Wydatki na żywność w ujęciu makroekonomicznym (popyt krajowy na żyw-ność) można wyrazić jako sumę wydatków na żywność wszystkich gospodarstw
72 Biorąc pod uwagę gospodarstwa rolników i utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych, to zgodnie z danymi indywidualnych budżetów gospodarstw za 2009 r., spożycie oliwy z oliwek, odnotowano przede wszystkim, w grupie najzamożniejszych gospodarstw domowych rolników (w 3 najwyższych grupach dochodowych reprezentujących łącznie ok. 15% ludności gospodarstw rolników). Z kolei w gospodarstwach utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych, nie zaobser-wowano spożycia tej grupy artykułów.
domowych w kraju w danym okresie. Przechodząc z mikro- na makroekonomiczny poziom analizy wydatków żywnościowych gospodarstw domowych należy, poza kształtowaniem się dochodów sektora gospodarstw domowych, uwzględnić ich rozkład, a także liczbę gospodarstw domowych wraz ze zmianami zachodzącymi w strukturze ich podstawowych cech społeczno-demograficznych.
Jak ustalono wcześniej, takie cechy gospodarstw domowych jak typ biologicz-ny, wielkość gospodarstwa, klasa miejscowości zamieszkania, przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej, czy też poziom wykształcenia, w sposób istotny statystycznie oddziałują na poziom i strukturę wydatków żywnościowych w go-spodarstwie domowym. Zatem, oprócz samej liczby ludności, wartość popytu na żywność na poziomie makro jest również określana przez zmiany rozkładu gospodarstw domowych ogółem według tych cech. Przykładowo z uwagi na odnotowane wcześniej występowanie zjawiska skali gospodarowania w zakresie konsumpcji żywności w gospodarstwach domowych, przy danej stałej liczbie ludności ogółem, większy udział najmniejszych (jedno- i dwuosobowych) gospodarstw w strukturze gospodarstw ogółem (większa liczba mniejszych gospodarstw), może stymulować wyższy poziom wydatków żywnościowych na poziomie makroekonomicznym73 .
W okresie 2005–2011, wzrostowi realnych dochodów do dyspozycji brutto o ok. 22,1%, towarzyszyło zwiększenie realnego poziomu spożycia żywności w sektorze gospodarstw domowych o ok. 8,5%. Zatem przy wzroście dochodów o 1%, spożycie żywności zwiększało się w badanym okresie średnio o ok. 0,39%.
Nie jest to jednak interpretacja współczynnika elastyczności dochodowej wydatków, gdyż zaobserwowane zmiany wartości spożycia żywności w rozpatrywanym okresie poakcesyjnym były również rezultatem oddziaływania innych uwarunkowań popytu na żywność. W celu dokonania próby identyfikacji wpływu dochodów na spożycie żywności na poziomie makroekonomicznym, oszacowano model ekonometryczny wydatków żywnościowych sektora gospodarstw domowych na podstawie danych szeregów czasowych za lata 2005–2011.
W związku z relatywnie krótkim zakresem czasowym badania i związaną z tym małą liczbą obserwacji, możliwość ekonometrycznego modelowania wieloczyn-nikowej funkcji wydatków została istotnie ograniczona74. Kierując się bogatym dorobkiem literatury, a także przyjętym w pracy celem, ustalono, że potencjalny zbiór zmiennych objaśniających modelu wydatków na żywność stanowiły: dochody do dyspozycji brutto sektora gospodarstw domowych, ceny żywności (indeks cen)75,
73 Przykładowo, łączny popyt na żywność sześciu dwuosobowych gospodarstw domowych (z racji ograniczonego zjawiska skali gospodarowania i wyższych dochodów per capita), będzie wyższy od popytu trzech czteroosobowych gospodarstw domowych.
74 Przy 7 obserwacjach, maksymalna liczba zmiennych objaśniających, jaka może być użyta w estymacji parametrów modelu ekonometrycznego wynosi 5 (nie licząc wyrazu wolnego).
75 O ile w badaniu opartym na danych przekrojowych pominięcie cen jest zasadniczo uza-sadnione, o tyle w badaniach bazujących na danych w postaci szeregów czasowych, ceny należy uwzględnić (gdyż zmieniają się one w czasie). W związku z tym, że żywność jest agregatem
liczba ludności, liczba osób z wyższym wykształceniem oraz średnia wielkość gospodarstwa domowego76. W ramach dokonanej estymacji modelu wydatków, a następnie przeprowadzanej jego weryfikacji merytorycznej i statystycznej77 okazało się, że poziom wydatków na żywność sektora gospodarstw domowych w Polsce w latach 2005–2011, najdokładniej opisał model potęgowy (4.6), w którym jedyną statystycznie istotną (test t Studenta na poziomie istotności 0,05) zmienną były realne dochody do dyspozycji brutto gospodarstw domowych78:
413
w okresie „t” (w mln zł), Gmakro(t) – roczne dochody do dyspozycji brutto sektora gospodarstw domowych w okresie „t” (w mln zł).
Oszacowany wyżej model oznacza, że wraz ze wzrostem realnych dochodów do dyspozycji brutto o 1%, realny poziom spożycia żywności w sektorze gospodarstw domowych zwiększał się w latach 2005–2011 przeciętnie o ok. 0,413%, ceteris paribus. Skoro potęgowa postać modelu (w porównaniu od innych postaci anali-tycznych) najprecyzyjniej opisała związek dochodów i wydatków żywnościowych sektora gospodarstw domowych, oznacza to, że siła wpływu dochodów była stabilna w badanym okresie. W poszczególnych latach badanego okresu, realne dochody do dyspozycji brutto, zwiększały się w różnym tempie, jednak przeciętnie rzecz biorąc, siła wpływu wyrażona poziomem współczynnika elastyczności dochodowej była stabilna79. Można uznać to za przejaw odnotowanych wcześniej w pracy przemian
złożonym z wielu różnorodnych artykułów żywnościowych, za cenę żywności przyjęto indeks cen żywności (jednopodstawowy, rok 2005=100). Podejście takie jest stosowane w praktyce badaw-czej. Zob. Cz. Jackiewicz, E. Żółtowska, Popyt konsumpcyjny a ceny w świetle badań budżetów gospodarstw domowych, [w:] W. Welfe (red.), Ekonometryczne modele rynku. Analiza prognozy symulacja. Modele konsumpcji, tom 2, PWE, Warszawa 1978, s. 121–123.
