Efektywność wykorzystania użytków rolnych w znacznej mierze zależy od ich zdolności produkcyjnej (żyzności), będącej podstawowym czynnikiem warunkującym prowadzenie rolnictwa na współczesnym poziomie. Monitoring stanu żyzności gleb dowodzi, że w okresie 1992–1997, w wyniku spadku stoso-wania nawozów sztucznych i organicznych, miało miejsce obniżenie się w glebach zawartości fosforu i potasu, natomiast w ostatnich latach obserwuje się trwałe pozytywne tendencje zarówno pod względem ilości stosowanych nawozów, jak i zmian wartości wskaźników agrochemicznych żyzności gleb. Stosowanie nawozów mineralnych nie jest jeszcze dobrze zbilansowane: np. w 2010 roku ilość zużytych nawozów fosforowych była odpowiednio – 2,3 razy i 3,1 razy mniejsza niż nawozów azotowych i potasowych. Relacje między stosowanymi w 2010 roku na gruntach ornych nawozami azotowymi, fosforowymi i potasowymi w prze-kroju obwodów są następujące: udział nawozów azotowych – 32–37%,
fosforo-wych – 14–19%, potasofosforo-wych – 45–50%. W latach 2005–2010 ilość zastosowanych nawozów mineralnych zwiększyła się 1,5 razа. Najwięcej środków tych użyto w 2009 roku – 288 kg/hа, a najmniej – w 2005 roku (185 kg/hа) (Sostoyaniye okruzhayushchey sredy…, 2011; Sostoyaniye prirodnoy sredy Belarusi, 2011).
Моnitoring żyzności gleb Białorusi przeprowadzony w trakcie wielkoskalo-wych badań agrochemicznych gleb wykazał, że średnia ważona wartość рн [кCl]
gleb użytków rolnych wynosi 5,90, średnia ważona zawartość próchnicy – 2,23%, ruchomego potasu i fosforu odpowiednio – 196 mg/kg i 184 mg/kg. W stosunku do poprzedniego okresu badań zawartość próchnicy zmniejszyła się o 0,05%, zwiększуła się natomiast o 6 mg/kg zawartość potasu i fosforu, a ich poziom z 1990 roku został już przekroczony. Najważniejszym zabiegiem agrotechnicznym dotyczącym zwiększenia efektywnej i potencjalnej żyzności gleb jest wapnowanie gleb kwaśnych, ponieważ podwyższona kwasowość stwarza niedogodne warunki do wzrostu i rozwoju upraw. Wapnowanie pozwala na obniżenie przemieszczania się metali ciężkich, aktywizuje działalność pożytecznych mikroorganizmów, stwarza warunki do lepszego wykorzystania azotu i fosforu przez rośliny. Naj-bardziej rozległe coroczne wapnowanie kwaśnych gleb miało miejsce w latach 1965–1990: 544,2–1 112,1 tys. hа. Poczynając od 1991 roku, obszary wapnowania gleb zmniejszały się, by w latach 1996–2000 osiągnąć swe minimum. W okresie 2006–2010 co roku wapnowano około 428,0 tys. hа. Wapnowanie gleb spowo-dowało zmniejszenie się powierzchni gleb kwaśnych, co pozwoliło w końcu lat dziewięćdziesiątych przejść do koncepcji wapnowania podtrzymującego, którego głównym celem jest zachowanie poziomu kwasowości użytków rolnych. Według danych badań agrochemicznych, aktualnie zabiegów chemicznych wymaga 27,9%
użytków rolnych. Zapotrzebowanie na nawozy wapniowe w 2012 roku wyniosło 2 199,5 t, w tym: dla gruntów ornych – 1 401,9 tys. t, dla ulepszonych łąk kośnych i pastwisk – 593,1 tys. t, a dla gruntów zanieczyszczonych – 205,3 tys. t. Zapotrze-bowanie to mogło zostać w całości pokryte z surowców wewnętrznych, ponieważ Białoruś dysponuje wielkimi zasobami dolomitów, przydatnych w przemysłowej produkcji nawozów wapniowych (Sostoyaniye prirodnoy sredy Belarusi, 2011).
Całość zrealizowanych prac pozwoliła gałęziom kompleksu agroprzemysło-wego Białorusi, korzystając efektywnie z potencjału rolnego, osiągnąć poziom produkcji z 1990 roku. Najbardziej dynamicznie w latach 1990–2010 rozwijała się uprawa roślin, których produkcja w cenach porównywalnych z przedkryzy-sowego 2008 roku przekroczyła poziom z 1990 roku o ponad 40%. Pozytywnie wypadła też produkcja zbóż. W hodowli zwierząt wielkość produkcji w wyrażeniu cenowym nie przekroczyła 80% w stosunku do poziomu z 1990 roku. Produkcja mleka i mięsa, jako najważniejszych towarów spożywczych, wyniosła w 2010 roku 971 tys. t i 6,63 mln t, co stanowiło od 82% do 88% poziomu z 1990 roku. Spowo-dowało to pewną obniżkę wielkości produkcji na 1 mieszkańca (tabela 3), (Gusa-kov, 2010; „Statistical yearbook”, 2011). Wartość handlu zewnętrznego w latach 1990–2008 wzrosła 3,5-krotnie, jeśli chodzi o eksport, i 3,2 razy – w imporcie.
