N ow a h is to ria X X w ie k u
przełożyła Joanna H ashold
[W arszawa, W yd aw n ic tw o N aukow e P W N , 2 0 0 9 , 6 3 6 s.]
Prezentowana książka jest efektem wieloletnich badań niemieckiego historyka i teo loga, profesora Katedry Studiów Europejskich Uniwersytetu Technicznego w Dreźnie, Gerharda Besiera oraz jego współpracowniczki, historyk Katarzyny Stokłosy. Jej nie mieckie wydanie pióra prof. Besiera ukazało się w 2006 r. pod tytułem: Das Europa
d er Diktaturen. Eine neue Geschichte des 20. Jahrhunderts. Polskie wydanie jest po
szerzone, zawarto w nim bowiem m.in. historię państw bloku wschodniego do prze łomu 2 0 0 8 -2 0 0 9 r. Wobec tego uzasadnione jest pojawienie się współautora, ja k i ze względu na szeroką i wielowątkową analizę, rozległa liczba stron. Przejdźmy jednak do systematycznej analizy treści tej wybitnej publikacji, której autorzy podjęli się trudu syntetycznego zaprezentowania rozwoju dyktatorskich form rządów w Europie na przestrzeni XX w.
Punktem wyjścia analizy jest ukazanie sytuacji w Europie po I wojnie światowej i powstałego w jej efekcie systemu międzynarodowego, który w założeniach miał przynieść pokój i bezpieczeństwo światowe na podstawie zasady prawa międzyna rodowego i co istotne, przestrzeganiu praw mniejszości narodowych. Jednak pań stwa zwycięskie zdecydowały także o powstaniu nowych państw, których podstawą
funkcjonowania miała być demokracja, w niej także upatrywano podstaw pokojowej współpracy między narodami. Rychło okazało się, że pozostanie to tylko nadzieją, bo wiem liczne problemy i konflikty pomiędzy państwami europejskimi oraz trudności we wnętrzne, także związane z kryzysem gospodarczym, doprowadziły do stopniowego przekształcania demokracji w ustroje dyktatorskie o różnej specyfice. Główną zaś rolę odgrywały dwie ideologie - narodowy socjalizm i komunizm. Tło historyczne i sposób przekształceń w poszczególnych państwach jest właśnie tematem części pierwszej i pierwszego rozdziału Europy dyktatur... O syntetyczności podejścia niech świadczy fakt, że Traktatowi Wersalskiemu i jego skutkom poświęcono 2 strony tekstu (s. 17-19). Z drugiej jednak strony autorzy mogą spotkać się z zarzutem uproszczenia, chociaż ze względu na kompleksowy charakter książki nie było to do uniknięcia.
Autorzy podchodzą do omawianych przez siebie przypadków w sposób generalny, szukając prawidłowości ogólnych związanych z przemianami, ja k i skupiają się na specyfice danego państwa, jego problemach i wyzwaniach, a nawet na efektach za chodzących przypadków. W ten sposób w rozdziale drugim analizują sytuację m.in. w Rosji, państwach bałtyckich, we Włoszech, na Węgrzech, w Polsce (opisują auto rytarną dyktaturę Józefa Piłsudskiego, wskazując na jej źródło tkwiące w sprzeciwie wobec systemu parlamentarnego, który zdaniem Piłsudskiego sprzyjał m.in. korupcji i upadkowi gospodarki, s. 113-127), Niemczech, Austrii, Portugalii, Jugosławii, Ru munii, a nawet w państwie Vichy. W arto w tym momencie zaznaczyć, że wbrew tytu łowi części pierwszej: „Od I wojny światowej do końca II wojny światowej", autorzy wy kraczają poza przyjęty okres co ma miejsce w wypadku Portugalii, Hiszpanii i Grecji. Wydaje się to uzasadnione przyjętym podejściem badawczym i chęcią zaprezento wania powrotu do form prawicowych dyktatur autorytarnych w zachodniej Europie już po II wojnie światowej. Autorzy zaznaczają dokonanie takiego zabiegu we wstępie swej książki. Jest to także o tyle uzasadnione, że kolejna część poświęcona została państwom w Europie Środkowo-Wschodniej i Południowej, którym przyszło się zmagać z narzuconym im modelem ustrojowym przez Związek Radziecki.
W rozdziale trzecim, otwierającym drugą część publikacji, podkreślono przymu sowy charakter dokonanego eksportu socjalizmu i wskazano także na związany z tym początek „zimnej wojny". Wskazano więc np. na decyzje Wielkiej Trójki, które czyniły z regionu strefę dominacji sowieckiej (s. 251-254). Pozwoliło to na wskazania w wy padku konkretnych już państw (rozdział czwarty) na przebieg przemian ustrojowych w okresie stalinowskim (do 1953 roku). Tworzy to więc znakomitą okazję do porówny wania historii poszczególnych państw i wskazywania na ogólne mechanizmy narzu cania nowego systemu, ja k i specyfikę sytuacji każdego z nich. Raz jeszcze autorzy dają duże pole do popisu czytelnikowi, który ma szansę wyciągać szereg wniosków ogólnych i szczegółowych. Ułatwia to bardzo dobrze podana faktografia. Autorzy wskazują na jeden wyjątek od reguły, za jaką uznali na tym obszarze odejście od systemów faszystowskich/faszyzujących do modelu sowieckiego. Jest nim Czechosło wacja, która w okresie międzywojennym zachowała demokrację, wobec tego znaj dowała się w innej sytuacji po zakończeniu II wojny światowej i proces przejmo wania władzy przez komunistów nosił znamiona „iluzji samodzielnej komunizacji". A co więcej, w omawianym wcześniej okresie dyktatur Czechosłowacja nie mogła być opisana ze względu na demokratyczną formę rządów.
