Zadania publicznych służb zatrudnienia w zakresie realizacji polityki rynku pracy określa Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2013 r. Nr 69, poz. 674 ze zm.). Zgodnie z art. 49 tej ustawy bezrobotni powyżej 50. roku życia zostali zaliczeni do grupy osób będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy. Jedną z pozytywnych konsekwencji takiego zapisu jest zobowiązanie powiatowych urzędów pracy do przygotowania dla osób bezrobotnych po-wyżej 50. roku życia indywidualnego planu działania w okresie 180 dni od dnia zarejestrowania. W ramach tego planu osoby poszukujące pracy mogą liczyć na propozycję zatrudnienia/innej pracy, jak również na różne formy aktywizacji na przykład szkolenie, staż, przygotowanie zawodowe dorosłych, zatrudnienie subsydiowane – prace interwencyjne, roboty publiczne.
Zgodnie z założeniami Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej efek-tywność aktywnych programów rynku pracy może być oceniana między innymi przez pryzmat tak zwanej efektywności zatrudnieniowej, obliczanej jako stosunek liczby osób, które w danym roku sprawozdawczym w trakcie uczestnictwa w danej formie aktywizacji lub do 3 miesięcy po jej ukończeniu podjęły pracę, do liczby osób, które w tym roku zakończyły udział w danej formie aktywizacji (MPiPS, 2014a; MPiPS, 2014b).
Najwyższa Izba Kontroli przeprowadziła w 2013 roku kontrolę działań publicznych służb zatrudnienia w zakresie aktywizacji zawodowej osób powyżej 50. roku życia. Dane zebrane w badanych urzędach pracy z lat 2010–2012 pozwoliły na diagnozę skali wsparcia skierowanego do tej ka-tegorii wiekowej bezrobotnych oraz ocenę jej skuteczności (NIK, 2013).
W badanym okresie największym zainteresowaniem wśród bezrobotnych cieszyły się roboty publiczne, staże, prace społecznie użyteczne. Strukturę instrumentów, z których skorzystali bezrobotni powyżej 50. roku życia, przedstawiono na rysunku 2.
W ocenie MPiPS uczestnictwo w aktywnych formach przeciwdziałania bezrobociu charakteryzowało się bardzo wysoką efektywnością, a tym sa-mym dużą skutecznością wykorzystania na ten cel środków Funduszu Pracy.
Efektywność zatrudnieniowa wyniosła odpowiednio w roku: 2010 – 54,2%, 2011 – 55,7% i w 2012 – 60,9%. Najwyższą efektywnością zatrudnieniową charakteryzowała się aktywizacja w formie przyznania środków na podjęcie działalności gospodarczej oraz refundacja pracodawcom kosztów
doposa-A. NIEWIADOMSKA
żenia stanowisk pracy; najniższą odnotowano w najbardziej popularnych formach, a więc szkoleniach i pracach społecznie użytecznych. Należy jednakże podkreślić, iż metodologia przyjęta przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej prowadzi w ocenie Najwyższej Izby Kontroli do uzy-skania nieprawidłowego obrazu uzyskiwanych rezultatów, gdyż elementem decydującym o uznaniu działań za efektywne jest podjęcie przez osobę bezrobotną, po skorzystaniu z określonej formy aktywizacji, zatrudnienia do 3 miesięcy, a nie długość okresu zatrudnienia i jego formy (Misiąg, 2013).
Rysunek 2. Struktura form aktywizacji z uwzględnieniem odsetka beneficjentów objętych nimi w skontrolowanych urzędach pracy w latach 2010–2012.
Źródło: dane NIK (2013) zagregowane na podstawie ustaleń dokonanych w powiato-wych urzędach pracy.
Tymczasem NIK (2013) dokonał oceny skuteczności form aktywizacji bezrobotnych mierzonej uzyskaniem trwałego zatrudnienia. Patrząc z tej perspektywy na efektywność aktywnej polityki rynku pracy, można za-uważyć, że oceny NIK (2013) są odmienne od opinii Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Analiza zebranych danych skłania do wniosku, że starsi bezrobotni nie otrzymują skutecznej pomocy w uzyskaniu trwałego zatrudnienia (tabela 3).
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
Roboty publiczne Szkolenia Refundacja wyposażenia lub doposażenia stanowiska pracy Staże Prace interwencyjne Prace społecznie użyteczne Podjęcie działalności gospodarczej Pozostałe
171
EFEKTYWNOść POLITYKI AKTYWIZACJI…
Bezrobotni po skorzystaniu z oferowanych form aktywizacji – w zde-cydowanej większości wypadków – jeżeli podejmowali zatrudnienie, to na czas określony, zazwyczaj od jednego dnia do kilku miesięcy, po czym ponownie rejestrowali się w urzędach pracy.
Tabela 3
Instrumenty aktywnej polityki rynku pracy skierowane do bezrobotnych 50+ w skon-trolowanych urzędach pracy w latach 2010–2012
Instrument Wydatki
5% umowa na czas nieokre-ślony, 95% umowa krótko-terminowa
Szkolenia 6,7 57%
2% umowa na czas nieokre-ślony, 60% umowa czas określony, 38% uzyskało
Źródło: opracowanie własne na podstawie raportu NIK (2013).
