Po najeździe Ludów Morza upadło Imperium Hetyckie, a Aramejczycy zaatakowali Mezopota-mię. Ukształtowało się imperium nowoasyryjskie, które później zostało zastąpione w roli hegemona przez imperium nowobabilońskie, to zaś ustąpiło miejsca perskiemu imperium dynastii Achemenidów.
Czasy nowoasyryjskie dzielimy na fazę starszą i młodszą. W IX wieku p.n.e. władcy no-woasyryjscy Aszurnasirpal II i Salmanasar III (Šulmanu-ašaredu) dokonywali podbojów i podejmowali coroczne wyprawy wojenne. Nie zarządzano administracyjnie podbitymi ziemiami, a jedynie pobierano od nich trybut. Imperium Asyryjczyków sięgało Eufratu i Wyżyny Armeń-skiej. Na przełomie IX/VIII wieku p.n.e. imperium musiało wycofać się z terenów północnych. W roku 745 p.n.e. na tron nowoasyryjski wstąpił nowy dynamiczny władca Tiglatpilesar III, zwany Tukulti-Apil-Eszarra, który zreformował państwo. Zmienił system administracyjny, stworzył prowincje i zarządy prowincjonalne, a także zreformował armię. Wprowadził bojowy rydwan czterokonny z załogą złożoną z 3 lub 4 osób i przeprowadził nowe podboje. Kolejnymi władcami byli Sargon II (król prawowity) i jego potomkowie. Sargon II zbudował nową stolicę Asyrii w Dur-Szarrukin. Państwo nowoasyryjskie podporządkowało sobie Babilonię, Syrię ok. 730 roku p.n.e., Palestynę i Lewant. Król Asarhaddon opanował Deltę Nilu, a jego syn Aszurbanipal dotarł aż do Teb i je obrabował. Ten sam władca dotarł do Elamu i zdobył
Suzę. W 614 roku p.n.e. Medowie i Babilończycy zaatakowali imperium nowoasyryjskie i do-prowadzili do jego upadku. W 612 roku p.n.e. upadły miasta Aszur, Kalhu i Niniwa. W 609 roku p.n.e. ostatni władca, Aszur-uballit II, zginął w bitwie pod Harran.
Państwo nowoasyryskie miało trzy stolice. Pierwszą z nich było miasto Aszur, w którym znajdowała się jedyna świątynia Aszura. Tam koronowano i chowano władców kraju. W IX wieku p.n.e. założono nową stolicę Kalhu z cytadelą przylegającą do linii murów i kilkoma pałacami. Funkcję stolicy i siedziby królewskiej Kalhu pełniło do VIII wieku p.n.e., gdy Sargon II założył Dur-Szarrukin (Khorsabad), prawie kwadratowe miasto z dwiema cytadelami zo-rientowane pod kątem około 45 stopni względem kierunków kardynalnych. Miało być idealnym miastem, dlatego zbudowano je na planie kwadratu. Na cytadeli znajdował się pałac ze świą-tynią i zigguratem. Poniżej wzniesiono liczne pałace dla wielmożnych i rodziny królewskiej. W mieście znajdowała się druga pod względem wielkości, po świątyni Aszura, świątynia Asyrii, poświęcona Nabu. Świątynie miały kanoniczną formę nowoasyryjską z podłużnymi cellami.
Ostatnią stolicą była Niniwa, założona przez Sanheriba, syna Sargona II. Została oto-czona dwiema potężnymi liniami murów, zewnętrzną – kamienną i wewnętrzną – z cegły su-szonej. W skład założonego na planie trójkąta miasta wchodziły między innymi dwie cytadele i dwa pałace. W jego centrum znajduje się Wzgórze Proroka Jonasza z meczetem, w którym wystawiono szczękę wieloryba, który rzekomo połknął Jonasza. We wszystkich trzech stolicach rozpoznano architekturę pałacową i odsłonięto asyryjskie reliefy pałacowe. Istniały także liczne ośrodki prowincjonalne poza stolicami, które były reprodukcjami stolic, ale w mniejszej skali. Przykładem tego typu ośrodka była cytadela na planie koła.
Asyria słynie z reliefów pałacowych. Wszystkie pałace w stolicach były zdobione monu-mentalnymi reliefami polichromowanymi, sięgającymi wysokości 2,5 m. Były to reliefy stosun-kowo płytkie, lekko modelowane.
