Ostatnim z wymienionych podstawowych źródeł łamania zasady jednomia-nowości terminów jest istnienie ekwonimów wynikających z różnic morfologicz-nych.
W związku z tym słowniki, leksykony i literatura branżowa uwzględniają jednocześnie kilka jednostek. Z taką sytuacją mamy do czynienia przede wszyst-kim w terminologii rosyjskiej i bułgarskiej. Polski leksykon cechuje stosunkowo mała liczba tego typu jednostek, por. pl.: wężownica grzejna / wężownica grzew-cza, wałek uzębiony / wałek zębaty, zapadka sprężynowa / zapadka sprężynująca, przegub kulisty / przegub kulowy, łożysko nachylone / łożysko pochyłe, zgarniak / zgarniacz / zgarniarka itd.; ros. железко / железка, фильтровальная сетка
/ фильтрующая сетка, улавливатель / уловитель / ловушка, водный фильтр / водяной фильтр, коническая посадка / конусная посадка, очистительное устройство, очистное устройство, центровальный станок / центровочный станок, промывной бак / промывочный бак, поглощающая способность / по-глотительная способность, допускаемая нагрузка / допустимая нагрузка, изоляционная прокладка / изолирующая прокладка, крепёжное кольцо / кре-пительное кольцо, недогрузка / недогруз, эжектор / инжектор, центровоч-ный штифт / центрирующий штифт, нажимцентровоч-ный болт / нажимной винт, эксцентрический винт / эксцентричный винт, осадительная центрифуга / осадочная центрифуга, конечный выключатель / концевой выключатель, циклоидальное зацепление / циклоидное зацепление itd.; bg. амортизатор / амортисьор, промивен барабан / промивъчен барабан, зъбна верига / зъбча-та верига, опорна повърхност / опорна повърхнина, опъваща ролка / опъва-телна ролка, гранично мазане / гранично смазване, топлинен пад / топлинен спад, адиабатно сгъстяване / адиабатично сгъстяване, лопатков компре-сор / лопатъчен компрекомпре-сор, кофичков транспортьор, кофов транспортьор, притискащ винт / притискателен винт, всмуквателен клапан / смукателен клапан, изолираща шайба / изолационна шайба.
Wydawać by się mogło, że problem wyboru jednego z kilku terminów róż-niących się tylko na poziomie morfologicznym dotyczy etapu nominacji nowe-go pojęcia (jednoczesnenowe-go funkcjonowania kilku preterminów), jednak z czasem system terminologiczny powinien zdecydować się na jedną formę. Powyższe przykłady temu zaprzeczają, gdyż są to w większości terminy funkcjonujące w ję-zykach od relatywnie długiego czasu, a jednak nadal są używane obydwie formy.
6. Podsumowanie
Podsumowując całość rozważań o dysproporcji między liczbą pojęć a liczbą jednostek terminologicznych w badanych językach można potwierdzić przyjęte założenie, że podstawowym źródłem tego zjawiska jest istnienie w terminologii technicznej następujących par ekwonimów:
– jednostka narodowa / internacjonalizm; – jednostka analityczna / jednostka syntetyczna; – dublety składniowe;
– dublety wynikające z różnic morfologicznych.
Niejednokrotnie w ramach jednego pojęcia łączy się kilka z wymienionych źródeł ekwonimii. Przykładowo w języku bułgarskim dla leksykalizacji jednego pojęcia są wykorzystywane następujące jednostki terminologiczne: резервоар за масло, маслен резервоар, съд за масло, маслосъбирател. W ramach tego poję-cia można więc wyodrębnić następujące pary ekwonimów:
– jednostka narodowa / internacjonalizm (częściowy) – съд за масло / ре-зервоар за масло;
– jednostka analityczna / jednostka syntetyczna – съд за масло / маслосъби-рател;
– dublety składniowe (N praep N / Adj N) – резервоар за масло / маслен резервоар.
