§ 6.1. Postępowanie przyśpieszone.
Postępowanie przyspieszone to trzeci, obok postępowania mandatowego i nakazowego, szczególny tryb postępowania w sprawach o wykroczenia. Przy pewnych kategoriach spraw istnieje bowiem wymóg ich szczególnie szybkiego rozstrzygnięcia. W takich sprawach zastosowanie trybu zwykłego z rozbudowanym postępowaniem dowodowym często tego nie gwarantuje. W doktrynie podkreśla się, iż w postępowaniach sądowych właściwie od początku istnienia kształtowało się dążenie do skracania czasu pomiędzy dokonaniem czynu zabronionego a rozstrzygnięciem o winie lub niewinności sprawcy. Tendencja ta nabiera szczególnego znaczenia w sytuacji dysproporcji spraw oczekujących na rozpoznanie do obiektywnych możliwości nadania tym sprawom właściwego biegu.438
Pomysł związany z radykalnym przyspieszeniem postępowania na skutek pomijania postępowania przygotowawczego i przygotowania do rozprawy głównej ma bogate tradycje. Można wskazać tutaj nie tylko na francuskie postępowanie in
flagranti, ale także i na anglosaską summary jurisdiction.439
W Polsce postępowanie przyspieszone znane było już wcześniej, a wprowadzone zostało do polskiego procesu karnego w 1958 r. ustawą o zaostrzeniu odpowiedzialności karnej za chuligaństwo, a następnie przeszło, jako tryb szczególny do kodeksu postępowania karnego z 1969 r. (art. 446–454 k.p.k. z 1969 r.). Jego głównym celem było stosunkowo szybkie reagowanie przez wymiar sprawiedliwości na przestępstwa o charakterze chuligańskim i zwalczanie poprzez to tego zjawiska. Odmienne jednak unormowanie postępowania przyspieszonego, niż czynił to k.p.k. z 1969 r., wprowadzała na czas swojego obowiązywania ustawa o szczególnej odpowiedzialności karnej z dnia 10 maja 1985 r., wyłączając jednocześnie na ten okres
438 H. Skwarczyński, Postępowanie przyspieszone w kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia, Przegląd Policyjny 2007, nr 2, s. 64-65.
439 S. Waltoś, Postępowania szczególne w procesie karnym, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1973, s. 242.
194
stosowanie przepisów rozdziału 45 k.p.k. z 1969 r. Tryb przyspieszony znany był także ustawie z dnia 25 września 1981 r. o zwalczaniu spekulacji440, która rozciągała jego stosowanie na obszar całego kraju w odniesieniu do spraw o przestępstwa określone w art. 7 tej ustawy.441
W Polsce w aktualnym kształcie postępowanie to wprowadziła ustawa z dnia 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 226, poz. 1648), która weszła w życie 12 marca 2007 r. (pierwotny kodeks karny nie przewidywał postępowania przyśpieszonego). Ustawa ta dodała również do kodeksu karnego definicję występku o charakterze chuligańskim (art. 115 § 21 k.k.).
Występkiem o charakterze chuligańskim jest występek polegający na umyślnym zamachu na zdrowie, na wolność, na cześć lub nietykalność cielesną, na bezpieczeństwo powszechne, na działalność instytucji państwowych lub samorządu terytorialnego, na porządek publiczny, albo na umyślnym niszczeniu, uszkodzeniu lub czynieniu niezdatną do użytku cudzej rzeczy, jeżeli sprawca działa publicznie i bez powodu albo z oczywiście błahego powodu, okazując przez to rażące lekceważenie porządku prawnego. Dodatkowo ustawa o bezpieczeństwie imprez masowych w art. 63 i 64 stanowi, że w przypadku przestępstw i wykroczeń wskazanych w ustawie, postępowania prowadzi się w trybie przyśpieszonym.442
W postępowaniu przyspieszonym prowadzonym na podstawie kodeksu postępowania karnego, podlegają rozpoznaniu sprawy, co, do których spełnione są kumulatywnie następujące przesłanki:
- postępowanie przyspieszone dotyczy wyłącznie spraw podlegających rozpoznaniu w trybie uproszczonym;
- sprawca musi zostać ujęty na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa lub bezpośrednio potem;
440 Dz. U. z 1982 r., Nr 36, poz. 243.
441 M. Lipczyńska, R. Ponikowski, Mały komentarz do kodeksu postępowania karnego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988, s. 322–323.
442Art. 63. Postępowanie w sprawach o wykroczenia określone w art. 54–57a prowadzi się na podstawie
przepisów o postępowaniu przyspieszonym, o którym mowa w rozdziale 15 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848, z późn. zm.).
Art. 64. Postępowanie w sprawach o przestępstwa określone w art. 59–61 prowadzi się na podstawie
przepisów o postępowaniu przyspieszonym, o którym mowa w rozdziale 54a ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, z późn. zm.10)), o ile zachodzą przesłanki do rozpoznania sprawy w tym postępowaniu.
