Starsze miały konstrukcję koźlaków z kołem zewnętrznym. W XIX w. pojawiły się wia- traki z obrotową głowicą, gdzie koło czerpakowe znajdowało się w korpu-sie młyna. Przykładem takim był wiatrak w Krzewsku, którego fragmenty złożono na zamku malborskim.
Najstarsze wiatraki pochodzące z XVIII w. znajdowały się w: Róża-nie Alt Rosengart z 1730 r. (il. 9d), Markusach Markushof z 1782 r., Osta-szewie Schöneberg z 1686 r. Ostatni zaś wiatrak na tym terenie zbudowano w 1882 r.120
117 W źródłach zawarte były wzmianki z XV w. o pracach ciesielskich przy młynie. Pod-czas badań archeologicznych nie odnaleziono jednak żadnych jego reliktów. Młyn Stein-brechta uznać należy zatem za jego kreację artystyczną. Zob. W. Długokęcki, J. Kuczyński, B. Pospieszna, op. cit., s. 81.
118 Do najważniejszych zakupów należało pełne wyposażenie z 1826 r. młyna kaszo-wego z Kościeleczek. Zob. ibidem, s. 82–83 oraz http://www.mlyn.zamek.malbork.pl/ [09.02.2014].
119 APM, Zarząd Odbudowy Zamku, sygn. 980; W. Długokęcki, J. Kuczyński, B. Po-spieszna, op. cit., s. 83.
120 Die Denkmalpflege in der Provinz Westpreußen in den Jahren 1920 bis 1931. 17 Bericht…, s. 27.
Konserwator wyraźnie podkreślił, że jedyną możliwą formą ich ochro-ny w tym wypadku był zakup najwartościowszych budowli121. Pierwsze inicjatywy w tym zakresie podjęto w Europie w 1923 r. przez stowarzy-szenie młynów holenderskich Verein „de holandsche Molen” z Niderlandów. W 1927 r. senat Wolnego Miasta Gdańska objął ochroną trzy najważniejsze młyny odwadniające w Orłowie Orloff, Orłowskim Polu Orloffenfelde i Osta-szewie Schöneberg122.
W 1929 r. Schmid opracował raport na temat młynów w powiecie malborskim. We wstępie historycznym, na podstawie źródeł, opisał mły-ny działające już w średniowieczu. W dalszej części przedstawił obecmły-ny stan zachowania oraz główne zagrożenia wynikające z braku funkcji użyt-kowych. Jednocześnie wymienił najważniejsze egzemplarze, które powinny zostać objęte ochroną123.
W latach 1930–1931 na wniosek konserwatora powiat malborki za-kupił i wyremontował dwa młyny: odwadniający w Dzierzgonce Sorgenort i koźlaka w Markusach124 . W niektórych wypadkach, pomimo prośby wła-ścicieli, konserwator nie zgadzał się na dofinansowanie. Tak był w przy-padku wiatraka Artura Rohde w Czerwonce Rothebud125. Po wizji lokalnej oddalono wniosek ze względu na małą wartość młyna, który był mocno przebudowany126.
W 1932 r. powiat sztumski wykupił wiatrak w Białej Górze Weiβenberg. Obok niego zbudowano małe schronisko młodzieżowe, nadając mu nową
121 Ibidem, s. 25–26.
122 Ibidem, s. 28.
123 APM, Wydział Powiatowy w Malborku, sygn. 492 (Instandsetzung alter Mühlen des Krei-ses im Allgemeinen 1929–1933), k. 36–38.
124 Ibidem, k. 28. Młyn w Markusach, którego właścicielem był Ernest Penner, w kore- spondencji ujmowano również jako z Wengeln (Węgle-Żukowo) oraz Augustwalde (Wiśnie-wo). Prośbę o remont właściciel złożył już w 1929 r. Zob. ibidem, k. 1. Koszt całkowity prac przy każdym wiatraku obliczono na 3400 marek. W tym dla wiatraka w Dzierzgon-ce – zakup 700, pomiar i opis 100 oraz naprawa 2600 marek. Dla wiatraka w Markusach – zakup 1200, pomiar i opis 200, naprawa 2000 marek. W dalszej kolejności do zakupu i prac przeznaczono wiatrak w Różanie. Zob. ibidem, k. 10–11.
