* Szymon Czajkowski
N
ajstarsze ślady osadnictwa ludzkiego na terenie gminy Suchy Las, w granicach której dzisiaj znajduje się Biedrusko odnaleziono w Zielątkowie. Są to pochodzące z około 10-8 tysięcy lat p.n.e.artefakty w postaci grotu strzały, liściaka, rylca i pięciu drapa-czy krzemiennych. Ludność, która pozostawiła rzeczone ślady przez ar-cheologów klasyfikowana jest w ramach kultury świderskiej. Z kolei jeśli chodzi o najdawniejsze znane nam dowody obecności człowieka już na samym terenie dzisiejszego Biedruska, należy wspomnieć kulturę ceramiki wstęgowej, której przedstawiciele zamieszkiwali omawiane ziemie około 4,5-1,8 tysięcy lat p.n.e. [2].
Pałac w Biedrusku, fot. K. Budziński
* historyk, Centrum Turystyki Kulturowej TRAKT.
Niemniej większość opracowań dotyczących historii Biedruska począt-ki wsi wiążę z epoką średniowiecza. Bliskość Poznania, jednej z najistot-niejszych osad z czasów formowania się domeny pierwszych Piastów, po-zwala przypuszczać, iż północne tereny powiatu, zwłaszcza znajdujące się wzdłuż linii Warty, miały szanse być świadkami istotnych wydarzeń już w początkowym okresie państwa polskiego. Najstarsze znane nam źródła pisane na temat Biedruska pochodzą dopiero z 1388 roku. W aktach Sądu Grodzkiego w Poznaniu znalazły się zapiski o braciach Bielawskich, któ-rych sprawa dotyczyła 100 grzywien jakie warte były ziemie w Biedrusku.
Nazwa miejscowości pochodzi najprawdopodobniej od imienia jednego z kanoników poznańskich Biezdrewa lub Piesdrewa. Samo określenie osa-dy wielokrotnie ulegało zmianie na przestrzeni dziejów. Tylko z epoki śre-dniowiecza znane są nazwy: Besdrofsko (1388), Byeszdzronska dziedzina (1398), Byesdrowsko (1408), Beszdrowszko (1414) i Byesdrowo (1434).
W późniejszych okresach pojawiały się także określenia: Byesdrowko/
Byeszdrowszko (1510), Byczdrusko (1564/65), Biezdrowsko (1580), Bie-drusko (1845), a także niemiecka nazwa – Weissenburg [2, 11].
Zebrane informacje na temat nazewnictwa Biedruska oraz wyszczegól-nienie określeń miejscowości pojawiających się w źródłach pisanych, po-chodzą głównie z procesów o prawa własności. Wśród nich warto zwrócić uwagę na spór rozstrzygany w 1408 roku pomiędzy Febronią Leszczyną a przełożoną klasztoru cysterek z Owińsk, miejscowości oddalonej jedy-nie o około 5 km od Biedruska, jednak znajdującej się już po drugiej stro-nie Warty. Proces dotyczył budowy młyna i wydaje się szczególstro-nie istotny z punktu widzenia przeplatania się losów Biedruska z dziejami zakonu, a w dalszej perspektywie także przyłączenia osady w skład klasztornej domeny.