195
- zatrzymany oraz w ciągu 48 godzin doprowadzony przez policję i przekazany do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym.443
Po ponad 3 latach obowiązywania tego trybu nie ulega wątpliwości, że w kształcie, w jakim został pierwotnie wprowadzony do k.p.k – nie sprawdził się. Wśród praktyków i teoretyków prawa karnego bardzo często podnoszono argument, że postępowanie to – wbrew pierwotnym założeniom – nie jest wykorzystywane wobec sprawców, którzy popełniają nieskomplikowane czyny bulwersujące opinię społeczną (głównie chuligańskie).444
Jak podają S. Momot i A. Ważny, praktycznie od początku funkcjonowania nowego trybu, w większości przypadków, był on stosowany wobec sprawców czynów z art. 178a k.k (prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości) – niemal 70% spraw w 2007 r. – i z art. 244 k.k (naruszenie sądowego zakazu prowadzenia pojazdów) – niemal 5% spraw – który immanentnie wiąże się z wcześniejszym skazaniem za prowadzenie pojazdu pod wpływem alkoholu. Do rzadkości należały sprawy dotyczące takich występków, jak: kradzież (art. 278 § 1 k.k.), zniszczenie lub uszkodzenie mienia (art. 288 § 1 k.k), znieważenie funkcjonariusza publicznego (art. 226 § 1 k.k) – każde po około 5% spraw. Na przestrzeni trzech lat obowiązywania tego trybu w dotychczasowym kształcie daje się jednocześnie zauważyć stała tendencja do coraz rzadszego stosowania trybu przyspieszonego.445
Warto w tym momencie wspomnieć, iż wprowadzenie tejże instytucji, która potocznie zwana była „sądami 24 godzinnymi” miało na celu szybsze karanie przede wszystkim sprawców przestępstw stadionowych.
W wyniku dostrzeżenia szeregu wad postępowania przyspieszonego, podjęto prace legislacyjne zmierzające do wyeliminowania oczywistych niedociągnięć i – generalnie – reformy tzw. sądów 24 godzinnych.446
443 Art. 517b§1 kodeksu postępowania karnego
444 C. Kąkol, Sądy 24-godzinne po reformie – wybrane zagadnienia, Prokuratura Okręgowa w Zielonej Górze
445 S. Momot, A. Ważny, Postępowanie przyspieszone w praktyce, Prok. i Pr. 2009, nr 11–12, s. 110– 126
196
Efektem prac prawodawcy była ustawa z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny wykonawczy, ustawy – Kodeks karny skarbowy, kodeks w sprawie postępowania w sprawach o wykroczenia oraz niektórych innych ustaw, która weszła w życie w dniu 8 czerwca 2010 r.447
Postępowanie przyspieszone jest trybem szczególnym, zredukowanym I stopnia, a istota jego wprowadzenia sprowadza się do przyspieszenia postępowania poprzez pominięcie lub uproszczenie niektórych czynności procesowych. Postępowanie to charakteryzuje się natychmiastowością, polega na pominięciu i uproszczeniu czynności procesowych, a zwłaszcza na skróceniu terminów.448 Wydaje się być idealnym postępowaniem w sprawach dotyczących przestępczości stadionowej.
Postępowanie przyspieszone jest trybem szczególnym, funkcjonującym na stałe bądź to ze względu na osobę sprawcy wykroczenia (art. 90 § 1 i 2 k.p.w.), bądź też ze względu na charakter czynu (art. 90 § 3 i 4 k.p.w.).449
Bez względu na charakter wykroczenia, czyli za każde wykroczenie odpowiadają w trybie przyspieszonym osoby fizyczne mogące być podmiotem wykroczenia, jeśli będzie spełniony warunek trybu określony w art. 91 § 1 – 4 k.p.w., tj:
1) Osoba nie posiada stałego miejsca zamieszkania lub miejsca stałego pobytu
(art. 90 § 1 k.p.w.),
2) Osoba przebywa jedynie czasowo na terytorium RP (art. 90 § 2 k.p.w.).
3) Postępowanie przyspieszone stosuje się także wobec sprawców wykroczeń
popełnionych w związku z imprezą masową, określoną w przepisach o bezpieczeństwie imprez masowych:
a) przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu, określonych w art. 50, 51 i 52a Kodeksu wykroczeń;
b) przeciwko mieniu i urządzeniom użytku publicznego, określonych w art. 124 i 143 Kodeksu wykroczeń.
447 (Dz. U. nr 206, poz. 1589)
448 H. Skwarczyński, Postępowanie przyspieszone w kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia, „Przegląd Policyjny ” 2007, nr 2, s. 64-65.
449 P. Górnik, J. Kaleta, Prawo wykroczeń. Stosowanie postępowania przyśpieszonego w sprawach o wykroczenia, s. 9
197 4) gdy ustawa tak stanowi.