125 Właściciel złożył pismo z prośbą o dofinansowanie 17 lipca 1930 r. Zob. ibidem, k. 28.
126 Wizyta miała miejsce 28 sierpnia 1930 r. Młyn poruszany był silnikiem. W niewiel-kim stopniu zachowany był pierwotny układ napędowy ze skrzydłami. Koszty odbudowy młyna byłyby zbyt wysokie. Zob. ibidem, k. 30, 32.
funkcję127. Dzięki pomocy państwowej wyremontowano również koźlaka w Gardei Garnsee-Dorf, w Kwidzynie-Podzamczu Unterberg własności Liedt-ke z ok. 1840 r. oraz w Kępniewie Kampenau z 1840 r. własności Eliza-beth Janzen (il. 9a,b)128, holendra Panzlaua z połowy XIX w. w Gałdowie Goldau129. Prace wykonano również w Różanie przy najstarszym koźlaku na Żuławach z 1730 r.130 Górny gzyms miał dekoracje rzeźbiarskie o formach barokowych. Schmid podkreślał, że jest to szczególnie cenny zabytek kul- tury. Pieniądze na remont w wysokości 1750 marek przyznał minister, pro-wincja i powiat malborki131. Prace przy większości młynów prowadził znany już Karl Goldmann. O problemach z pozyskaniem środków na ochronę wiatraków najlepiej świadczą sześcioletnie starania o dofinansowanie prac przy holendrze w Wielkim Wikrowie Gross Wickerau. Młyn ten był połączo-ny z domem młynarza i gospodą, stanowiąc szczególną grupę zabudowy. Dodatkowo z pagórka wiatracznego roztaczał się piękny widok na Elbląg. Prace przeprowadzono w 1935 r. oraz dodatkowo trzy lata później, gdy za-łożono instalację odgromową132.
Tak jak w przypadku zagród najbardziej preferowanym rozwiązaniem były dofinansowania remontów, tak w przypadku wiatraków głównie cho- dziło o ich zakup i udostępnienie społeczeństwu. Oczywiście w uzasadnio-nych przypadkach pomagano także prywatnym właścicielom. W wiatrakach dostrzegano ich znaczenie dla krajobrazu nizin oraz wartości zabytku tech-niki czy ciesiołki. Schmid miał pełną świadomość, że już na początku
XX w. ten ważny zasób, poprzez zanik funkcji, skazany jest na zapomnie-127 Die Denkmalpflege in der Provinz Westpreußen in den Jahren 1932 bis 1935. 18. Bericht…, s. 18; R. Paszkowski, katalog nr 4.
128 Prace przy nim wykonano w 1933 r. oraz ponownie w 1937, kiedy to wiatr złamał dwa skrzydła. Zob. ibidem; Die Denkmalpflege in Westpreußen in den Jahren 1936 bis 1940…, s. 9; R. Paszkowski, katalog nr 116. Zob. również: APM, Wydział Powiatowy w Malborku, sygn. 492, k. 77–100.
129 Die Denkmalpflege in Westpreußen in den Jahren 1936 bis 1940…, s. 10; R. Paszkowski, ka-talog nr 52.
130 Kosztorys zatwierdzono 13 maja 1933 r. Zob. APM, Wydział Powiatowy w Malbor-ku, sygn. 492, k. 68–71.
131 Die Denkmalpflege in der Provinz Westpreußen in den Jahren 1932 bis 1935. 18. Bericht…, s. 18; R. Paszkowski, katalog nr 250.
nie. Jedynie w działaniach konserwatora dostrzegał możliwość zachowania najcenniejszych przykładów133.
Podsumowanie
Przedstawiony powyżej rozwój zainteresowania zabytkoznawczego oraz działania konserwatorskie podejmowane przy architekturze wiejskiej w gra-nicach Prus Zachodnich skłaniają do kilku wniosków natury ogólnej.
Po pierwsze, od samego początku uwagę skupiano na zabudowie Ka-szub i Żuław. Pionierem naukowej analizy tej zabudowy, popartej kwe-rendą źródeł, badań terenowych, a także samej substancji zabytkowej, był Bernhard Schmid, który metodę tę wyniósł zapewne z pracy w Zarządzie Odbudowy Zamku w Malborku. Przez cały czas w formie tej zabudowy udowadniał wpływu kolonizacji niemieckiej w okresie średniowiecza. By-ła ona również istotnym instrumentem wykorzystywanym propagandowo przez państwo, co niewątpliwie sprzyjało przy ubieganiu się o środki fi-nansowe, zwłaszcza że były one zdecydowanie mniejsze niż w przypadku prac przy np. kościołach.
