Ekstremalne zdarzenia pogodowe jako problem społeczny

Od początków istnienia cywilizacji ludzkiej, człowiek musiał się zmagać z zagrożeniami pochodzenia przyrodniczego. Z czasem zaczął podejmować działania, by te zagrożenia były jak najmniej dotkliwe. Wskazuje się, że w literaturze, z uwagi na wielość dziedzin nauki, która zajmuje się zagadnieniem zagrożeń naturalnych, nie ma spójności interpretacyjnej definicji (Rucińska 2008).

Przyjmuje się definicję zagrożeń naturalnych, zastosowaną w badaniach społecznych, utożsamiającą je z zagrożeniami przyrodniczymi, a więc pochodzącymi z systemu przyrodniczego, z typowymi dla niego zjawiskami (Biernacki i in. 2009). Zagrożenia naturalne mogą skutkować pogorszeniem się stanu podsystemu społecznego, poszczególnych jednostek. Są one niezależne od ludzi i mają miejsce w wyniku normalnej interakcji człowieka z podsystemem ekologicznym, a nie świadomej konfrontacji (Lisowski 1993). Wskazuje się jednak, że obecnie zagrożenia naturalne stają się do pewnego stopnia wynikiem oddziaływania podsystemu społecznego na przyrodniczy, gdyż ludzie ingerując w świat przyrodniczy przyczyniają się do częstszego występowania i większej intensywności niektórych zagrożeń (Biernacki i in. 2009). Zagrożenia naturalne w sytuacji braku podjęcia określonych działań zapobiegawczych mogą się przerodzić w katastrofy (Chadha, Papadopoulos, i Karanci 2007). Katastrofy naturalne z kolei pozostają poza zasięgiem możliwości działań człowieka (Kocur-Bera 2017).

Wówczas jedyną możliwą aktywnością jest działanie na rzecz ograniczenia skutków katastrof (Kocur-Bera 2016). W literaturze można znaleźć jeszcze jedno pojęcie odnoszące się do skutków zagrożeń naturalnych, a mianowicie klęski żywiołowej. Jest ona definiowana jako zjawisko przyrodnicze wywołujące znaczny zakres szkód i strat, wraz z ofiarami śmiertelnymi i poszkodowanymi (Lisowski 2000). Rządowe Centrum Bezpieczeństwa wyróżnia szereg zagrożeń naturalnych, które mogą występować w Polsce (Wydział Analiz Rządowego Centrum Bezpieczeństwa 2013). Są one zaprezentowane w poniższej tabeli (Tabela 2.1).

46

Tabela 2.1 Zagrożenia naturalne występujące w Polsce wg Rządowego Centrum Bezpieczeństwa (2013)

Pochodzenie zagrożeń

Szczególnym przypadkiem zagrożeń naturalnych, które mogą przerodzić się w katastrofy, jednak rzadziej w klęski żywiołowe, ze względu na mniejszy obszar, którego dotykają i krótki czas trwania, lecz występujące z dużym natężeniem, są ekstremalne zdarzenia pogodowe (w pracy, ze względów językowych, określenie

„ekstremalne zdarzenia pogodowe” jest używane zamiennie z określeniem

„intensywne zjawiska meteorologiczne”, pomimo niepełnej zgodności z definicjami nauk przyrodniczych), jako krótkotrwałe (Biernacki i in. 2009).

Ekstremalne zdarzenia pogodowe stanowią istotny społecznie problem, głównie ze względu na konsekwencje, jakie mogą wywołać. Problemem społecznym jest zagrożenie dla norm, wartości, reguł instytucjonalnych, zagrożenie dla porządku społecznego, dla realizacji interesów społecznych, a także dla samego istnienia społeczności (Frysztacki 2000). Ponadto problem społeczny wymaga szerszego uznania danego faktu (np. zagrożenia meteorologicznego) za takowy oraz możliwości podjęcia przeciwdziałania poprzez aktywność zbiorową. W socjologii na kwestię problemu społecznego spogląda się z różnych perspektyw, w zależności od tego, co jest uznawane za źródło problemu, jak należy mu przeciwdziałać. W niniejszej pracy problem społeczny jest rozumiany podobnie jak w przypadku

