Ochrona dziecka na tle konfliktu zbrojnego w byłej Jugosławii
2. Dziecko wartością szczególnie chronioną w świetle dokumentów prawa międzynarodowego i prawa
humanitarnego
Ochronie praw dziecka zarówno w prawie międzynarodowym, jak i pra-wie humanitarnym poświęca się pra-wiele uwagi. Dziecko jako podmiot praw człowieka i podstawowych wolności w sposób oczywisty korzysta z gwaran-cji przyznanych każdemu człowiekowi na wypadek sytuagwaran-cji nadzwyczaj-nych. Podmiotem praw podlegających ochronie specjalnej w czasie konflik-tu zbrojnego jest przede wszystkim dziecko, pojmowane najczęściej jako istota ludzka w wieku poniżej 18 lat, przy czym niektóre normy ochronne dotyczą tylko dziecka w wieku poniżej 15 lat, małego dziecka, niemowlęcia, noworodka czy dziecka poczętego. W perspektywie praw dziecka istotne są normy stanowiące o podmiocie pośrednio uprawnionym, jak prawa matki, prawa opiekunów oraz organizacji humanitarnych.3 Prawa podmiotów po-średnich mają znaczący wpływ na uprzywilejowany status dziecka podczas konfliktu zbrojnego oraz na jego prawa do specjalnej opieki, ochrony i po-mocy.4 Podmiotem zobowiązanym z tytułu praw dziecka jest nie tylko pań-stwo, na którego terytorium dziecko przebywa i którego jurysdykcji podle-ga, ale też inne państwa i społeczność międzynarodowa.5
Dokument Konwencji Praw Dziecka z 1989 r. dostrzega konieczność zapewnienia dzieciom szczególnej troski w każdej sytuacji.6 Komitet Praw Dziecka poświęca środkom urzeczywistniania Konwencji wiele uwagi, po-wołując się na zasadę skuteczności i rzeczywistości, która expressis verbis odnosi się do praw dziecka. Komitet podkreśla, że ogólne środki urzeczy-wistniania mają na celu promocję pełnego korzystania z Konwencji przez wszystkie dzieci.7 Art. 38 Konwencji gwarantuje ochronę dziecka w trakcie konfliktu zbrojnego. Zobowiązuje państwa do przestrzegania jej postano-wień oraz zakazuje respektowania norm międzynarodowego prawa huma-nitarnego, jeżeli miałoby ono zastosowanie w czasie konfliktu zbrojnego w sprawach odnoszących się do dzieci.8
Dokument Konwencji dostrzega konieczność podjęcia przez państwa wszelkich możliwych środków, aby osoby, które nie osiągnęły wieku pięt-nastu lat, nie brały bezpośredniego udziału w działaniach zbrojnych.9 W świetle postanowień Konwencji państwa winny powstrzymywać się przed rekrutowaniem do swoich sił zbrojnych osób, które nie osiągnęły wieku piętnastu lat. Podczas przeprowadzania rekrutacji konieczne jest
3 B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. Mik, O prawach dziecka, Toruń 1994, s. 48.
4 Ibidem, s. 48.
5 Ibidem.
6 Wstęp do Konwencji Praw Dziecka, w: Dz.U. nr 120, poz. 526.
7 Uwagi Ogólne nr 5 (2003) Komitetu Praw Dziecka „Ogólne środki urzeczywistniania Konwencji Praw Dziecka”, CRC/GC/2003/5, p. 6.