W Kalhu, w Pałacu Aszurnasirpala znajdują się najstarsze reliefy nowoasyryjskie przed-stawiające liczne sceny o zróżnicowanej tematyce. Początkowo dominowała tematyka sakralna. Ukazano króla Aszurnasirpala, w dwóch ujęciach, adorującego święte drzewo. Później tematyka religijna ustępuje miejsca historycznej, m. in. przedstawieniu króla Aszurnasirpala polującego na lwy, oblężenia miasta, w trakcie którego król Aszurnasirpal sam ostrzeliwuje miasto, a także ucieczkę wrogiego wojska nad rzekę, ostrzeliwanego od tyłu przez wojsko asyryjskie.
Rejestry reliefowe w IX wieku p.n.e. umieszczane były na fryzach, równoległych pasach, naprzemiennie w sekwencjach relief-inskrypcja. W VIII wieku p.n.e. relief pokrywał już cały ortostat. Wprowadzono także ukośne rejestry. Jeden z reliefów tego typu przedstawia pracę w kamieniołomie. Inskrypcje umieszczono w ramkach.
Na Reliefie Sanheriba przedstawiono oblężenie miasta Lakisz w trakcie wojny w Palestynie w 701 roku p.n.e. Na przedstawieniu wielokrotnie powtórzono motyw trójkątów.
Aszurnasirpal był ostatnim mecenasem reliefów. Jeden z jego reliefów przedstawia królew-skie polowanie na lwy. Relief podzielono na trzy rejestry poziome. Kolejne sceny tworzą sekwencję czasową. Władca, zgodnie z inskrypcją, polował na rozkaz bogów i złożył upolowane zwierzęta w ofierze polewając je winem. Inna scena przedstawia Ucztę Aszurnasirpala. Uka-zano na niej władcę i jego żonę w scenie altanowej po odniesieniu zwycięstwa. Na drzewie wisi odcięta głowa władcy elamickiego pokonanego w 646 roku p.n.e. przez Aszubanippala.
W Niniwie znajdowała się wielka Biblioteka Aszurbanipala, w której zbierano teksty religijne i astronomiczne. Aszurbanipal w inskrypcjach jest chwalony jako ten, kto umie pisać, czytać, dodawać i mnożyć. W bibliotece zachowała się m. in. wypalana tabliczka zawierająca fragment eposu o Gilgameszu, królu Ur.
Asyryjczycy rzeźbili także obeliski, słupy graniaste, zwieńczone symbolicznym zigguratem. Czarny Obelisk Salmanasara III, znajdujący się w British Museum, zawiera sceny
umiesz-czone w kolejnych panelach-metopach m.in. składanie hołdu władcy i wręczenie mu darów oraz trybutów. Inskrypcje opisują sceny na obeliskach. Drugi panel ukazuje składanie hołdu Salmanasarowi przez Jehu, króla Izraela.
Bramy pałacowe dekorowano okuciami wykonanymi techniką repusowania. Okucia słynnych wrót Salmanasara zawierają narracyjne przedstawienia. Stele asyryjskie miały charakter ko-memoratywny. Przedstawiały władcę modlącego się z wyciągniętym palcem. Na steli przedsta-wieni są też pokonani wrogowie – Egipcjanin i Fenicjanin, przez których żuchwy przeciągnięto kółka. Wyrzeźbiono około 50 reliefów naskalnych w Asyrii, które przedstawiają najczęściej władców. W Nahr al-Kalb w Libanie znajdują się obok siebie reliefy Totmesa III i władcy asyryjskiego.
Zachowało się niewiele dzieł malarskich, ale możliwe jest odtworzenie ich kolorystyki. W państwie nowoasyryjskim rzeźbiono także posągi. Rzeźby były schematyczne i sztywne. Przed-stawiły m.in. Aszurnasirpala, Salmanasara i bóstwo z rogami. Bóstwo takie nie było obiektem kultu, ale strażnikiem świątyni.
W Kalhu znaleziono zabytki z kości słoniowej, będące łupami z Fenicji. Wśród nich znaj-dowały się m.in. Lwica w Kalhu i tzw. Mona Lisa z Nimrud. Znaleziono także biżuterię w grobowcach królowych asyryjskich – bransolety, pierścienie, diademy i złote naczynia. Jeden z diademów zbudowano w formie liści winogron.
Po upadku państwa nowoasyryjskiego, gdy upadły Kalhu i Niniwa, powstało imperium no-wobabilońskie. Aramejczycy wniknęli do Babilonii i zagospodarowali ten teren politycznie. W sojuszu z Medami Babilonia pokonała Asyrię, co umożliwiło powstanie imperium nowoba-bilońskiego, które rozciągało się od Palestyny po Zatokę Perską.