47 stanowiska funkcjonalnego. Perspektywa ta utrzymuje, że źródłem problemów społecznych są wszelkie działania dezintegrujące i naruszające równowagę, wprowadzające zakłócenie do działającego systemu społecznego. Pochodzeniem tych zakłóceń są nieoczekiwane konsekwencje określonych wzorów postępowania, a także brak zaspokojenia potrzeb przez różne instytucje społeczne. Takim elementem zakłócającym ład, normalne funkcjonowanie społeczności są właśnie ekstremalne zdarzenia pogodowe, które powodują zachwianie procesów zaspokajania potrzeby bezpieczeństwa ludzi. W ujęciu funkcjonalno-systemowym sposobem na zaradzenie problemowi społecznemu jest przywrócenie równowagi poprzez zapanowanie nad negatywnie oddziałującymi konsekwencjami. Podobnie sprawę ujmowano w badaniach systemów ekologicznych, gdzie analizowano zakłócenia stabilnego funkcjonowania systemów oraz zdolności przystosowawcze i radzenie sobie z przerwaniem trwałości systemów (Holling 1973). Badania te stały się podstawą do badań nad systemami łączącymi w sobie podsystemy przyrodniczy i społeczny (McGinnis i Ostrom 2014). Społeczności lokalne, gminy, stanowiąc systemy społeczno-ekologiczne są narażone na zakłócenia w wyniku wystąpienia problemów społecznych. Mogą one właśnie być konsekwencjami ekstremalnych zdarzeń pogodowych. Element zakłócający funkcjonowanie systemu pochodzi zatem z podsystemu ekologicznego, ale oddziałując na podsystem społeczny, wytwarza w nim problemy społeczne. Systemy te radzą sobie z wystąpieniem problemów poprzez dążenie do jak najszybszego powrotu do stanu sprzed wystąpienia zdarzenia. Zdolność do odzyskania sprawności przez system społeczno-ekologiczny, do podtrzymania jego najważniejszych funkcji (a więc umiejętność niedopuszczenia do kompletnego rozpadu danego systemu) oraz do wykształcenia cech umożliwiających skuteczniejsze przeciwdziałanie i radzenie sobie z problemem, określana jest mianem elastyczności (resilience) systemów społeczno-ekologicznych (Folke 2006). Silne opady, czy huraganowe wiatry stanowią taki element zakłócający, z którym systemy społeczno-ekologiczne muszą się zmierzyć, a które mogą mieć bardzo poważne skutki. W ich wyniku mogą ucierpieć mieszkańcy zarówno dużych, jak i małych miejscowości. Jednak samo zagrożenie dla zdrowia, a niekiedy również życia ludzi, choć jest niezwykle istotne, nie jest jedynym aspektem podnoszącym ekstremalne zdarzenia meteorologiczne do rangi poważnego problemu. Jest nim również kwestia potencjalnych strat

48 finansowych, będących skutkiem zniszczenia mienia jednostek, przedsiębiorstw oraz własności wspólnej.

Fotografia 2.1 Podtopienia spowodowane ekstremalnym opadem atmosferycznym w Swarzędzu

Ekstremalne zdarzenia pogodowe nie są zjawiskiem nowym. Literatura odnosząca się do Polski wskazuje na historyczne źródła nawiązujące do intensywnych zjawisk meteorologicznych, które przynosiły straty materialne, kulturowe i stanowiły zagrożenie zdrowia ludzkiego (Franczak 2014). W badaniach nad ekstremalnymi zdarzeniami pogodowymi wskazywane są wzmianki historyczne z początków państwa polskiego (Kaszewski i Flis 2014).

Kwestia opadów atmosferycznych budziła szczególne zainteresowanie od początków cywilizacji ludzkiej. Opady, ich wpływ na życie, miały kluczowe znaczenie dla budowy pierwszych imperiów (Łupikasza 2016). Wystarczy wskazać Egipcjan i Sumeryjczyków, którzy pod koniec czwartego tysiąclecia przed naszą erą podjęli się zbudowania pierwszych instalacji hydroinżynieryjnych. Pytania o pochodzenie deszczu zaczęły uzyskiwać odpowiedzi jeszcze w starożytnej Grecji – filozof Anaksymander zauważył, że deszcz jest produktem wilgoci wypompowanej z ziemi przez słońce. Pierwsze pomiary opadów miały miejsce w Indiach i w Palestynie, odpowiednio, w IV i II wieku przed naszą erą. Najstarsze

49 regularne pomiary wartości opadów pochodzą z Korei, gdzie król Sejong w 1441 roku rozpoczął zbieranie danych, co było czynione do roku 1907. Pierwsze pomiary w Europie pochodzą z XVII wieku, a regularne zbieranie danych rozpoczęto w XVIII wieku w Holandii, Włoszech, Szwecji i w Polsce – w Gdańsku i Żaganiu.

