Etapy życia duchowego św. Edyty Stein

Duchowość św. Edyty Stein jest tematem złożonym, którego nie da się zamknąć w ramach jednego pojęcia. Uważna lektura biografii uczennicy Edmunda Husserla pomaga dostrzec różne etapy jej życia duchowego. Wychowywała się ona i funkcjonowała w różnych środowiskach – żeby wymienić ortodoksyjną rodzinę żydowską, szkołę niemieckich fenomenologów, uniwersytet, kontemplacyjny klasztor karmelitański – a więc można śmiało stwierdzić, że jej życie duchowe czerpało z wielu źródeł. I chociaż wiadomo, że duchowości nie sposób ująć w sztywne ramy, można pokusić się o pewien szkic, który zostanie rozbudowany w kolejnych punktach niniejszego artykułu.

Biorąc pod uwagę poszczególne elementy biografii Edyty Stein można wyodrębnić następujące etapy jej życia duchowego:

a) duchowość judaistyczna – mimo że Edyta Stein we wczesnej młodości zadeklarowała ateizm, to otrzymała w swojej rodzinie solidne wychowanie w duchu wiary i duchowości judaistycznej.

Paradoksalnie autorka „Dziejów pewnej rodziny żydowskiej” zacznie doceniać swoje korzenie oraz piękno tradycji żydowskiej dopiero po nawróceniu na katolicyzm (Stein 2005).

b) duchowość filozofa poszukującego prawdy – Edyta Stein była filozofem w ścisłym znaczeniu tego słowa, ponieważ w swoich badaniach wyróżniała się przede wszystkim uczciwym poszukiwaniem prawdy. W fenomenologii – a więc wybranej przez nią szkole filozoficznej – priorytetem było dotarcie do istoty rzeczy (fenomenu) bez żadnych przedzałożeń. Takie podejście otworzyło drogę do filozoficznego badania religii, a sama filozofia okazała się jedną z dróg prowadzących do wiary. Na tym etapie należy uwzględnić również długotrwały i wielowątkowy proces nawrócenia (Stein 2014).

c) duchowość feministyczna – Edyta Stein żyła w czasach, kiedy kwestia praw kobiet na gruncie niemieckim dopiero zaczęła być podnoszona. Już jako działaczka katolicka włożyła ogromny wkład w kształtowanie intelektualnych podstaw katolickiego ruchu kobiet w Niemczech.

Największy nacisk kładła na głębię duchowości kobiety i można śmiało stwierdzić, że wnikliwe opracowanie tego zagadnienia wynikało z jej osobistych doświadczeń (Stein 1999).

d) duchowość karmelitańska – najwyraźniejszym rysem w duchowym obrazie Edyty Stein jest duchowość chrześcijańska. Trzeba jednak zaznaczyć, że najbardziej przekonująca okazała się dla niej szkoła duchowości karmelitańskiej i to właśnie z nią najpełniej identyfikowała się, wstępując do klauzurowego klasztoru karmelitanek bosych w Kolonii (Stein 2006).

Duchowość judaistyczna

Edyta Stein wychowała się w dużej rodzinie żydowskiej. Jej matka Augusta Stein bardzo dbała o przyswojenie swoim dzieciom religijnej tradycji, choć w swojej pobożności nie była zbyt radykalna. Rodzina wspólnie obchodziła żydowskie święta, a sama Edyta urodziła się w czasie Jom Kipur, czyli „Dnia Pojednania” (w tłumaczeniach pojawia się również „Dzień Pokuty” czy „Dzień Przebłagania”), będącego dla społeczności żydowskiej jednym z najbardziej uroczystych świąt w roku. Należy zaznaczyć, że rodzina Steinów, z uwagi na charakter prowadzonego przedsiębiorstwa (handel drewnem), była mocno zasymilowana ze społeczeństwem niemieckim. Dzieci uczęszczały

do państwowych szkół, zawierały przyjaźnie z osobami niebędącymi wyznania i pochodzenia żydowskiego i w efekcie odchodziły od tradycyjnej wiary. Tak też stało się z Edytą Stein, która jako nastoletnia dziewczyna zakwestionowała wiarę przodków i określiła siebie jako ateistkę. Nie ma jednak wątpliwości, że klimat i wartości żydowskiego domu miały wpływ na kształtowanie się jej duchowości. W swoich pismach Stein „wspomina wspaniałą żydowską szczodrość i miłość oraz poczucie bliskości panujące w rodzinie. Tak samo, jak czyniła to jej prababka i babka, również Augusta wspomagała biednych, dawała pieniądze i drewno swym zubożałym klientom. I tak jak matka, która w wieku 8 lat została wysłana, by pielęgnować chorą krewną, a potem troszczyła się o swą siostrę Friederike po wylewie, tak też i Edyta zaoferowała się pomóc 75-letniej ciotce, gdy ta została sama” (Oben 2006).