Państwo nowobabilońskie istniało od 626 roku p.n.e. Pierwszym jego władcą był Nabo-polassar, który panował do 605 roku p.n.e. Imperium ustanowiono po podbiciu Asyrii w 610 roku p.n.e. Kolejnym władcą był Nabuchodonozor II (605-562 p.n.e.), który podporząd-kował sobie Jerozolimę, a ludność uprowadził do tzw. niewoli babilońskiej. W październiku 539 roku p.n.e. imperium nowobabilońskie zostało podbite przez perskiego władcę Cyrusa II Wielkiego.
Babilon, jako stolica, zastąpił Niniwę. Nad miastem dominował ziggurat Etemenanki oraz świątynią Marduka – Esagila. Marduk był bóstwem opiekuńczym Babilonu, został opisany został w poemacie o stworzeniu świata. Esagila posiadała wszystkie cechy charakterystyczne architektury świątynnej. Ziggurat z temenosem na planie kwadratu o boku 400 metrów był oddzielony od świątyni. W obrębie miasta znajdował się Pałac Południowy, pałac królewski, a także Pałac Północny i liczne inne świątynię.
Babilończycy nie wykonywali reliefów monumentalnych, ale znali technikę lazurowania. Na-buchodonozor wybudował Bramę Isztar pokrytą wyobrażeniami mušhuššu – węża-smoka. Do bramy prowadziła droga procesyjna, która odgrywała ważną rolę w obchodach święta Nowego Roku. Maszerowano wtedy spoza miasta przez bramę i drogę procesyjną do świątyni Esagili i zigguratu, gdzie dokonywano reinwestytury władcy na kolejny rok. W Babilonie, według legendy, istniały wiszące ogrody wybudowane dla medyjskiej królowej przez władcę.
Pałac Południowy miał 5 dziedzińców, a przy głównym znajdowała się sala tronowa – sala audiencyjna. Tam odbywała się słynna Uczta Baltazara, w trakcie której pojawiła się ognista ręka. Pałac był bardzo rozległy i przypominał miasto. Jego układ jest podobny do planu świątyni mezopotamskiej. Saddam Husajn przeprowadził częściową rekonstrukcję fasady sali tronowej.
Ziggurat Etemenanki jest rekonstruowany w różnych formach, gdyż do dziś jego pozosta-łości zachowały się bardzo słabo. Miał około 90 metrów wysokości. Jest uważany za biblijną Wieżę Babel.
Na zachód od Babilonu jest położna Borsippa, nowobabilońskie miasto na regularnym planie, w którym znajdowała się świątynia boga Nabu. Ziggurat znajduje się tam na temenosie wraz ze świątynią, a nie jest od niej oddzielony jak w Babilonie.
W czasach nowobabilońskich w Ur, Sippar i Uruk podjęto prace rekonstrukcyjne wcześniej-szych budowli, m.in. w obrębie Eanny. Prace rekonstrukcyjne w starych miastach są cechą charakterystyczną wszystkich kolejnych imperiów mezopotamskich.
Z Nową Babilonią jest związany tzw. Lew Babiloński, monumentalna rzeźba nieznanego pochodzenia ukazująca lwa, który powalił człowieka. Rzeźbę znaleziono w tzw. Muzeum Na-buchodonozora, w obrębie pałacu babilońskiego, w którym Nabuchodonozor “ku zadziwieniu ludzi” zbierał dawne rzeźby i stele. Władcy Asyrii także importowali lwy, słonie, wielbłądy i inne zwierzęta w celu zadziwienia mieszkańców imperium.
Tabliczka z Sippar opisuje dzieje kultu Szamasza w tym mieście. Przedstawiono go jako tarczę słoneczną. Tradycja tego przedstawienia nawiązuje do sceny prezentacji. Z czasów nowobabilońskich pochodzi tabliczka ukazująca mapę świata z Babilonem położonym w jego w jego centrum.
Ważnymi zabytkami achemenidzkimi powstałymi w Imperium Perski są Persepolis z apa-daną, czyli salą kolumnową i reliefy naskalne, w tym relief Dariusza I w Behistun, na którym umieszczono zapis w trzech językach. Relief ten umożliwił odczytanie pisma klinowego3.
3Na egzaminie, oprócz informacji z wykładu, należy posiadać wiedzę dotyczącą imperium perskiego, a także sztuki neohetyckiej i urartyjskiej.