Zgodnie z funkcjonującymi opracowaniami, zakłada się wzrost częstotliwości i intensywności ekstremalnych zdarzeń pogodowych (Bates i in. 2008), a ponadto wzrost strat finansowych, jak i zwiększenie liczby ludzi bezpośrednio zagrożonych skutkami katastrof naturalnych (Djalante, Holley, i Thomalla 2011). Co ciekawe, w 2016 roku aż 64,5% wszystkich interwencji strażackich stanowiły właśnie miejscowe zagrożenia, w tym wynikające z ekstremalnych zdarzeń pogodowych.

Interwencje straży pożarnej związane bezpośrednio z pożarami w 2016 roku stanowiły nieco ponad 28% wszystkich interwencji (Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej 2016). Przytłaczającą większość stanowiły interwencje w związku z miejscowymi zagrożeniami o charakterze lokalnym (245 tysięcy wobec 89 interwencji w związku z miejscowymi zagrożeniami o dużej skali) (Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej 2016). Świadczy to o tym, jak istotnym problemem są drastyczne w skutkach anomalia pogodowe o niewielkiej skali przestrzennej.

Działania administracji dotyczące ekstremalnych zdarzeń pogodowych

Niezależnie od obserwowanych trendów ekstremalne zdarzenia pogodowe stanowią przedmiot zainteresowania instytucji administracji rządowej i samorządowej. W raporcie Rządowego Centrum Bezpieczeństwa (RCB) wymienia się szereg zagrożeń okresowych, a wśród nich są konsekwencje ekstremalnych zdarzeń pogodowych (Wydział Analiz Rządowego Centrum Bezpieczeństwa 2013). Obok silnych wiatrów i podtopień wyszczególnia się między innymi powódź błyskawiczną (flash flood) jako zagrożenie występujące coraz częściej w obszarach zurbanizowanych. Nie musi być ona połączona z powodzią typu rzecznego, jest raczej efektem nawalnego opadu atmosferycznego i spływu powierzchniowego.

Raport RCB, wśród najbardziej narażonych miast Polski, wymienia Warszawę, Łódź i Poznań (Rządowe Centrum Bezpieczeństwa 2013). Z kolei w Wielkopolskim Regionalnym Programie Operacyjnym na lata 2014-2020 uwzględnia się podtopienia jako jedno z wyzwań, któremu należy przeciwdziałać

50 celem ograniczenia strat w gospodarce, będących skutkiem konsekwencji zmian klimatu (Zarząd Województwa Wielkopolskiego 2014). Istnieją opracowania przedstawiające straty ekonomiczne wywołane ekstremalnymi zdarzeniami pogodowymi (IOŚ-PIB i in. 2017). Mówią one o kwotach rzędu 56 miliardów złotych strat w latach 2001-2011 dla Polski. Ponadto ten sam materiał wskazuje na prognozę kosztów ekstremalnych zdarzeń pogodowych dla lat 2021-2030. Dla trzeciej dekady XXI wieku, w przypadku braku podjęcia działań adaptacyjnych, straty mają sięgnąć 126 miliardów złotych. Podjęcie określonych działań w przypadku ekstremalnych zdarzeń pogodowych jest również zależne od: a) typu zagrożenia; b) posiadanych zasobów materialnych i finansowych; c) zasobów ludzkich (odpowiednia liczba ludzi i ich wyszkolenie); d) zasobów instytucjonalnych (koordynacja; procedury; reguły prawne itp.); e) zasobów społecznych (kapitał ludzki; wiedza itp.). Ponadto jednym z czynników mających wpływ na podejmowane działania jest sposób postrzegania ekstremalnych zdarzeń pogodowych przez głównych uczestników procesów decyzyjnych (Howe i in.

2014).