Eksport produkcji rolniczej i żywności w 2010 roku przekroczył 3,5 mld USD (13% ogólnej wartości), a do 2015 roku, zgodnie z programem modernizacji gospo-darki („Foreign Trade”…, 2011; Мyasnikovich, 2011), powinien się podwoić i wynieść 7 mld USD (Мyasnikovich, 2011).
Produkcja rolna we wszystkich kategoriach gospodarstw Białorusi (wg „Statistical yearbook”, 2011)
Agricultural production in all categories of farms of Belarus (according to: “Statistical yearbook”, 2011)
Produkty Produkcja ogółem [tys. t] Produkcja na jednego mieszkańca [kg/os.]
1990 2010 1990 2010
Zboża i rośliny strączkowe 7 035 6 990 690 737
Ziemniaki 8 590 7 831 825 843
Warzywa 749 2 334 73 246
Mięso (waga rzeźna) 1 181 971 116 102
Мleko 7 457 6 627 732 698
Analiza regionalna potencjału zasobów rolnych, poziomu żyzności oraz stanu agrochemicznego świadczy o ich znacznym zróżnicowaniu w ramach obwodów i rejonów administracyjnych (Bеlskiy et. al., 2010). Ma to odzwierciedlenie w wielkości dostępnej produkcji i w wielkości plonów podstawowych upraw rol-nych, а także rentowności produkcji rolniczej. Analiza dwóch czynników: poten-cjału naturalnego i agrochemicznego użytków rolnych (jakość gruntów ornych, zawartość próchnicy w glebach, ilość stosowanych nawozów mineralnych), oraz efektywności wykorzystania funduszu rolnego (urodzajność zbóż, rentowność produkcji rolnej, procent nierentownych organizacji rolniczych) w przekroju obwodów Białorusi w 2010 roku (Belskiy et. al., 2010; „Statistical yearbook”, 2011) wskazuje, że trzy obwody (miński, grodzieński i mohylewski), dysponując wysokimi wartościami potencjału zasobów, wchodzą w skład różnych grup, jeśli chodzi o stopień efektywności produkcji rolnej (tabela 4).
Przy średnim poziomie potencjału obwód brzeski cechuje się wyższym pozio-mem efektywności w porównaniu z obwodem homelskim. Niską pozycję, zarówno pod względem potencjału, jak i efektywności, zajmuje obwód witebski. To ponow-nie potwierdza koponow-nieczność głębszego uzasadponow-nienia specjalizacji i doskonalenia przestrzennej organizacji produkcji rolnej (poprawianie struktury i rozmieszcze-nia użytków rolnych, struktury i rozmieszczerozmieszcze-nia upraw rolnych, kształtowarozmieszcze-nia płodozmianów), łącznie ze wzrostem obszaru intensywnie wykorzystywanych gruntów, podniesieniem ich jakości i produktywności. Konieczne jest stymulo-wanie środkami ekonomicznymi przekształcania użytków rolnych słabej jakości (zatem nieefektywnie wykorzystywanych) w grunty o innym przeznaczeniu, а
TABELA 3 TABLE 3
w wyjątkowych przypadkach – przekazanie innym użytkownikom rolnym z okre-śleniem nowego celu zastosowania. Efekty ekologiczno-ekonomiczne powinien przynieść kompleks działań odnośnie do odtworzenia i rekonstrukcji systemów melioracyjnych, zwiększenia żyzności gleb, innowacji i unowocześnienia produk-cji (Sostoyaniye okruzhayushchey sredy…, 2010).
Klasyfikacja obwodów Białorusi według potencjału funduszu rolnego i efektywności jego wykorzystania (2010)
Classification of districts of Belarus according to the potential of agricultural fund and the efficiency of its use (2010 year)
Potencjał naturalny i agrochemiczny
Poziom efektywności wykorzystania funduszu rolnego*
>1 =1 <1
Powyżej średniego krajowego (>1) mohylewski
(32,3/2,5) grodzieński
(34,4/−0,6) miński (32,8/−3,6) Na poziomie średniego krajowego (=1) brzeski
(31,9/0,7) – homelski
(30,1/−2,3)
Poniżej średniego krajowego (<1) – – witebski
(26,6/−5,2)
* W liczniku – wskaźnik gruntów ornych obwodów, w mianowniku – rentowność produkcji rolnej realizowanej przez różne organizacje (Białoruś ogółem – 31,2/–1,7).