W przypadku działań konserwatorskich Bernhard Schmid zawsze sta-rał się o zachowanie zabudowy w jej pierwotnej lokalizacji. Pomoc przy-znawano głównie domom podcieniowym, tym najstarszym z połowy XVIII w., młodszym, a nawet nowym budynkom, tak aby współczesna architek-tura dopasowywała się do historycznego krajobrazu kulturowego Żuław. W kręgu zainteresowań pozostawały też budynki gospodarcze, mała archi-tektura, pomniki przyrody i oczywiście wiatraki.
W całościowym spojrzeniu należy stwierdzić, że zabudowa wiejska by-ła jedną z największych grup obok kamienic mieszczańskich, przy których podejmowano prace w XX w.134 Z drugiej strony widać tu swoistą grada-
cję wartości. Inaczej bowiem podchodzono np. do architektury lub rucho-133 Wydaje się również, że zachowaniu wiatraków sprzyjała również ich przydatność woj- skowa. Służyły one jako punkty triangulacyjne i zarazem obserwacyjne. Świadczy o tym za-znaczanie ich na mapach sztabowych.
mych dzieł średniowiecznych, jak np. ołtarze, rzeźby czy malarstwo. Zakres ingerencji był w nich bardzo zachowawczy. Uzupełnienia wg ówczesnych standardów wykonywano w minimalnym stopniu, a rekonstrukcje przepro-wadzano jedynie w uzasadnionych naukowo wypadkach135. W zabudowie wiejskiej dostrzegano głównie formę tworzącą całościowo zwarty krajobraz kulturowy. W wielu zagrodach działania polegały głównie na większym za-bezpieczeniu przeciwogniowym136.
Jak zatem, w kontekście prowadzonej polityki konserwatorskiej, po-stępowano na sąsiednich terenach? W 1932 r. do starosty malborskiego, którego działania nad zachowaniem młynów były już szerzej znane, zwró-ciło się Stowarzyszenie Cechu Młynarzy Wschodniopruskich Ostpreussischer Müllerinnungs-Verband z prośbą o informacje na temat zakupionych młynów. Sami bowiem chcieli pozyskać wiatrak w powiecie gąbińskim celem jego ochrony137 . Działania konserwatora w nowo utworzonym województwie po-morskim właściwie nie były podejmowane138. W Wolnym Mieście Gdańsku bardzo szybko ochroną objęto wiatraki139 . Prace prowadzono też przy do-135 Zróżnicowanie zasad postępowania konserwatorskiego w zależności od stylów i epoki zabytku postulował już pod koniec XIX w. Camillo Boito. Z jego perspektywy najbardziej zachowawczy charakter powinny mieć prac przy zabytkach starożytnych. Zob. J. Krawczyk, Historia i teraźniejszość teorii konserwacji, [w:] Problemy konserwacji i badań zabytków architektury, red. A. Kociałkowska, Studzienka 2007, s. 25.
136 W pracach tych nie niszczono jednak oryginalnej substancji. Potwierdzają to np. ba-dania architektoniczne zagrody w Kaniczkach. Celem wymiany pokrycia dachowego ze strzechy na dachówkę nie zmieniono oryginalnej więźby dachowej, ale wprowadzono nieza-leżną konstrukcję płatwiową. M. Prarat, Rozwój domów podcieniowych nad Dolną Wisłą (XVIII– –XIX w.) oraz ich problematyka konserwatorska w świetle badań historyczno-architektonicznych, [w:] Badania architektoniczne. Historia i perspektywy rozwoju, Toruń 2014 (w druku).
137 APM, Wydział Powiatowy w Malborku, sygn. 492, k. 65. W odpowiedzi powiat po-dał, że jest właścicielem trzech wiatraków, którym groziło rozebranie. Zwrócił także uwagę na cenę działki, na której stał młyn, jego strefy ochronnej, a także dostępu zwiedzających. Koszty prac przy młynach oszacował pomiędzy 1000–2500 marek. Zob. ibidem, k. 66. 138 Jedynie w 1931 r. właściciel domu podcieniowego w Golubiu otrzymał zgodę na roz-biórkę budynku ze względu za zły stan zachowania. Konserwator zastrzegł jedynie, że aby tego dokonać, musi wykonać model w skali 1:50. Makieta ta znajduje się obecnie w zbio-rach Działu Architektury i Parków Etnograficznych Muzeum Etnograficznego w Toruniu. Zob. K. Zimna-Kawecka, op. cit., s. 394–395. 139 Poza omówionymi wcześniej pracami, w 1933 r. wiatrak z Ostaszewa został przenie-siony na teren parku w Oliwie. Zob. J. Domino, Budownictwo…, s. 76.
mach podcieniowych. Na przykład w Trutnowach w 1933 r. na nowo wy-konano szkielet szczytów i podcienia, przywracając pierwotną ich formę140. Analogicznie zatem do działań Schmida.