8 Ibidem, art. 38, pkt 1.
9 Ibidem, art. 38, pkt 2.
wcielanie w pierwszej kolejności młodzieży starszej wiekiem.10 Konwencja zobowiązuje do podjęcia właściwych środków, aby dzieci, dotknięte skutka-mi konfliktu zbrojnego, korzystały z ochrony i opieki.11
Dokument Konwencji Praw Dziecka obliguje państwa do szanowania i zapewnienia poszanowania norm międzynarodowego prawa humanitar-nego, które mają zastosowanie w przypadku konfliktu zbrojhumanitar-nego, a których ochrona rozciąga się na dzieci.12 Konwencja uznaje, że zgodnie ze zobo-wiązaniami, które ciążą na państwach na mocy międzynarodowego prawa humanitarnego odnośnie do ochrony ludności cywilnej podczas konfliktu zbrojnego, konieczne jest podjęcie wszelkich środków w celu zorganizo-wania ochrony i opieki nad dziećmi dotkniętymi skutkami wojny.13 Kon-wencja zwraca uwagę na konieczność podjęcia działań w celu ułatwienia rehabilitacji fizycznej i psychicznej oraz reintegracji społecznej każdego dziecka, będącego ofiarą jakiejkolwiek formy zaniedbania, wyzysku, wyko-rzystywania, tortur, okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowa-nia, karania bądź konfliktu zbrojnego. Dokument dostrzega znaczenie ta-kiej rehabilitacji bądź reintegracji, która będzie przebiegała w warunkach sprzyjających zdrowiu i szacunkowi dla godności dziecka.14
2.1. Kryteria derogacyjne w konflikcie zbrojnym dotyczące praw dziecka
Art. 38 Konwencji Praw Dziecka, odsyłając do norm międzynarodowe-go prawa humanitarnemiędzynarodowe-go, dostrzega, że międzynarodowo chronione prawa człowieka mogą być zawieszone (derogowane) zarówno w trakcie między-narodowego, jak i wewnętrznego konfliktu zbrojnego. Konwencja powołu-jąc się na postanowienia międzynarodowego prawa humanitarnego uzna-je derogowalność międzynarodowo chronionych praw człowieka zarówno w trakcie międzynarodowego, jak i wewnętrznego konfliktu zbrojnego.15
Klauzule derogacyjne określają granice dopuszczalności odstępstwa państwa od jego zobowiązań w dziedzinie praw człowieka w sytuacjach nadzwyczajnych16 Normą bezwzględnie obowiązującą ius cogens jest nor-ma przyjęta i uznana przez międzynarodową wspólnotę. Uchylenie tej normy jest niedopuszczalne. Norma może być zmieniona jedynie przez późniejszą normę powszechnego prawa międzynarodowego o tym samym
10 Ibidem, art. 38, pkt 3.
11 Ibidem, art. 38, pkt 4.
12 Ibidem, art. 38, pkt 1.
13 Ibidem, art. 38, pkt 4.
14 Ibidem, art. 39.
15 Prawa rodziny, prawa w rodzinie..., s. 309.
16 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku a członkostwo Polski w Unii Euro-pejskiej, IV Ogólnopolska Konferencja Prawnicza Toruń 19–20 listopada 1998 r., red. C.Mik, Toruń 1999, s. 35.
charakterze.17 W świetle art. 4 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatel-skich i Politycznych z 19 grudnia 1966 r.18, art. 15 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r.19 oraz art. 30 Euro-pejskiej Karty Socjalnej z 1961 r.20 dopuszczalne są możliwości uchylenia niektórych zobowiązań, jeżeli istnieje niebezpieczeństwo publiczne, które zagraża życiu narodu.21 Dokumenty krajowe i międzynarodowe precyzują obowiązki państwa podczas stanu nadzwyczajnego oraz w sytuacji jego za-kończenia.22 Tytuł państwa do derogacji jest tytułem ograniczonym. W ka-talogu praw niepodlegających derogacji, prawo do życia23 wzmocnione jest przez normy prawa humanitarnego dotyczące: ścigania i karania „umyśl-nych zabójstw” jako „ciężkich naruszeń”.24
Dokument Konwencji w sprawie Zapobiegania i Karania Zbrodni Lu-dobójstwa stanowi, iż należy uznać za zbrodnie luLu-dobójstwa stosowanie środków, mających na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy25 oraz przymusowe przekazywanie dzieci członków grupy do innej grupy.26 Mię-dzynarodowa ochrona praw człowieka wprowadza zakaz orzekania kary śmierci wobec dzieci do lat osiemnastu, wykonywania kary śmierci wobec kobiet ciężarnych i matek małych dzieci.27 Niederogowalny zakaz tortur wraz z okrutnym, nieludzkim, poniżającym traktowaniem oraz karaniem28 doznaje wzmocnienia w normach prawa humanitarnego poprzez nakaz ka-rania i ścigania jako ciężkich naruszeń.29
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych dodaje, iż nikt nie może być poddawany bez swej zgody, swobodnie wyrażonej, do-świadczeniom lekarskim lub naukowym.30 Doświadczenia biologiczne, umyślne sprawianie wielkich cierpień bądź ciężkich uszkodzeń ciała lub zdrowia w świetle prawa humanitarnego uznane zostało za bezwzględnie obowiązujące i niepodlegające zawieszeniu na wypadek wojny.31
Deklaracja Organizacji Narodów Zjednoczonych o Ochronie Kobiet i Dzieci w trakcie Stanu Nadzwyczajnego i Konfliktu Zbrojnego z 1974 r.
17 Prawa człowieka w sytuacjach nadzwyczajnych ze szczególnym uwzględnieniem prawa i praktyki polskiej, red. T. Jasudowicz, Toruń 1997, s. 37.