historycy nie są zgodni co do daty samego przybycia zakonu cysterek do Owińsk i założenia tamtejszego klasztoru. Część badaczy wskazuje na wspomienia Jana Długosza z 1242 roku. Inni jako jeden z powodów, dla którego cysterki miały przybyć w okolice Poznania parę lat później, po-dają trwającą do 1244 roku wojnę pomiędzy książętami wielkopolskimi a Piastami ze Śląska. W tym przypadku jako alternatywna data wysuwany jest roku 1252. Niezależnie od przyjętego punktu widzenia i mimo, iż w pierwotnej donacji cysterki weszły w posiadanie obu brzegów Warty w pobliżu swojej siedziby, wielce prawdopodobne jest to, iż samo Biedru-sko w momencie ufundowania klasztoru nie znalazło się jeszcze w obrębie jego dóbr [8]. Również wobec daty przyłączenia Biedruska do klasztor-nej domeny brak jest zgody wśród badaczy dziejów Wielkopolski. Jedna z teorii głosi, iż miało to miejsce już w XIII wieku, kiedy to Biedrusko
zostało zakupione przez cysterki, po wcześniejszym sprzedaniu lub utra-ceniu Dobiegniewa – jednej z osad pierwotnie nadanych siostrom zakon-nym przez Przemysła I. Drugą sugerowaną datą jest 1491 rok, kiedy to osada miała zostać odkupiona od Jana Czuryło-Bielawskiego. Ostatnią proponowaną cezurę stanowi rok 1518, w którym Zygmunt Stary wydał zgodę na zakup miejscowości przez siostry zakonne. Według części bada-czy dopiero po tej dacie miało dojść do przejęcia rzeczonych terenów od Jana Bielawskiego, wraz z Nosilnem i Wygonowem za równowartość 800 grzywien [2, 11, 13]. Obojętnie za którą z przytoczonych alternatyw osta-tecznie opowiedzą się historycy, bez wątpienie włączenie Biedruska w po-siadanie zakonu jest momentem przełomowym w dziejach miejscowości, ponieważ jego losy na kilkaset lat złączone zostały z dziejami klasztoru w Owińskach. Niemniej kwestia czy był to okres dwustu czy pięciuset lat, pozostaje wciąż pytaniem otwartym.
Dobrze znany z kolei jest moment rozdzielenia historii Biedruska i lo-sów zakonu. Jednym ze skutków II rozbioru Rzeczpospolitej i objęcia te-renów Wielkopolski granicami państwa pruskiego, była sekularyzacja tu-tejszych zakonów. Decyzja o zeświecczeniu część dóbr kościelnych objęła także cysterki z Owińsk i w 1798 roku doszło do konfiskaty rzeczonego majątku. Nowym właścicielem poklasztornych włości, a co za tym idzie także Biedruska, została niemiecka rodzina von Treskow. Nabywcą był pochodzący z Berlina Sigismund Otto Joseph von Treskow, który w uzna-niu za swoje zasługi dla państwa pruskiego nabył ziemię za kwotę niższą niż ówczesna wartość, przekładając kwotę 73 325 talarów za 3761 mórg [2]. W następnych dziesięcioleciach, w wyniku praw spadkowych przysłu-gujących kolejnym potomkom berlińskiego kupca, majątek został rozpar-celowany. Niemniej Biedrusko cały czas pozostawało w posiadaniu ro-dziny von Treskow, a lata 1877-1880 to jeden z ważniejszych okresów w dziejach miejscowości. W tym czasie miała miejsce budowa pałacu, któ-ry do dnia dzisiejszego pozostaje krajoznawczą wizytówką wsi. Rezyden-cja powstała za kwotę 111 tysięcy ówczesnych marek i była dziełem Lu-dwika huhna. eklektyczna budowla powstała w malowniczym otoczeniu na wzgórzu, na skraju Warty, a jej najbardziej charakterystycznym elemen-tem jest wieża z tarasem widokowym. Ciekawostką architektoniczną jest fakt umieszczenia głównego wejścia w fasadzie bocznej, co przyczyniło się do dosyć niestandardowego układu wnętrz. W momencie projektowania siedziby von Tresków, w Biedrusku prócz dworu znajdowało się 12 do-mów, a wieś była zamieszkiwana przez 212 mieszkańców, z czego ponad połowę stanowili katolicy [1]. Prócz pałacu pod koniec wieku XIX
w Bie-dzieJe wSi biedruSko
drusku powstała inna charakterystycz-na budowla, mianowicie wieża ciśnień i podobnie jak rezydencja przetrwała ona do dzisiaj. Przez kolejne dekady wizerunki obu charakterystycznych budowli nieraz były wykorzystywane na różnego rodzaju przedstawieniach Biedruska.
