Endogenne czynniki rozwoju lokalnego

Jak wspomniano, we współczesnej gospodarce rola czynników endogennych w rozwoju lokalnym ma coraz większe znaczenie. W literaturze przedmiotu można się spotkać z różnymi typologiami czynników endogennych. I tak J. Hryniewicz za najważniejsze z nich uznaje mo-bilizację społeczną, wykształcenie oraz import kulturowy (Hryniewicz, 2000). Z kolei badania zespołu G. Gorzelaka nad rozwojem lokalnym w Polsce pozwoliły na zidentyfikowanie czynni-ków istotnych w krajowym kontekście (por. np. Historie..., 1998, Gorzelak i in., 1999a; 1999b):

◆ Lider lokalny ◆ Elita lokalna ◆ Instytucje lokalne ◆ Lokalni przedsiębiorcy ◆ Aktywna społeczność lokalna

◆ Skłonność do współpracy międzygminnej

Inną typologią, porządkującą czynniki wymieniane przez literaturę przedmiotu jest kon-cepcja czterech kapitałów sformułowana przez Paula Ekinsa (1992), która mówi, że wszystkie czynniki istotne dla trwałego rozwoju gospodarczego można przypisać jednemu z czterech kapitałów: gospodarczemu, naturalnemu, ludzkiemu i społecznemu oraz że trwałość rozwoju wymaga zachowania równowagi między tymi kapitałami (Ekins 2008, por. też(Gorzelak, Olej-niczak, Płoszaj, & Smętkowski, 2008)).

Należy podkreślić, że na oddziaływanie endogennych czynników na rozwój nakładają się omówione wcześniej cechy związane ze specyfiką danego układu lokalnego (położenie, wielkość, struktura gospodarcza i społeczna, dotychczasowe zagospodarowanie itd.) (Gorzelak, 2000).

Rysunek 1. Triada współczesnego modelu rozwoju

Źródło: Gorzelak 2003, s. 44.

a. Rola lidera i elit

Lokalny lider, niezależnie od tego, czy pełni funkcję formalną (wójt, burmistrz, prezy-dent), czy jest aktorem nieformalnym, jeżeli jest zdolny do sformułowania długofalowej wizji rozwoju danego układu lokalnego i ma umiejętność skupiania wokół siebie i swojej wizji elity lokalnej jest wg. G. Gorzelaka warunkiem koniecznym rozwoju na poziomie lokalnym. Z kolei elita lokalna grupująca najbardziej aktywnych aktorów najbardziej przyczynia się do rozwoju, jeżeli ma świadomość swojej roli w społeczności lokalnej i jest zdolna do opowiedzenia się za strategią prorozwojową przy rezygnacji z partykularnych interesów i rewindykacji. Elita lo-kalna tworzona jest przez działaczy samorządowych, kierowników najważniejszych instytucji lokalnych, miejscowych przedsiębiorców oraz liderów nieformalnych.

Rola lidera i elity lokalnej jest również istotna w kontekście instytucjonalnym, ponieważ instytucje demokratyczne same w sobie nie tworzą wystarczających podstaw do wykreowania czynników rozwojowych (Hryniewicz, 2000). Jak pisze Szlaska „…reforma samorządowa wy-posażyła gminy w wiele ważnych instrumentów oddziaływania na lokalne struktury gospodar-cze, wspierania inicjatyw społeczności lokalnej, przyciągania inwestorów, kreowania polityki podatkowej. Jednak faktyczna działalność samorządu zależy od konkretnych ludzi i ich przy-gotowania do pełnienia władzy lokalnej, od postrzegania problemów, od preferowanych przez nich kierunków rozwoju gminy.” (Szlaska, 2007)