18 Dz.U. z 1977 r. nr 38, poz. 167.
19 Dz.U. z 1993 r. nr 61, poz. 284.
20 Dz.U. z 1999 r. nr 8, poz. 67.
21 Prawa człowieka w sytuacjach nadzwyczajnych…, s. 11.
22 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku a członkostwo Polski..., s. 39.
23 Art. 6 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych.
24 Art. II Konwencji w sprawie Zapobiegania i Karania Zbrodni Ludobójstwa uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 9 grudnia 1948 r., w: Dz.U. z 1952 r., nr 2, poz. 9.
25 Ibidem, art. II pkt d).
26 Ibidem, art. II pkt e).
27 B. Gronowska, T. Jasudowicz, C.Mik, op. cit., s. 49
28 Art. 7 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 19 grudnia 1966 r., tekst, w: Dz.U. z 1977 r. nr 38 poz. 167
29 B.Gronowska, T.Jasudowicz, C.Mik, op. cit, s. 49.
30 Art. 7 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych.
31 B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. Mik, op. cit, s. 49.
zobowiązuje państwa do zapewnienia zakazu stosowania środków takich jak prześladowania, tortury, środki karne, poniżające traktowanie oraz przemoc, uznając wszelkie formy represji oraz nieludzkiego i okrutnego traktowania kobiet i dzieci za formy przestępstwa. Deklaracja stanowi, iż przestępstwem są także tortury, uwięzienie, rozstrzeliwanie, masowe aresztowania, kary zbiorowe, niszczenie mieszkań oraz masowe deportacje kobiet i dzieci.32
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych zakazuje trzymania kogokolwiek w niewoli, a także zakazuje handlu niewolnikami we wszystkich formach.33 Postanowienie przeze mnie przytoczone, a tak-że zakaz poddaństwa nie podlegają zawieszeniu w żadnej sytuacji.34 Po-dobnie postanowienie o zakazie pozbawienia wolności jedynie z powodu niemożności wywiązania się ze zobowiązań umownych nie podlega dero-gacji.35 Pakt wyraźnie podkreśla, że nie podlega derogacji postanowienie, iż nikt nie może być skazany za czyn lub zaniechanie, które w myśl prawa wewnętrznego lub międzynarodowego nie stanowiły przestępstwa w chwi-li ich popełnienia.36 Pakt wprowadza zakaz wymierzania kary surowszej od tej, którą można było wymierzyć w chwili popełnienia przestępstwa.37 Przepis dopuszcza zastosowanie kary łagodniejszej, jeżeli po popełnieniu przestępstwa zostanie ona przez ustawę ustanowiona.38
Niederogowalny jest także art. 16 Paktu, stanowiący o prawie do uznawania wszędzie podmiotowości prawnej. Wolność myśli, sumienia i religii, włączając w to wolność posiadania lub przyjmowania religii lub przekonań według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania swej religii lub przekonań, indywidualnie lub wespół z innymi publicznie lub prywatnie, przez uprawianie kultu, obrządki, praktykowanie i nauczanie.39Należy w tym miejscu nadmienić, że Pakt, wyliczając prawa niederogowalne, nie daje państwom arbitralnej swobody ich zawieszania.40
Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, podążając za Paktem, dostrzega możliwość podjęcia przez pań-stwa środków zmierzających do odstępstw od stosowania zobowiązań z niej wynikających pod warunkiem, że środki te nie są sprzeczne z innymi zobowiązaniami, wynikającymi z prawa międzynarodowego.41 Dokument Konwencji podobnie jak dokument Paktu ujmuje w swej treści konieczność wprowadzenia zakazu odstępstwa od zobowiązań wynikających z prawa do życia. Wyjątkiem są przypadki śmierci, będące skutkiem zgodnych z
pra-32 Ibidem.