Autorka rozprawy doktorskiej „O zagadnieniu wczucia” nigdy nie odcinała się od swoich żydowskich korzeni. Podczas długotrwałego procesu poszukiwania prawdy badała różne źródła.

Jedna z jej żydowskich koleżanek wspomina, że Stein „gwoli sprawiedliwości, w swym poszukiwaniu prawdy, czytała również Stary Testament”. Całe życie towarzyszyło jej zamiłowanie do psalmów – dokonała nawet autorskiego przekładu Psalmu 57 z języka oryginalnego. Został on później umieszczony w niemieckiej książeczce do nabożeństwa. Warto przy tej okazji przypomnieć, że modlitwa psalmami jest bardzo istotnym elementem duchowości judaistycznej (Oben 2006).

Już po nawróceniu na chrześcijaństwo, Edyta Stein dała wyraz przywiązaniu do żydowskiej tradycji pisząc autobiografię pt. „Dzieje pewnej rodziny żydowskiej”. Dzieło powstało w odpowiedzi na zarzuty nazistowskiej propagandy wobec ludności żydowskiej i można je traktować jako formę apologii piętnowanego w Rzeszy Niemieckiej judaizmu (Arbatowska 2012). Poprzez barwną i szczegółową narrację Stein przybliża prawdziwy obraz żydowskiej rodziny, która – wbrew zarzutom stawianym przez Niemców – kieruje się głęboko humanistycznymi wartościami, jest uczciwa, pracowita i bliższe jest jej skromne życie niż bogactwo i przepych. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że „Dzieje pewnej rodziny żydowskiej” zostały napisane z perspektywy osoby nawróconej na katolicyzm, a mimo to nie zawierają treści świadczących o polemicznym stosunku autorki czy chęci wywyższania chrześcijaństwa względem judaizmu. Można śmiało stwierdzić, że autobiografia jest dowodem głębokiego związku Edyty Stein z duchowością judaizmu. Niemniej jednak chrzest w Kościele katolickim zakończył pewien etap w jej życiu – wyznanie wiary w Chrystusa nieodwracalnie wpłynęło na relacje z ukochaną matką, która nie zaakceptowała wyboru córki i do końca życia cierpiała z tego powodu (Stein 2005).

Można pokusić się również o stwierdzenie, że dzięki nawróceniu Edyta Stein na nowo odkryła piękno religii żydowskiej. Świadczyć może o tym chociażby jeden z jej listów, który napisała już po wstąpieniu do Karmelu: „Myślę nieustannie o królowej Esterze, która została wzięta ze swego narodu, aby wstawiać się za nim przed Królem. Jestem bardzo ubogą, bezsilną i małą Esterą” (Stein 2003). Oprócz głębokiego przywiązania do religii chrześcijańskiej widać wyraźnie, że s. Teresa Benedykta od Krzyża identyfikuje się duchowo z postaciami biblijnymi, które są szczególnie cenione w judaizmie.

Duchowość filozofa

Jedną z największych pasji Edyty Stein była filozofia. Jako młoda studentka dość szybko odnalazła swoje miejsce w gronie niemieckich fenomenologów, pracujących pod okiem profesora Edmunda Husserla. Specyfika fenomenologii również miała znaczący wpływ na kształtowanie duchowości Edyty Stein. W rozumieniu szkoły Husserla świat składa się z fenomenów (rzeczy, zjawisk), a głównym celem jest dotarcie do istoty rzeczy. Bardzo ważna w badaniu poszczególnych fenomenów okazuje się rezygnacja z przedzałożeń, tudzież wszelkich uprzedzeń na jego temat. Co za tym idzie, fenomenologia nie odrzucała z gruntu takich zjawisk jak religia, wiara czy duchowość.

Według założeń tej szkoły były one równorzędnymi fenomenami, które zasługiwały na uwagę filozofów. Tak więc Edyta – chcąc być uczciwą filozofką – nie pomijała tych zagadnień w swoich badaniach (Sancho Fermin 2010).