76 Wybór zmiennych reprezentujących czynniki demograficzne podyktowany był koniecznością uwzględnienia takich zmiennych, które w sposób najbardziej syntetyczny wyraziłyby zmiany uwa-runkowań demograficznych determinujących wydatki na żywność w Polsce. Wybrano je również dlatego, że ich wartość w latach 2005–2011 zmieniła się najwyraźniej w porównaniu do innych czynników demograficznych. Jak ustalono w rozdziale 3 pracy, najsilniejsze zmiany uwarunkowań demograficznych w badanym okresie poakcesyjnym, dotyczyły poziomu wykształcenia i średniej wielkości gospodarstw domowych. Inne, takie jak struktura gospodarstw według przynależności do grupy społeczno-ekonomicznej, czy klasy miejscowości zamieszkania były względnie stabilne.
77 Analizowano różne postaci analityczne modeli wydatków. Indeks cen oraz zmienne demo-graficzne okazały się statystycznie nieistotne, a w niektórych przypadkach, znak oszacowanych parametrów nie miał sensu ekonomicznego.
78 Nominalne dochody skorygowano indeksem CPI, a nominalne spożycie żywności, indeksem cen żywności.
79 Stabilność siły oddziaływania dochodów na wydatki, mogła być efektem relatywnie wą-skiego przedziału zmienności dochodów do dyspozycji brutto sektora gospodarstw domowych w latach 2005–2011.
w strukturze popytu na żywność gospodarstw domowych w kierunku rosnącego zapotrzebowania na relatywnie drogie, lepsze jakościowo artykuły żywnościowe.
Współczynnik determinacji wyniósł 89,6%. Wartość statystyki t Studenta dla zmiennej dochód wyniosła 7,485, i przekroczyła ona poziom krytyczny testu na poziomie istotności 0,05. Można zatem stwierdzić, że dochody do dyspozycji brutto, w sposób statystycznie istotny oddziaływały na poziom spożycia żywności w sektorze gospodarstw domowych w latach 2005–2011. Dochody wyjaśniały, w przybliżeniu 89,6% ogólnej zmienności kształtowania się wartości spożycia żywności80 w ujęciu realnym sektora gospodarstw domowych. Szacunków tych nie można jednak przyjąć do końca bezkrytycznie. Odrzucenie przez test t Studenta, zmiennych określających ceny żywności81, oraz czynników demograficznych, nie oznacza, że nie oddziaływały one na poziom konsumpcji żywności sektora gospo-darstw domowych. Mogły one w sposób niedostateczny odzwierciedlić zmieniające się uwarunkowania demograficzne, lub skala ich zmian nie była znacząca w bada-nym okresie. Ponadto w modelu wydatków z jedną zmienną objaśniającą, jaką były dochody do dyspozycji brutto gospodarstw, oszacowany parametr reprezentujący ich wpływ na wydatki, „przechwytuje” częściowo oddziaływanie pominiętych w modelu i skorelowanych z nimi i z wydatkami, innych czynników (np. liczby gospodarstw domowych, czy też poziomu wykształcenia ludności).
Jak wcześniej stwierdzono, zmiany w strukturze gospodarstw domowych (zwiększenie udziału gospodarstw cechujących się relatywnie wysoką skłonnością do wydatków żywnościowych, czyli przede wszystkim, jedno- i dwuosobowych oraz z wyższym wykształceniem) częściowo stymulowały makroekonomiczny poziom popytu na żywność (przynajmniej w okresie 2005–2011). Wydaje się jednak, że w skali siedmioletniego okresu, zmiany te nie były na tyle znaczące82, aby w sposób znaczący wpłynąć na kształtowanie się wydatków żywnościowych sektora gospodarstw domowych w Polsce. Relatywnie mała skala zmian pozostałych (pozadochodowych) determinant w latach 2005–2011, może być powodem mniej-szej istotności ich oddziaływania na zmiany, jakie odnotowano w kształtowaniu się popytu na żywność na poziomie makroekonomicznym w badanym okresie.
Dokonując interpretacji współczynnika determinacji modelu, należy mieć zatem świadomość tego, że dochody w nieco mniejszym stopniu niż odnotowane wyżej 89,6%, wyjaśniły ogólną zmienność realnego poziomu spożycia żywności gospodarstw domowych. Mimo to, na podstawie przeprowadzonej analizy można stwierdzić, że dochody, również na poziomie makro, były główną determinantą wydatków żywnościowych w Polsce.
80 W związku z przeprowadzoną linearyzacją modelu (4.6) poprzez zlogarytmowanie zmiennych, jest to de facto część ogólnej zmienności logarytmu naturalnego spożycia żywności. Aczkolwiek, interpretując ten szacunek dla zmiennych oryginalnych modelu, nie popełnia się istotnego błędu w interpretacji współczynnika determinacji.
81 Ceny żywności w badanym związku zostały częściowe uwzględnione, poprzez określenie związku dochodów i wydatków na żywność według och wartości realnej.
82 Skala tych przemian strukturalnych była rzędu kilku punktów procentowych.