33 Art. 8 pkt 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych.
34 Ibidem, art. 8 pkt 2.
35 Ibidem, art. 11.
36 Ibidem, art. 15 pkt 1.
37 Ibidem.
38 Ibidem.
39 Ibidem, art. 18 pkt 1.
40 Ibidem, art. 4.
41 Art. 15 pkt 1 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.
wem działań wojennych oraz zobowiązań wynikających z przepisów, doty-czących zakazu tortur i niewolnictwa oraz pracy przymusowej.42
Wspomniana przeze mnie wcześniej Europejska Karta Socjalna uzna-je derogację uzna-jej zobowiązań na czas wojny bądź innego stanu wyjątkowego zagrażającego życiu narodu43 podkreślając, że podjęte środki nie mogą być sprzeczne z jej innymi zobowiązaniami na podstawie prawa międzynarodo-wego.44 Amerykańska Konwencja Praw Człowieka z 22 listopada 1969 r., przytaczając konieczność zawieszenia zobowiązań na wypadek wojny bądź innego niebezpieczeństwa publicznego, które zagroziłoby życiu narodu wraz z niepodległością stanowi, iż środki podjęte przez państwo nie powin-ny pociągać za sobą dyskryminacji za względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię lub pochodzenie społeczne.45 Konwencja, podobnie jak Pakt i Europejska Konwencja, nie upoważnia do odstępstwa od stosowania po-stanowień dotyczących prawa do życia, prawa do ludzkiego traktowania, do obywatelstwa, do nazwiska, do udziału w rządzeniu, wolności od niewol-nictwa, od praw ex post facto, sumienia i religii, zasadniczych gwarancji sądowych dla ochrony tych praw , uznając dodatkowo za niederogowalne prawa rodziny i prawa dziecka. 46
Konwencja stanowi o prawie do środków ochrony każdego małoletnie-go dziecka. Zobowiązuje przy tym rodzinę, społeczeństwo oraz państwo do przestrzegania praw dziecka.47 Formuła zawarta w dokumencie Konwencji różni się jednak od postanowień, zawartych w innych dokumentach między-narodowych praw człowieka.48 Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł, iż każde państwo ponosi odpowiedzialność za „życie narodu” w sytuacji wojny, rzeczywistego i bezpośredniego niebezpieczeństwa publicznego.49
Warunkiem, by państwo mogło skorzystać z uprawnienia do deroga-cji jest istnienie niebezpieczeństwa publicznego.50 W sytuacji zagrożenia państwa, bezpieczeństwa obywateli i porządku publicznego, prezydent na wniosek Rady Ministrów może wprowadzić na czas oznaczony stan wy-jątkowy na części albo na całym terytorium państwa.51 Rozważając treść klauzuli derogacyjnej konieczne jest przytoczenie klauzul limitacyjnych w zakresie korzystania z praw człowieka w sytuacjach wyjątkowych. W ko-rzystaniu z praw i wolności każdy podlega jedynie ograniczeniom
określo-42 Ibidem, art. 15 pkt 2.
43 Art. 30 pkt 1 Europejskiej Kart Socjalnej,
44 Ibidem,
45 Art. 27 pkt 1 Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka z 22 listopada 1969 r., tekst w: Wspólny standard do osiągnięcia – stan urzeczywistnienia, red. T. Jasudowicz, Toruń 1998, s. 607.
46 Ibidem, art. 27 pkt 2.
47 Art. 19 Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka, w: M. Balcerzak, Międzynarodowa ochrona praw człowieka. Wybór źródeł, Toruń 2007.
48 Prawa człowieka w sytuacjach nadzwyczajnych…, s. 12.
49 Wspólny Standard do Osiągnięcia – Stan Urzeczywistnienia, Toruń 1998, s. 605.
50 Prawa człowieka w sytuacjach nadzwyczajnych…, s. 11.
51 Art. 230 pkt 1 Konstytucji Rzeczypospolitej z 2 kwietnia 1997 r.: Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.
nym przez prawo, wyłącznie w celu zapewnienia należytego uznania i po-szanowania praw i wolności innych oraz zaspokojenia słusznych wymagań moralności, porządku publicznego i powszechnego dobrobytu w społeczeń-stwie demokratycznym.52
Dokumenty praw człowieka stanowią, że korzystanie z wolności może podlegać ograniczeniom przewidzianym przez prawo tylko wówczas, kiedy wymaga tego interes bezpieczeństwa narodowego, integralność terytorialna lub bezpieczeństwo publiczne, zapobieganie zamieszkom i przestępczości, ochrona zdrowia lub moralności, ochrona dobrego imienia i praw innych osób. Podmiot uprawniony jest ograniczony w korzystaniu ze swych praw obowiązkiem uznania i poszanowania „dobra wspólnego” oraz „dobra bliź-niego”53. Istotną kwestią jest odpowiednia ocena sytuacji w państwie, czy dopuszczalne jest uchylenie zobowiązań. Międzynarodowy konflikt zbroj-ny jawi się jako model niebezpieczeństwa publicznego, które zagraża życiu narodu.54 Międzynarodowa społeczność potwierdza, że uchylenie zobowią-zań dotyczących praw człowieka i podstawowych wolności muszą mieścić się ściśle w granicach przewidzianych przez prawo międzynarodowe.55