b. Rola kapitału społecznego

Kapitał społeczny, podobnie jak kapitał ludzki, odnosi się do społecznego dobrobytu, lecz z perspektywy całych społeczności, a nie poszczególnych jednostek. Kapitał społeczny jest systemem relacji bazujących na zaufaniu oraz formalnych i nieformalnych zasadach, które umożliwiają ludziom lub grupom osób dostęp do zasobów. Kapitał ten budują sieci kontak-tów społecznych, które wspomagają tworzenie sprawnego i spójnego społeczeństwa oraz uła-twiają społeczne i intelektualne interakcje między członkami tego społeczeństwa (Hryniewicz, 2000). Kapitał społeczny odnosi się do tych zasobów społecznego zaufania, norm i relacji, z których ludzie mogą korzystać by rozwiązywać wspólne problemy i tworzyć spójność spo-łeczną. Przykładowe elementy tego kapitału to: stowarzyszenia sąsiedzkie i obywatelskie oraz spółdzielnie. Polityczne i prawne struktury, które sprzyjają politycznej stabilności, demokracji, wydajnemu zarządzaniu oraz sprawiedliwości społecznej (wszystkie one są tak samo dobre dla produktywności jak i są pożądane same w sobie) są także częścią kapitału społecznego (Ada-mowicz, 2003).

c. Rola kapitału ludzkiego

Kapitał ludzki odnosi się do zdrowia, dobrobytu i potencjału produkcyjnego indywidual-nych ludzi. Elementami tego kapitału są np. zdrowie fizyczne i psychiczne człowieka, wykształ-cenie, motywacja i umiejętności. Elementy te nie tylko przyczyniają się do budowy szczęśli-wego, zdrowego społeczeństwa, lecz także poprzez dostarczenie produktywnej siły roboczej, stwarzają możliwości dla rozwoju gospodarczego (Herbst, 2007).

Niezbędnym elementem tego modelu jest wykwalifikowana siła robocza, która jest jed-nocześnie kluczowa dla rozwoju usług wyższego rzędu. Z kolei obecność wysoko wykwalifiko-wanych specjalistów, którzy stanowią rdzeń kreatywnej klasy metropolitalnej wymaga zapew-nienia odpowiedniej jakości życia, w tym m.in. pod względem dostępności instytucji kultury, atrakcyjnych przestrzeni publicznych i rozwiniętego środowiska mieszkaniowego (Kaczmarek

& Young, 2000).

d. Rola kapitału gospodarczego

Kapitał gospodarczy (czy też wytworzony przez człowieka) obejmuje wszystko to, co tradycyjnie rozumiane jest jako kapitał (wytworzone zasoby, które są wykorzystywane do produkcji innych dóbr i usług). Do tego kapitału zalicza się np.: maszyny, narzędzia, budynki, infrastrukturę. Istotnym aspektem jest tutaj nowoczesność struktury gospodarczej. W szcze-gólności dotyczy to proporcji między przemysłem a wyspecjalizowanymi usługami wyższego rzędu, które stanowią o konkurencyjności miast we współczesnej gospodarce informacyjnej.

Natomiast wysoki udział tradycyjnych zasobochłonnych przemysłów stanowi obciążenie po-ciągające za sobą konieczność przeprowadzenia kosztownej restrukturyzacji (Ekins, Dresner,

& Dahlstrom, 2008).

e. Rola kapitału naturalnego

Kapitał naturalny obejmuje wszystkie formy ekosystemu i zasobów naturalnych, które uczestniczą w tworzenia społecznego dobrobytu. A zatem, poza tradycyjnie rozumianymi zaso-bami naturalnymi, (takimi jak drewno, woda, energia i zasoby mineralne), do kapitału natural-nego zalicza się także zasoby naturalne, które nie dają się łatwo wycenić np.: bioróżnorodność, gatunki zagrożone, czy też ekosystem, który jest dostarczycielem ekologicznych usług (takich jak np.: filtrowanie wody i powietrza) (Ekins, Dresner, & Dahlstrom, 2008). Kapitał naturalny może być rozpatrywany jako elementy natury, które mogą być powiązane bezpośrednio lub pośrednio ze społecznym dobrobytem (Gorzelak, Olejniczak, Płoszaj, & Smętkowski, 2008).