Szczególną inspirację stanowiła dla Edyty postać Maxa Schelera, na którego wykłady uczęszczała w latach 1913-1915 podczas studiów w Getyndze. Nie należał on do grona uczniów Edmunda Husserla, jednak w swoich badaniach chętnie wykorzystywał metodę fenomenologiczną,

dzięki czemu zgromadził wokół siebie grupę niemieckich fenomenologów, którzy – podobnie jak on – byli zainteresowani badaniem takich fenomenów jak wiara i religia. Edyta Stein wspomina w swojej autobiografii, że spotkanie z Schelerem było przełomowym wydarzeniem w jej życiu. Jak przyznaje, zetknięcie się z tym świeżo nawróconym filozofem „nie doprowadziło mnie jeszcze do wiary, ale otwarło pewien zakres fenomenu, obok którego nie mogłam przejść jak ślepiec. Nie na darmo wpajano nam stale zasady, byśmy do każdej rzeczy podchodzili bez uprzedzeń, odrzucając wszelkie obawy. Jedne po drugich opadały ze mnie więzy racjonalistycznych przesądów, w jakich wzrastałam nie wiedząc o tym, i nagle stanął przede mną świat wiary. Przecież ludzie, których codziennie spotykałam, na których patrzyłam z podziwem – wiarą tą żyli. A więc musiała stanowić wartość godną co najmniej przemyślenia” (Stein 2005).

Można więc stwierdzić, że filozofia – mimo że nie prowadzi wprost do wiary – stanowiła solidny fundament dla nawrócenia przyszłej karmelitanki. Edyta Stein do końca życia pozostała filozofem, mimo że niektóre osoby ze środowiska zarzucały jej zdradę pierwotnych ideałów fenomenologii. W kręgu jej filozoficznych zainteresowań po nawróceniu znajdowały się między innymi dzieła Tomasza z Akwinu, którego tłumaczyła na język niemiecki i próbowała objaśniać współczesnym odbiorcom. Podejście Edyty Stein do filozofii uległo redefinicji wraz z przyjęciem perspektywy wiary, jednak w jej twórczości zawsze dało się wyczuć filozoficzny rys. Duchowość filozofa – wytrwałego poszukiwacza prawdy, radosnego odkrywcy o otwartym umyśle – również jest ważnym elementem jej duchowości.

Duchowość feministyczna

W czasach Edyty Stein kwestia szeroko rozumianych praw kobiet dopiero zaczęła być poruszana na arenie międzynarodowej. Uczennica Husserla już w szkole wspierała ruch sufrażystek, a jej koleżanki przewidywały, że w przyszłości będzie aktywnie włączać się w działania na rzecz praw kobiet (Stein 2005). Rok jej urodzenia był również pierwszym rokiem, kiedy kobiety w Niemczech zostały dopuszczone do placówek uniwersyteckich jako słuchaczki, a dopiero w roku 1901 mogły uczestniczyć w edukacji na równi z mężczyznami. Świadczy to o tym, że uczennica Husserla reprezentowała „pierwszą falę” kobiet na niemieckich uniwersytetach i doświadczyła związanych z tym przeciwności. O ile uzyskanie stopnia doktora było możliwe, o tyle habilitacja kobiety wciąż pozostawała w sferze marzeń. Stein próbowała uzyskać habilitację na wielu uczelniach niemieckich, ale nawet rekomendacja samego Husserla nie pomogła w otrzymaniu pozytywnej decyzji (Sancho Fermin 2009).

Autorka „Dróg poznania Boga” nie włączyła się w walkę polityczną, ale znalazła obszar aktywnego działania na rzecz kobiet. Wielu badaczy nazywa ją nawet „feministką” z uwagi na poglądy, które z pewnością wyprzedzały epokę. Zdecydowanie sprzeciwiała się nazistowskim tendencjom, aby sprowadzić rolę kobiety do spraw domowych i rodzinnych, nie popierając przy tym skrajnych feministycznych poglądów, które zrównywały kobietę z mężczyzną we wszystkich aspektach. Polem walki Edyty Stein o prawa kobiet stała się praca naukowa i edukacja.

Już po swoim nawróceniu, jako ceniona filozofka i pedagożka, została głosem Katolickiego Ruchu Kobiet w Niemczech. W swej działalności skupiała się na ukazaniu osobowej godności kobiety i wskazywała głębię jej duchowości, która nie zawsze była doceniana zarówno w historii powszechnej, jak i historii Kościoła. Dr Stein uważała, że związek ten musi posiadać silne i wiarygodne fundamenty intelektualne. Podczas gdy niekatolicki ruch feministyczny opierał się na światopoglądowym i politycznym liberalizmie, Katolicki Ruch Kobiet, pisała, „musi stanąć na swojej własnej ziemi: ziemi wiary i katolickiego pojmowania świata” (Stein 1999). W ramach zaangażowania we wspomniane stowarzyszenie Edyta Stein wygłosiła szereg wykładów w kraju i za granicą, które zostały umieszczone w publikacji pt. „Kobieta. Jej zadania według natury i łaski.”