W tym miejscu pojawia się pytanie o same badania architektury Żuław. Jak widać, w bardzo wielu wypadkach podlegały one znacznej ingerencji konserwatorskiej. Stąd dzisiejsza ich postać, np. w Trutnowach czy Kleciu, nie jest tylko przykładem XVIII w. formy, ale również ciesiołki z 2. ćwierci XX w. W przyszłości należałoby przeprowadzić analizę substancji remon-towanych domów celem określenia metody postępowania konserwatorów. Kwerenda w archiwach berlińskich mogłaby zapewne rozszerzyć pewne wątki. Całość zaś podejmowanych prac i poziomu ówczesnej wiedzy o za-budowie wiejskiej na Pomorzu należałoby porównać na szerszym terenie prowincji niemieckich.
Niewątpliwie prace pruskich konserwatorów przyczyniły się do zacho-wania bardzo dużej liczby zagród. Niestety, wiele z nich uległo zniszczeniu podczas drugiej wojny światowej. Dobitnie pokazuje to statystyka dotyczą-ca wiatraków. Dziś na Żuławach zachowane są tylko trzy. Nie przetrwał żaden z zabytków chronionych wcześniej na terenie powiatu malborskiego ani choć jeden wiatrak odwadniający141.
Obecnie zabudowa wsi chroniona jest dwojako. We Wdzydzach Ki-szewskich, Toruniu, Kaszczorku i Wielkiej Nieszawce znajdują się parki etnograficzne. W tym ostatnim wśród budynków przeznaczonych do prze-niesienia znalazła się dofinansowana przez Schmida zagroda z Kaniczek. Jej przetrwanie w miejscu powstania nie byłoby, niestety, obecnie możliwe. Zachowana architektura, zwłaszcza na Żuławach, jest jednym z najory- ginalniejszych i najcenniejszych zasobów zabudowy chłopskiej, co podkre-ślali już właściwie pierwsi badacze w 1. połowie XIX w. Dlatego też sprawą niezmiernie pilną jest opracowanie kompleksowego programu ochrony ca-
łego zasobu zabudowy i krajobrazu Żuław. Wychodząc od pruskich wzor-140 E. Volmar, Wiederherstellung der Vorlaube des Hauses Ringe in Trutenau, Kreis Danziger Nie-derung, Mitteilungen des Westpreussischen Geschichtsvereins, Jg. 33, 1934, s. 18–19. Pro-wadzone badania architektoniczne w ramach pracy magisterskiej pod kierunkiem autora dowodzą, że konstrukcja ścianek kolankowych, podcienia i szczytów zostały wykonane na nowo w 90%.
ców, działania te powinny się skupiać na powołanie parku kulturowego, w ramach którego można chronić zabudowę w miejscu. Współdziałanie władz państwowych, regionalnych, służb ochrony zabytków, stowarzyszeń, a także świadomość samych właścicieli zabytkowych domów pozwoliły na wypracowanie wzorcowego modelu ochrony zabudowy wiejskiej bez ko- nieczności tworzenia skansenu prawie 100 lat temu. Można mieć tylko na-dzieję, że uda się to i dziś, gdy przetrwały ostatnie już domy podcieniowe.
Summary
Rural architecture in West Prussia
as a matter of interest of Conservation and Monument Studies until the 1940s
The aim of this paper is to familiarize the readers with the activities undertaken by Prussian conservators in the subject of rural architecture in West Prussia. The earliest studies concerning rural architecture of Pomerania dated back to the first half of the 19th century. Conservation activities were undertaken from the early 20th century. Several greater funds to renovate the farm buildings especially the ar-caded houses in Żuławy were granted in the 1920s. Protection was also extended to the mills. Rural architecture was to symbolize the relations with German me-dieval settlement as well as guard the Germaness in the east. It was significant in terms of historical, landscape and monument values.
