Chcąc zmierzyć efektywność polityki rodzinnej, zdawać sobie należy sprawę z ograniczoności zastosowań powszechnie używanych miar skuteczności. Choć istnieją badania wskazujące na wymierne rezultaty poszczególnych instrumentów polityki w sferze oddziaływania na dzietność lub skłonność do zawarcia związku małżeńskiego, wskazują one na dość umiarkowany stopień oddziaływania12.
W niniejszym miejscu ograniczę się do omówienia efektywności polityki rodzinnej stosowanej współcześnie we Francji w ramach systemu PAJE, uznając za wskaźnik tej efektywności stopień zadowolenia end-userów, czyli osób korzystających z tego pakietu instrumentów ukierunkowanych na ułatwienia wychowywania potomstwa w pierwszych trzech latach jego życia. Wszak poziom dzietności odnotowywany we współczesnej Francji – podstawowy wskaźnik informujący o „konieczności” prowadzenia aktywnej polityki rodzinnej – jest na poziomie na tyle wysokim, iż uznać należy, iż w rozumieniu demograficznym polityka ta jest skuteczna i efektywna.
Korzystać będę z badania przeprowadzonego w maju 2005 roku na zlecenie Cnaf obejmującego 3000 rodzin korzystających z różnych form pomocy publicznej w zakresie wychowywania potomstwa w ramach systemu PAJE [Chauffaut, 2006]. System ten został przedstawiony wcześniej w ramach punktu 6 niniejszej ekspertyzy.
Podkreślić należy bardzo zróżnicowany charakter rodzin korzystających z tego systemu – 9/10 to pary małżeńskie bądź pacs, zaś choć 1/5 korzystających to rodziny wielodzietne (tj. posiadające przynajmniej troje dzieci), zdecydowanie przeważają rodziny pobierające świadczenia związa-ne z urodzeniem pierwszego dziecka (43% ogółu). 43% rodzin korzysta-jących to rodziny, w których oboje z rodziców są aktywni zawodowo, 47% to rodziny, gdzie tylko jedno z rodziców pracuje zarobkowo, w pozostałych
12 Przykładowo, A. Gauthier [2005: 106] przywołuje z jednej strony przykład własnego badania przeprowadzonego na podstawie danych z 22 uprzemysłowionych krajów, z którego wynika, że 25% wzrost wysokości zasiłku rodzinnego owocuje wzrostem dzietności o 0,07, z drugiej zaś przykład badań szwedzkich, z którego wynika, że 1% wzrost zasiłki macierzyńskiego pociąga za sobą wzrost dzietności o 0,26% lub przykład Norwegii, gdzie 20% wzrost udziału dzieci znajdujących się w systemie opieki nad małym dzieckiem przekłada się na wzrost dzietności o 0,05. Przegląd ten przywołana francuska ekspertka kończy jednak stwierdzeniem, iż brak jest dowodów jednoznacznej skuteczności pojedynczych instrumentów polityki rodzinnej, zaś jej wpływ mógłby być analizowany tylko poprzez ocenę wpływu całego pakietu używanych środków. Niemożliwość zaś odwołania się do takiej właśnie oceny wynika choćby z braku porównywalności stosowanych przez poszczególne kraje rozwiązań, a tym samym niemożności wypracowania syntetycznego i porównywalnego jednocześnie wskaźnika polityki rodzinnej.
przypadkach rodzice (lub co częściej w takich okolicznościach samotny rodzic) nie są aktywni zawodowo. Zaznaczyć należy, że w 40% przypadków rodzin, w których występuje aktywność zawodowa, pojawia się w przypadku przynajmniej jednej aktywnej osoby praca w niepełnym wymiarze.
Badani są w zdecydowanej większości zadowoleni z oferowanych im świadczeń oraz z relacji z instytucją ich obsługującą. 42% twierdzi, że pomoc finansowa jest bardzo ważna, dalsze 34% mówi, iż jest ona raczej ważna. 41% badanych jest całkowicie zadowolonych z procedury składania dokumentów, zaś 51% jest z tego samego powodu raczej zadowolonych. Również poziom zadowolenia z łatwości wypełniania niezbędnych dokumentów, przejrzystości tychże formularzy i pomocy Cnaf przy ich wypełnianiu z reguły jest bliska – bądź przekracza – 90%. Nieco niższej ocenione zostały – co do przejrzystości i zrozumienia – pisemne formularze decyzji przesyłane na adres domowy beneficjantów (82% zadowolonych). Pomimo powszechnego przekonania o przejrzystości wypełnianych dokumentów 1/5 osób je składających przyznawała, że potrzebował pomocy przy ich wypełnianiu.