Czas przełomu XIX i XX wieku jest kolejnym zagadkowym okresem w historii osady. W 1904 roku miej-scowość i okoliczne ziemie zostały sprzedane przez dotychczasowych właścicieli państwu pruskiemu. We-dług niektórych przekazów transakcja była skutkiem kryzysu rolnego pod koniec stulecia. Pogarszająca się sy-tuacja materialna von Tresków miała zmusić rodzinę do odsprzedania części majątku. Zgodnie z inną tradycją de-cyzja o przekazaniu Biedruska i okolic wynikała z mezaliansu popełnionego przez dziedzica majątku. Rodzina von Treskow podobnież wolała sprzedać ziemie niż pozostawić ją w rękach sukcesora, który zniesławił rodowe nazwisko. Mimo, iż pobudki sprze-daży nie są powszechnie znane, pewne jest, iż w 1904 roku Biedrusko i przyległe do niego ziemie stały się własnością armii pruskiej. Na terenie miejscowości urządzono obóz wojskowy, a na zachód od niego zorgani-zowano poligon. W tym czasie w okolicy wsi miał miejsce szereg inwe-stycji związanych przystosowaniem obszaru dla potrzeb wojska. Powstały baraki, garaże czy stajnie, a pałac von Treksów zaadaptowano na kasyno oficerskie. Zadecydowano również o zmianie nazwy miejscowości, która od tego czasu zaczęła nosić miano Weissenburg.
Przybycie oddziałów do spokojnej dotychczas osady całkowicie prze-obraziło jej charakter. Od tamtej pory na przestrzeni lat, wraz ze zmienia-jącymi się kolejami losu na terenie poligonu stacjonowały różne armie.
Niemniej przez wszystkie dekady mieszkańcy Biedruska w dużej mierze byli pracownikami wojska lub instytucji z nim współpracujących. Ponadto obecność oddziałów militarnych wiązała się częstymi wizytami wybitnych osobistości. Pierwsze tego typu odwiedziny miały miejsce już w 1910
Pałac w Biedrusku, bogini Nike, fot. K. Budziński
roku, kiedy to w pałacu i na poligonie gościł cesarz Wilhelm II, przybyły do Wielkopolski z okazji otwarcia zamku w Poznaniu [3].
Podczas I wojny światowej w Biedrusku zlokalizowano główne maga-zyny wojskowe i ośrodki szkoleniowe. Poligon znajdował się pod pano-waniem pruskiej armii jeszcze do końca 1918 roku. W Sylwestra tegoż roku na teren jednostki wojskowej wjechał samochód ciężarowy z po-wstańcami wielkopolskimi. Wyjazd zorganizował wicewachmistrz artyle-rii Kazimierz Nieżychowski. Kompleks został zajęty bez oporu ze strony niemieckiej, zdobyte armaty stały się zalążkiem powstańczej artylerii [9], a samo Biedrusko wciąż było wykorzystywane przez wojsko, lecz tym ra-zem przez oddziały polskie.
W czasie dwudziestolecia międzywojennego poligon w Biedrusku nadal był odwiedzany przez wybitne osobistości. 14 maja 1922 roku w uroczy-stości poświęcenia sztandarów wziął udział Naczelnik Państwa – marsza-łek Józef Piłsudski [3, 6], z kolei rok później swoją obecnością Biedrusko zaszczycił Marszałek Francji, Polski i Wielkiej Brytanii Ferdinand Foch, na cześć którego nadano nazwę pobliskiemu wzgórzu [3, 5]. Znakomitych delegatów gościł także dawny pałac von Tresków, w którym zatrzymali się – prócz wymienionych – w 1928 roku Prezydent Rzeczpospolitej Ignacy Mościcki oraz w 1937 roku król Rumunii Karol II [3, 4].
W trakcie II wojny światowej po zajęciu poligonu przez armię nie-miecką na terenie Biedruska w 1939 roku utworzono obóz dla polskich jeńców wojennych. Niemniej dowództwo Wermachtu doceniło dogodne warunki, które umożliwiały stacjonowanie niemieckich oddziałów i pod-jęto decyzję o dalszej rozbudowie zaplecza wojskowego. W tym czasie poligon był wykorzystywany między innymi przez erwina Rommla. „Lis pustyni” przeprowadzał pod Poznaniem manewry wojskowe a zebrane wówczas doświadczenie miał wykorzystać w trakcie późniejszych operacji wojskowych w Afryce. W nocy z 24 na 25 stycznia 1945 roku zdziesiąt-kowane oddziały niemieckie zostały zmuszone przez Armię Czerwoną do przegrupowania się na poznańską cytadelę [2, 3].