Il. 1. Wielki Młyn w Gdańsku, przekrój poprzeczy z kołami i kamieniami młyńskimi wy-konany przez C. Steinbrechta w 1880 r. (C. Steinbrecht, Die Baukunst des Deutschen Ritte-rordens in Preußen, Bd. 4: Die Ordensburgen der Hochmeisterzeit in Preußen, Berlin 1920, Tafel 3)
Il. 2. Wdzydze Kiszewskie, zabudowa wsi, w której Izydor Gulgowski po-wołał muzeum na wolnym powietrzu, 1906 r. (Die Denkmalpflege in der Pro-vinz Westpreußen im Jahre 1906. Bericht an die ProPro-vinzialkommission zur Verwaltung der westpreußischen Provinzialmuseen zu Danzig erstattet vom Provinzialkonservator, Danzig 1907, S. 10, Abb. 6)
Il. 3. Stalewo, dom podcieniowy z 1751 r. a) widok na pod-cień przed przystąpieniem do prac konserwatorskich; b) widok na zagrodę po przeprowadzonych pracach w 1908 r.; c) rzut przyziemia domu z rysunkiem pierwotnego układu przestrzen- no-funkcjonalnego (il. a, b – APE, Wydział Powiatowy w Mal-borku, sygn. 103, k. 25; il. c – Die Denkmalpflege in der Provinz Westpreußen im Jahre 1908. Bericht an die Provinzialkommission zur Verwaltung der westpreußischen Provinzialmuseen zu Danzig erstattet vom Provinzialkonservator, Danzig 1909, S. 13, S. 14, Abb. 10)
Il. 4. Wilkowo, podcieniowy dom chłopski z 1793 r. po przeprowadzonych pracach kon-serwatorskich (Die Denkmalpflege in der Provinz Westpreußen im Jahre 1911. 9 Bericht an die Pro-vinzialkommission zur Verwaltung der westpreußischen Provinzialmuseen zu Danzig erstattet von Bernh. Schmid Provinzial-Konservator, Danzig 1912, S. 21, Abb. 12)
Il. 5. Jasionna, bram wjazdowa z 1806 r. do gospodarstwa po przeprowadzonych pracach konserwatorskich (Die Denkmalpflege in der Provinz Westpreußen in den Jahren 1920 bis 1931. 17 Bericht an den Ausschluss zur Erforschung und zum Schutze der Denkmäler in der Provinz Ost-preussen erstattet von Bernhard Schmid Provinzialkonservator für den Regierungsbezirk WestOst-preussen, Königsberg 1932, S. 25, Abb. 7)
Il. 6. Kławki, dom podcieniowy z końca XVIII w. po przeprowadzonych pracach konser-watorskich (Die Denkmalpflege in Westpreußen in den Jahren 1936 bis 1940. Von Dr. Bernhard Schmid, Provinzialkonservator für den Regierungsbezirk Westpreussen, Königsberg 1940, Abb. 8)
Il. 7. Klecie, dom podcieniowy z 1750 r. po przeprowadzonych pracach konserwatorskich (Die Denkmalpflege in der Provinz Westpreußen in den Jahren 1932 bis 1935. 18. Bericht an den Herrn Oberpräsidenten der Provinz Ostpreußen erstattet von Bernhard Schmid Provinzialkonservator für den Regierungsbezirk Westpreussen, Königsberg 1936, S. 25, Tafel 5)
Il. 8. Krzewsk, wiatrak odwadniający. Inwentaryzacja pomiarowo-rysunkowa wykonana przez Dobischa w 1924 r. (APE, Zarząd Odbudowy Zamku, sygn. 980)
Il. 9. Wiatraki objęte ochroną przez konserwatora prowincji Prusy Zachodnie. Oznaczenia: a) wiatrak holender w Kępniewie przed podjętymi pracami konserwatorskimi; b) inwentary-zacja wiatraka w Kępniewie; c) wiatrak odwadniający; d) koźlak z Różan, 1730 r. (a, b – APM, Wydział Powiatowy w Malborku, sygn. 492, k. 88, 90, c – Die Denkmalpflege in der Provinz Westpreußen in den Jahren 1920 bis 1931. 17 Bericht an den Ausschluss zur Erforschung und zum Schutze der Denkmäler in der Provinz Ostpreussen erstattet von Bernhard Schmid Provinzialkonservator für den Regierungsbezirk Westpreussen, Königsberg 1932, S. 25, Abb. 6; d – Die Denkmalpflege in der Provinz Westpreußen in den Jahren 1932 bis 1935. 18. Bericht an den Herrn Oberpräsidenten der Provinz Ostpreußen erstattet von Bernhard Schmid Provinzialkonservator für den Regierungsbezirk Westpreussen, Königsberg 1936, S. 27, Tafel 7)