Generalnie, nieco mniej osób korzysta z systemu CLCA (świadczenie dodatkowe swobodnego wyboru typu aktywności) niż z wsparcia finan-sowego. Brak jest przy tym różnic w postrzeganiu problemów z wypełnia-niem formularzy i kontaktowawypełnia-niem się z Cnaf pomiędzy tymi dwiema grupami. Spośród osób korzystających z systemu CLCA najbardziej usatysfakcjonowani są ci, którym umożliwiono korzystanie z asystenta wychowawczego. Jednocześnie wśród rodziców dzieci pierwszej rangi przeważa (58%) opinia, że świadczenia w ramach CLCA winny być w tym przypadku wydłużone, tak aby można było z nich korzystać przez 1 rok. Pozostali rodzice nie mieli tego typu zastrzeżeń.
Interesujące jest to, że choć system PAJE został wprowadzony jako system bardziej rozbudowany, spójny i wymagający mniejszego zaangażowania się rodziców w wypełnianie dokumentów rozpoczynających ubieganie się o uzyskanie świadczenia, ci spośród rodziców, którzy mieli doświadczenia z wcześniejszym systemem wspierania, jedynie w ¼ stwier-dzają wyższość nowych rozwiązań prawnych, zaś połowa uznaje za równoważne. Co ciekawe, najwięcej pozytywnych ocen nowy system uzyskał u tych, którzy i wcześniej i obecnie korzystali z pomocy w opiece nad małym dzieckiem – w tym przypadku aż 40% badanych uznało wyższość PAJE.
Jeśli idzie o wybór sposobu opieki nad małym dzieckiem, badania wykazały, że podstawowym kryterium doboru jej postaci był dobrobyt dziecka, następnie kryteria finansowe, zaś na trzecim miejscu niezgodność godzin pracy zawodowej i pracy osób i instytucji oferujących opiekę nad
dzieckiem13. A zatem polityka rodzinna – przynajmniej jej wpływ uświadamiany sobie przez badanych – na wybór tej formy nie miała dominującego charakteru.
Osobną – wartą wspomnienia – kategorią rodzin są te wielodzietne i monoparentalne. O ile rodziny wielodzietne we Francji nie różnią się znacząco co do form pomocy od ogółu, o tyle wyraźne różnice widoczne są w przypadku rodzin z jednym rodzicem. Zdecydowanie częściej w tym przypadku świadczenia związane z wychowywaniem małego dziecka nie ograniczają się jedynie do świadczenia bazowego, zaś jednocześnie zdecydowanie częściej występuje przypadek nieaktywności zawodowej rodzica (67% takich rodzin posiada rodzica bądź nieaktywnego bądź bezrobotnego). Niezwykle rzadko występuje przy tym sytuacja, gdy rodzic korzysta z CLCA. Jednocześnie w tej właśnie kategorii najczęściej wśród badanych na pytanie o kierunki rozwoju systemu wspomagania opieki nad małym dzieckiem pada odpowiedź – pomoc finansowa umożliwiająca wynajęcie kogoś do opieki nad dzieckiem
Generalnie – jak wynika choćby z tego krótkiego przeglądu zadowolenia badanych z stosowanych instrumentów polityki rodzinnej – przeważa usatysfakcjonowanie proponowanymi rozwiązaniami, co oznacza, że w opinii respondentów polityka ta jest skuteczna. Jednakże chciałbym podkreślić, że pomimo zadowolenia wciąż 39% badanych chce rozwoju systemu usług związanych z pojawieniem się na świecie dziecka i opieką nad nim w pierwszych latach życia, zaś niewiele mniej (32%) pełniejszej kompensaty finansowej za redukcję czasu pracy bądź za jej zupełne czasowe niewykonywanie.
13 Wspomnieć należy tu jednak o wyraźnym zróżnicowaniu owych kryteriów w zależności od klasy miejsca zamieszkiwania. Przykładowo, o ile w Paryżu aż 18% badanych mówiło o niedopasowaniu oferty ośrodków opieki nad małym dzieckiem do ich oczekiwań, na wsi wspominało o tym jedynie 6%. Jednocześnie mieszkańcy Paryża najczęściej spośród wszystkich klas miejscowości wymieniali wpływ ograniczeń finansowych, organizacyjnych i oferty opieki na wybór sposobu opieki nad dzieckiem. Może to wskazywać na generalnie rosnącą wraz z wielkością ośrodka miejskiego (i co ważniejsze wzrostem poziomu wykształcenia jego mieszkańców) wagę czynnika racjonalnego tak w przypadku środka opieki nad dzieckiem, jak i ogólnie decyzji prokreacyjnych. Rezultatem problemów Paryżan był najwyższy odsetek w tym właśnie mieście osób, które deklarowały konieczność indywidualnego i często łączonego sposobu zapewniana opieki nad dzieckiem (jej większość stanowią wynajmowane do opieki nad dzieckiem niańki nie będące asystentami wychowawczymi zarejestrowanymi przez władze samorządowe).