Po wyzwoleniu, poligon w Biedrusku początkowo wykorzystywany był przez żołnierzy radzieckich by wkrótce po raz drugi w historii stać się własnością polskich sił zbrojnych. Oddziały z Biedruska uczestniczyły między innymi w tłumieniu wystąpień robotniczych w trakcie Poznańskie-go Czerwca 1956 roku. W tej samej dekadzie podjęto ustalenia o daleko idącym rozszerzeniu granic poligonu. Było to niejako podtrzymanie decy-zji z czasów II wojny światowej, gdy dowództwo niemieckie zdecydowa-ło o wykorzystaniu dla potrzeb wojska pobliskich miejscowości; między innymi Glinna. W 1973 roku, w wyniku reformy administracyjnej,
znie-dzieJe wSi biedruSko
siono gromady jako jednostki podziału terytorialnego, a Biedrusko we-szło w skład gminy Suchy Las. Niemniej przez wykorzystywanie terenów wokół miejscowości dla potrzeb wojska i utajnienie części dokumentów dotyczących wsi, badanie jej dziejów z II połowy XX wieku jest nieco utrudnione. Inna sprawa, iż plenery podpoznańskiego poligonu były wy-korzystywane do polskich i zagranicznych produkcji filmowych.
Od paru lat trwa proces zmniejszania liczebności i wpływów armii w okolicy. W 2009 roku „do cywila” przeszedł między innymi dawny pa-łac von Tresków. Należy pamiętać, iż papa-łac jest jednym z wielu obiektów w Biedrusku, które przez lata były świadkami interesujących lecz zarazem zagadkowych losów miejscowości. Szereg pytań dotyczących dziejów osa-dy nadal nie doczekało się odpowiedzi, aczkolwiek redukowanie ilości wojsk i sprzedaż części terenów pozwala mieć nadzieję, iż niektóre z ta-jemnic Biedruska być może już wkrótce zostaną wyjaśnione.
Pałac w Biedrusku współczesne wnętrze, fot. K. Budziński
biblioGrafia
Biedrusko dziś, [w:] „Miesięcznik Sucholeski”, nr 40, 1999.
Chruszczewski Ryszard, Zarys historii gminy Suchy Las i jej mieszkańców, eMPI, Poznań 2010.
Kaźmierczak Krzysztof, Gościł cesarza, króla, marszałka i powstańców, [w:] „Nasza hi-storia” nr 1, 2013.
Pilarczyk Zenon, Król Rumunii Karol II w Biedrusku, [w:] „Miesięcznik Sucholeski”, nr 41, 1999.
Pilarczyk Zenon, Marszałek Francji, Wielkiej Brytanii i Polski Ferdynand Foch w Biedru-sku, [w:] „Miesięcznik Sucholeski”, nr 40, 1999.
Pilarczyk Zenon, Marszałek Józef Piłsudski, naczelnik państwa w Biedrusku, [w:] „Mie-sięcznik Sucholeski”, nr 39, 1999.
Powiat poznański. Leksykon krajoznawczo-turystyczny, pod red. Włodzimierza Łęckie-go, Powiat Poznański, Poznań 2012.
Ratajczak Krzysztof, Proces fundacyjny klasztoru cysterek w Owińskach i zarys jego śre-dniowiecznych dziejów, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2004.
Rezler Marek, Powstanie Wielkopolskie, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2008.
Skuratowicz Jan, Dwory i pałace w Wielkim Księstwie Poznańskim, Wydawnictwo Na-ukowe UAM, Poznań 1981.
Stachowiak Roman, Z dziejów Biedruska, [w:] „Miesięcznik Sucholeski”, nr 39-40, 1999.
Tajemnice rodziny von Treskow, [w:] „Gazeta poznańska, nr uzup., 2001.
www.biedrusko.org, dostęp dnia 28.04.2014 r.
dzieJe wSi biedruSko
Kaplica w Rogalinie, fot. Archiwum Starostwa Powiatowego w Poznaniu