Zwrócić uwagę należy na to, iż brak stałego miejsca zameldowania nie jest jednoznaczny z brakiem stałego miejsca zamieszkania lub pobytu. We wskazanej sytuacji chodzi o to, że sprawca wykroczenia nie mając żadnego stałego miejsca pobytu, stawia pod znakiem zapytania możliwość doręczania mu wezwań i innych pism procesowych w postępowaniu zwyczajnym.450
W wymienionych przypadkach, aby zastosować postępowanie przyspieszone musi być spełniony dodatkowy warunek, a mianowicie musi zachodzić uzasadniona obawa, że rozpoznanie sprawy w postępowaniu zwyczajnym będzie niemożliwe lub znacznie utrudnione. O spełnieniu tego warunku można mówić wówczas, gdy pobyt ten jest tak krótki, iż mało realne jest doprowadzenie w tym czasie do rozprawy w postępowaniu zwyczajnym.451
Art. 91 ustawy o postępowaniu w sprawach o wykroczenia wskazuje dodatkowy element, jaki musi być spełniony, aby można było skorzystać z trybu przyśpieszonego. Takimi, dodatkowymi przesłankami są: ujęcie na gorącym uczynku lub bezpośrednio po popełnieniu wykroczenia i niezwłocznie doprowadzony do sądu (art. 91 § 1 i 2 k.p.w.).
Wobec ujętego sprawcy, można odstąpić od zatrzymania i przymusowego doprowadzenia gdy:
a) zostanie zapewnione uczestniczenie przez sprawcę we wszystkich
czynnościach sądowych, w których ma on prawo uczestniczyć, w szczególności możliwość złożenia przez niego wyjaśnień, przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tych czynności na odległość z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku (art. 91§ 2a k.p.w)
b) zobowiązano sprawcę do stawienia się w sądzie w wyznaczonym czasie i miejscu pod rygorem prowadzenia rozprawy pod jego nieobecność i nieuznawania wyroku za zaoczny (art. 91 § 3 k.p.w.).
W przypadku, gdy obwiniony stawi się na rozprawę, sąd zobowiązuje go do pozostania do jego dyspozycji do zakończenia rozprawy pod rygorem wydania
450 J. Lewiński, Komentarz do kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, wyd 5, , Warszawa 2007, s. 245.
451 P. Górnik, J. Kaleta, Prawo wykroczeń. Stosowanie postępowania przyśpieszonego w sprawach o wykroczenia, Wydawnictwo Szkoły Policji w Katowicach, s. 10
198
orzeczenia pod jego nieobecność (niebędącego wyrokiem zaocznym) – art. 92 § 1 pkt 3 k.p.w.452
Termin wyznaczony do stawienia się w sądzie powinien mieścić się w takim czasie, w jakim mogłoby dojść do doprowadzenia sprawcy w ramach zatrzymania, aby tryb przyspieszony był dopuszczalny, czyli w ciągu 48 godzin od ujęcia. Odstąpienia od zatrzymania może przy tym dokonać tylko taki organ, który może zatrzymać (a nie tylko ująć) sprawcę, a więc też tylko ten, który może w sprawie o dany czyn być oskarżycielem publicznym przed sądem. Odstąpienie może nastąpić zarówno od razu na miejscu ujęcia, jak i poprzez zwolnienie z zatrzymania już po kilkudziesięciu minutach czy po kilku godzinach, po uprzednim np. przesłuchaniu tej osoby w trybie art. 54 § 6 k.p.w.453
Przechodząc do omawiania praw osoby zatrzymanej (obwinianej) to osoba ta korzysta z praw przysługujących zatrzymanemu zgodnie z art. 45-47 k.p.w. Są to:
prawo do informacji o przyczynach zatrzymania,
prawo do poinformowania go o przysługujących mu uprawnieniach
prawo do otrzymania kopii protokołu zatrzymania,
prawo do powiadomienia o zatrzymaniu osoby najbliższej a także pracodawcy,
prawo do nawiązania w dostępnej formie kontaktu z adwokatem albo z radcą prawnym oraz do bezpośredniej z nim rozmowy,
prawo do złożenia zażalenia na zatrzymanie do sądu. W zażaleniu zatrzymany może domagać się zbadania zasadności, legalności oraz prawidłowości zatrzymania.
Dodatkowo obwiniony w postępowaniu przyspieszonym korzysta z szeregu uprawnień procesowych przewidzianych w kodeksie. Są to:
prawo do składania wyjaśnień,
prawo do odmowy składania wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania bez podawania powodów,
prawo do składania wniosków dowodowych,
prawo złożenia wyjaśnień na piśmie,
452 H. Skwarczyński, Postępowanie przyspieszone w kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia, „Przegląd Policyjny ” 2007, nr 2, s. 75