Pojawia się pytanie, jakie są przyczyny niskiej skuteczności stosowanych narzędzi. Odpowiedź na to pytanie jest złożona, podobnie jak uwarunko-wania aktywności zawodowej osób starszych. Jednakże Najwyższa Izba Kontroli (2013) zwróciła uwagę na kilka uwarunkowań, które obniżają skuteczność realizowanej polityki aktywizacji zawodowej bezrobotnych 50+. W szczególności podkreślono, że:
A. NIEWIADOMSKA
1. zdecydowana większość ofert pracy niesubsydiowanej, zgłoszonych do objętych kontrolą urzędów pracy, dotyczyła zatrudnienia za mini-malne wynagrodzenie i na podstawie krótkookresowych umów lub powiązanego z koniecznością założenia własnej firmy,
2. brak jest rzeczywistego zainteresowania podjęciem pracy przez bezrobotnych – według szacunków dyrektorów powiatowych urzę-dów pracy dotyczyło to prawie 50% bezrobotnych. Rejestracja oraz uzyskanie statusu osoby bezrobotnej były jedynie potrzebne do uzyskania świadczeń z pomocy społecznej, zwolnień z opłat oraz ubezpieczenia zdrowotnego,
3. osoby z grupy 50+ mają niskie kwalifikacje – poza dużym odsetkiem długotrwale bezrobotnych grupę tę charakteryzuje relatywnie niski poziom wykształcenia, a także krótki, mimo osiągniętego wieku, staż pracy lub jego brak.
Podsumowanie
Przemiany demograficzne zachodzące w Polsce mają swoje odzwier-ciedlenie w zmianie struktury wieku zasobów pracy. Wzrost udziału osób zaliczanych do starszych grup wieku produkcyjnego rodzi potrzebę pod-niesienia skuteczności działań ukierunkowanych na aktywizacje zawodo-wą tej części zasobów pracy. Z analizy wskaźników obrazujących zmiany aktywności zawodowej tej grupy wynika, że rośnie poziom zaangażowa-nia zawodowego osób starszych. Jednocześnie jednak nasila się problem bezrobocia długotrwałego wśród pięćdziesięciolatków. Dane z ostatnich kilu lat wskazują na niepokojącą tendencję w postaci zwiększającego się udziału osób starszych wśród bezrobotnych ogółem. Realizowana polityka aktywizacji zawodowej skierowana do bezrobotnych w wieku 50 lat i więcej nie przynosi zamierzonych rezultatów, w postaci znalezienia stałego zatrud-nienia. Kontrola NIK (2013) przeprowadzona w wybranych powiatowych urzędach pracy wykazała, że mimo wysokich wskaźników efektywności wykazywanych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej bezrobotni w wieku powyżej 50. roku życia uczestniczący w aktywnych formach prze-ciwdziałania bezrobociu nie mają większych szans na uzyskanie trwałego zatrudnienia. Bezrobotni w zdecydowanej większości wypadków podej-mowali zatrudnienie na czas określony, po czym ponownie rejestrowali się w urzędach pracy.
EFEKTYWNOść POLITYKI AKTYWIZACJI…
Bibliografia
Błędowski, P. (2013). Aktywność zawodowa osób w starszym wieku. W: M. Kieł-kowska (red.), Rynek pracy wobec zmian demograficznych (s. 52–63). War-szawa: Instytut Spraw Obywatelskich.
Główny Urząd Statystyczny (2014). Kwartalna informacja o rynku pracy w IV kwartale 2014 r. Pobrane z: http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/
rynek-pracy/pracujacy-bezrobotni-bierni-zawodowo-wg-bael/kwartalna-informacja-o-rynku-pracy-w-iv-kwartale-2014-r-,12,19.html.
Kryńska, E. (2010). Wpływ zmian demograficznych na rynek pracy – aspekty gospodarcze. Biuletyn Rządowej Rady Ludnościowej, 55, 29–37.
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (2012). Osoby powyżej 50 roku życia na rynku pracy w roku 2011. Pobrane z: www.mpips.gov.pl/analizy-i-raporty/
raporty-sprawozdania/rynek-pracy/sobypowyej50rokuycianarynkupracy/
rok-2011/.
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (2013). Osoby powyżej 50 roku życia na rynku pracy w roku 2012. Pobrane z: www.mpips.gov.pl/analizy-i-raporty/
raporty-sprawozdania/rynek-pracy/sobypowyej50rokuycianarynkupracy/
rok-2012/.
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (2014a). Osoby powyżej 50 roku życia na rynku pracy w roku 2013. Pobrane z: www.mpips.gov.pl/analizy-i-raporty/
raporty-sprawozdania/rynek-pracy/sobypowyej50rokuycianarynkupracy/
rok-2013/.
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (2014b). Efektywność działań aktywi-zujących realizowanych przez powiatowe urzędy pracy w ramach programów na rzecz promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia i aktywizacji zawodowej w 2013 roku. Pobrane z: www.mpips.gov.pl/download/gfx/mpips/
pl/defaultopisy/7884/2/1/ Efektywnosc_2013.pdf.
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (2015). Osoby powyżej 50 roku życia na rynku pracy w roku 2014. Pobrane z: www.mpips.gov.pl/analizy-i-raporty/
raporty-sprawozdania/rynek-pracy/sobypowyej50rokuycianarynkupracy/
osoby-powyzej-50-roku-zycia-na-rynku-pracy-w-2013-roku/.
Misiąg W. (2013). Wystąpienie pokontrolne. Warszawa: Najwyższa Izba Kontroli.
Najwyższa Izba Kontroli (2013). Aktywizacja zawodowa i łagodzenia skutków bezrobocia osób powyżej 50. roku życia. Pobrane z: www.nik.gov.pl/plik/
id,5809,vp,7513.pdf.
175 NATALIA KASTELIK,
AGATA CHUDZICKA-CZUPAŁA Uniwersytet Śląski