G e rh a rd Besier, K atarzyna S to kło sa , E u ro p a d y k ta tu r. N o w a h is to ria X X w ie k u
Rozdział piąty opowiada natomiast o historii państw regionu Europy Środkowo -Wschodniej i Południowej po śmierci Stalina aż do pierwszej dekady XXI wieku. Obej muje zatem czas niezwykle bogaty w ważne wydarzenia dla tej części Europy, ale i ze względu na ich znaczenia, także i dla świata. Odnaleźć tu więc możemy zarówno destalinizację i jej przebieg w zależności od omawianego podmiotu, działania na rzecz walki z narzuconym systemem, wreszcie proces odzyskiwania niepodległości, ze wskazaniem na rolę i znaczenie polskiego ruchu Solidarność i jeszcze wiele innych aspektów podejmowanej problematyki. Co istotne, autorzy nie pomijają narodów za mieszkujących dawne ZSRR i akcentują ich dążenia do samostanowienia. Sięgając zaś do XXI w., wskazują na potencjalne kierunki rozwoju państw, ja k i zaznaczają czas za kończenia fazy „postkomunistycznej" (wg ich opinii jest to okres wyborów z lat 2005 2006). Są jednak wyjątki i stąd możemy przeczytać o ostatniej dyktaturze Europy - Białorusi (s. 390-397), której efektem jest m.in. izolacja międzynarodowa tego pań stwa. Źródeł możliwych zmian upatrują w problemach gospodarczych, które mogą skłonić reżim Łukaszenki do reform. W tym rozdziale dostrzec możemy także zbyt da leko idące uproszczenia. Jest to widoczne np. w podrozdziale poświęconym Polsce, z którego dowiadujemy się, że „N a początku 2000 r. Polska rozpoczęła usilne starania o przystąpienie do Unii Europejskiej" (s. 420). Czytelnik może odnieść wrażenie, że dopiero wtedy rozpoczęły się działania na rzecz przyjęcia do Unii, podczas gdy fak tycznie było inaczej. Można jednak przyjąć, że i tego typu uproszczenie wynika z wiel kości analizy i było trudne do uniknięcia przy tak rozległym temacie Europy dyktatur... Być może dlatego nie wspomniano w tym miejscu o wejściu Polski do N A T O .
Podsumowaniem rozważań jest zawarta w ostatnim rozdziale (szóstym) analiza teorii dyktatur i zagadnień religii politycznej. Autorzy wskazują, że upadek dyktatury nie musi prowadzić do zmiany systemu rządów, a w ramach zmian zachodzących w regionie Eu ropy Środkowo-Wschodniej i Południowej kluczowa dla powodzenia procesu demokra tyzacji była wizja obecności w strukturach organizacyjnych Europy Zachodniej, szcze gólnie Unii Europejskiej. Autorzy wskazują na cel, jakim było/jest osiągnięcie modelu konstytucyjnej demokracji i przeszkody, które stały na drodze poszczególnych państw. Sięgają po konkretne przykłady, ale i rozprawiają się z ogólnymi problemami, takimi jak np. korupcja (s. 538 i n.) czy rola i znaczenie partii postkomunistycznych i lustracji (s. 554-560). Nie pomijają także rozważań teoretycznych dotyczących dyktatur, po dając koncepcje totalitaryzmu, religii politycznej czy wreszcie nowoczesnej dyktatury.
Tak bogata merytorycznie publikacja jest zarówno cennym źródeł wiedzy, ja k i cie kawą lekturą, której przeczytanie powinno wywołać wiele przemyśleń, ale i skłonić do próby odpowiedzi na liczne pytania o teraźniejszość i przyszłość dyktatur, o trud ności z ich pokonaniem i nawroty do tej formy rządów. W tym kontekście pojawia się przykład Rosji, której nie pominięto w książce (patrz szczególnie podrozdział Prze
kształcenia i kurs autorytarny, s. 36 7 -3 7 5 ). Można byłoby jednak pokusić się jeszcze
o pewne prognozy, które tak dobrze przygotowanym merytorycznie autorom dałyby szansę na wzbogacenie zakresu tej analizy.
Na koniec w arto zaznaczyć, że publikacja posiada także znaczne walory dydak tyczne, i to nie tylko dla historyków. Dokonuje bowiem przeglądu sytuacji politycznej wielu państw europejskich, zatem jest szczególnie cenna dla politologów, a pośród nich zarówno specjalistów z zakresu wiedzy o ustrojach państw, jak i badaczy sto sunków międzynarodowych.