To samo pojęcie w terminologii polskiej jest leksykalizowane za pomocą du-bletów składniowych, por. zbiornik na olej / zbiornik oleju (N praep N / N Ngen), a w terminologii rosyjskiej leksykalizowane odpowiednio przez pary typu:
– jednostka narodowa / internacjonalizm (częściowy) – масляный бак / мас-ляный резервуар;
– jednostka analityczna / jednostka syntetyczna – масляный бак / маслобак. W trakcie analizy ekwonimów terminologicznych, przeprowadzonej na pod-stawie badania wyodrębnionych typów, ustalono, że:
– w związku ze stosunkowo niską liczebnością internacjonalizmów pełnych, w terminologii polskiej dominują pary ekwonimów typu „jednostka narodowa / internacjonalizm częściowy”, rosyjskie zaś i bułgarskie pary ekwonimów częściej mają strukturę „internacjonalizm częściowy / internacjonalizm pełny”;
– większa liczebność ekwonimów typu „jednostka analityczna / jednostka syntetyczna” w terminologii rosyjskiej i bułgarskiej jest spowodowana:
– większą liczebnością w tych zbiorach internacjonalizmów pełnych, któ-re występują w parze z analitycznymi jednostkami narodowymi lub interna-cjonalizmami częściowym;
– występowaniem terminów syntetycznych (powstałych dzięki zasto-sowaniu typowych formantów uniwerbizacyjnych) na równi z jednostkami analitycznymi w charakterze pełnoprawnych jednostek terminologicznych (w terminologii polskiej jednostki te są zaliczane najczęściej do żargonu zawodowego);
– dużą popularnością ekwonimów typu jednostka analityczna / złożenie (w tym NN);
– zjawisko występowania kilku terminów, różniących się konstrukcją skła-dniową, jest tak samo rozpowszechnione w badanych językach. Różnica polega na dominacji w terminologii polskiej i bułgarskiej par, w skład których wchodzi termin z frazą przyimkową, a w terminologii rosyjskiej – termin typu NNgen.
Poza opisanymi, wyraźnie wyodrębniającymi się, typami ekwonimów każdy z języków zawiera pojęcia, w których (wbrew zasadzie jednomianowości) zwy-czajowo do nominacji używa się kilku jednostek. Stan ten nie wynika ani z chęci pogodzenia współistnienia terminologii rodzimej i międzynarodowej, ani z ekono-mii języka, która narzuca tworzenie krótkich form syntetycznych, ani z braku kon-sekwencji w zapisie przyjętego przez środowisko terminu, ani też z braku wyboru jednej konstrukcji składniowej w ramach wybranej jednostki terminologicznej.
Sytuacja, która zgodnie z zasadami tzw. idealnej terminologii nie powinna zacho-dzić, jest jednak zjawiskiem reprezentowanym przez stosunkowo liczną grupę jednostek terminologicznych (ok. 5% analizowanego zbioru), por. pl. bęben kru-szący / bęben rozdrabniający, bęben pralniczy / bęben myjący, bęben załadow-czy / bęben zasypowy, bicie boczne / bicie poprzeczne, długość załadow-czynna / długość robocza, czop drążony / czop pusty, kadłub dzielony / kadłub składany, kieszeń wsadowa / kieszeń zasypowa, klocek ograniczający / klocek zatrzymujący, koło bierne / koło napędzane, koryto doprowadzające / koryto podające, luz roboczy / luz rzeczywisty, łeb kryty / łeb wpuszczany, łożysko niesamonastawne / łożysko zwykłe / łożysko sztywne / łożysko stałe, magazyn podawczy / magazyn zasilający, obciążenie krążące / obciążenie obiegowe, połączenie nierozłączne / połączenie stałe, położenie chwiejne / położenie niestateczne, przenośnik pochyły / przeno-śnik skośny, ruch bez zakłóceń / ruch ciągły / ruch nieprzerwany, ruch odwrotny / ruch wsteczny, skok całkowity / skok pełny, taśma bez końca / taśma o obwodzie zamkniętym / taśma okrężna, wał dzielony / wał łamany / wał rozbierany / wał składany, widełki dwustronne / widełki podwójne, wspornik obrotowy / wspornik ruchomy; ros. мяльный барабан / дробильный барабан, промежуточная цап-фа / средняя цапцап-фа, рабочая длина / действующая длина / активная длина / полезная длина, тканевый фильтр / матерчатый фильтр, упорный штифт / ограничительный штифт, закреплённый фланец / неподвижный фланец, предохранительный / защитный (предохранительный колпак / защитный колпачок, защитный кожух / предохранительный кожух), уловитель / од-телитель (маслоуловитель / маслоотделитель, пескоуловитель / пескоот-делитель, каплеуловитель / каплеотделитель), кратковременная нагрузка / мгновенная нагрузка, неразъёмный вкладыш / цельный вкладыш, соедини-тельное кольцо / скрепляющее кольцо, непрерывная работа / бесперебой-ная работа, неравномерное движение / переменное движение, устройство / установка (холодильное устройство / холодильная установка, измеритель-ное устройство / измерительная установка), центрирующее устройство / центрирующее приспособление, разборный вал / разъёмный вал / состав-ной вал, нежёсткий вал / гибкий вал / упругий вал, спусксостав-ной клапан / сливсостав-ной клапан; bg. раздробяващ барабан / трошачен барабан, въртящ се център / подвижен център, водещо колело / задвижващо колело, задвижваща шайба / водеща шайба, разделно зъбно колело / разглобяемо зъбно колело, уловител / отделител (камъкоуловител / камъкоотделител, капкоуловител / капкоот-делител, прахоуловител / прахоотделител), защитен кожух / предпазите-лен кожух, невъртяща се ос / неподвижна ос, скрепитепредпазите-лен пръстен / съе-динителен пръстен, опорен пръстен / ограничителен пръстен / стопорен пръстен, разширителен пръстен / разтегателен пръстен, съединение / връ-зка (право съединение / права връвръ-зка, фрикционно съединение / фрикционна връзка, клиново съединение / клинова връзка), повдигащ ролганг / подемен
ролганг, неравномерно движение / променливо движение, разпределителен конус / разделителен конус.
Źródłem powyższego zjawiska jest często metaforyzacja (por. rozdział IV), ponieważ leksykalizacja w przypadku niektórych pojęć odbywa się za pomo-cą dwóch różnych metafor, por. pl. czop grzebieniowy / czop wielokołnierzowy, łożysko grzebieniowe / łożysko wielokołnierzowe, filtr kieszeniowy / filtr wor-kowy / filtr rękawowy, gniazdo zaworu / siodło zaworu, kadłub bramowy / ka-dłub mostowy, nóż czaszowy / nóż miseczkowy / nóż talerzowy, podajnik kubełko-wy / podajnik skrzynkokubełko-wy, zasilacz czerpakokubełko-wy / zasilacz skrzynkokubełko-wy, podajnik łopatkowy / podajnik zgarniakowy, sprzęgło tarczowe / sprzęgło talerzowe, śruba motylkowa / śruba skrzydełkowa; ros. тормозной барабан / тормозная рубаш-ка, воздушный колокол / воздушный колпак, гнездо вкладыша / постель вкла-дыша, седло клапана / гнездо клапана, лопаточное колесо / крыльчатое ко-лесо, зажимная щека / зажимная губка, барашковый болт / крыльчатый болт, подъёмное ушко / подъёмное кольцо; bg. нагревателна риза / нагре-вателен кожух, жлеб на резба / канал на резба, сегменmна пета / сегменm-на опорсегменm-на шийка, ръкавен филтър / джобен филтър, гнездо сегменm-на лагерсегменm-ната черупка / легло на лагерната черупка, гнездо на клапан / легло на клапан / седло на клапан, притискаща челюст / притискаща гърбица, лагерно тяло / лагерна кутия, пръстен на сачмен лагер / гривна на сачмен лагер, гъсенична лента / гъсенична верига, задържащ палец / задържащо езиче, пружинен палец / пружинен език.
Czasami różnica polega na paralelnym użyciu jednostki metaforycznej i nie-metaforycznej, por. pl. filtr płaski / filtr stołowy, krzywka płaska / krzywka tar-czowa, kruszarka śrubowa / kruszarka ślimakowa, przenośnik ślimakowy / prze-nośnik śrubowy, łożysko wieszakowe / łożysko wiszące, obudowa pieca / płaszcz pieca; ros. коренной подшипник / основной подшипник, главный вал / корен-ной вал, круглый подаватель / барабанный питатель, вкладыш подшипни-ка / сухарь подшипниподшипни-ка; bg. лентова верига / плосподшипни-ка верига, изпусподшипни-кателен прозорец / изпускателен отвор, глух съединител / неподвижен съединител, пета на зъб / основа на зъб.
Powyższe przykłady pokazują, że wyodrębnione w rozdziale typy ekwoni-mów są podstawowe i dominujące, lecz nie wyczerpują wszystkich źródeł ekwo-nimii w słowiańskiej terminologii technicznej.