Oprócz tego brała udział w audycjach radiowych.

W swoich wykładach podkreślała przede wszystkim głębię kobiecej duszy i piękno jej powołania. Ukazywała ogromny potencjał kobiety do wykonywania pracy zawodowej, a także harmonię i komplementarność dusz kobiety i mężczyzny. W dziele „Kobieta. Jej zadanie według natury i łaski” można przeczytać: „Tylko ten, komu namiętność walki zaślepiła oczy, odważa się zaprzeczyć oczywistości faktu, że ciało i dusza kobiety stworzone są do szczególnych celów […]

Uczy codzienne doświadczenie od początku świata, że przeznaczeniem kobiety jest być towarzyszką życia mężczyzny i matką. Do tego wyposażone jest jej ciało, temu odpowiada jej specyfika duchowa.

Kobieta nastawiona jest na osobiste podtrzymywanie życia i obejmuje wszystko całościowo. Nosić, karmić, strzec, chronić, żywić, dopomagać do wzrostu” (Stein 2003).

Te i im podobne refleksje stały się w późniejszych latach inspiracją dla papieży. O godności kobiety jako osoby – można śmiało stwierdzić, że właśnie to było sercem nauczania Edyty Stein o kobiecie – pisał papież Jan XXIII w encyklice pt. „Pacem in terris”, a temat został rozwinięty w liście apostolskim Jana Pawła II pt. „Mulieris dignitatem”. Duchowość kobiety była więc tematem gruntownie opracowanym przez Edytę Stein i nie ma wątpliwości, że za intelektualnymi rozważaniami stoi głębia własnego doświadczenia.

Duchowość karmelitańska

Ostatnim etapem życia duchowego i zarazem ostatecznym wyborem Edyty Stein była duchowość karmelitańska, z którą współpatronka Europy identyfikowała się od momentu swojego nawrócenia. W roku 1922 w jej ręce trafiła „Księga mojego życia” autorstwa św. Teresy z Avili żyjącej w XV wieku. Tę książkę Edyta Stein znalazła w biblioteczce swoich przyjaciół, u których spędzała wakacje, i po całonocnej lekturze stwierdziła, że wszystko, co napisała reformatorka zakonu karmelitańskiego, „to jest Prawda” (Gogola 2003). W autobiografii karmelitańskiej świętej odnalazła swoje zmagania i od tamtego momentu stało się dla niej jasne, że jej powołaniem jest wstąpienie do Karmelu. W swoim dziele „Twierdza duchowa” nawiązywała do „Twierdzy wewnętrznej” autorstwa Teresy z Avili, w której przedstawiona została cała „anatomia” życia duchowego w ujęciu karmelitańskim (Stein 2006).

Czym jest duchowość karmelitańska? O jej kształcie zadecydowało pojawienie się w XI w.

n.e. pustelników na Górze Karmel. Odwoływali się oni do duchowej spuścizny proroka Eliasza oraz przykładu życia wskazanego przez Dziewicę Maryję. Według Konstytucji karmelitańskich:

„Wszystko, czego pragnie i do czego dąży Karmel, zostało zrealizowane w życiu proroka Eliasza i Błogosławionej Dziewicy” (Obbard 2013). Od samego początku duchowość ta opiera się na filarze głębokiej kontemplacji i braterstwa. Stąd bardzo wielu świętych Karmelu odznaczało się bogatym życiem duchowym oraz doświadczało mistycznych wizji (Gogola 2007).

Z tą duchowością utożsamiała się Edyta Stein, kiedy w 1933 roku wstąpiła do klasztoru karmelitanek w Kolonii i przyjęła imię zakonne Teresa Benedykta od Krzyża. Mimo wypracowanej pozycji w naukowym świecie potrafiła przystosować się do surowej reguły i z pokorą przyjmować wszelkie niedogodności związane z życiem klasztornym. Autorka „Twierdzy duchowej” posłusznie przyjęła wolę przełożonej, która zdecydowała o kontynuowaniu przez nią pracy naukowej na rzecz zakonu. W latach 1933-1938 tworzyła dzieła o tematyce filozoficznej i hagiograficznej (Adamska 1997). Najważniejszym z nich była „Wiedza Krzyża”, w której opisane zostało życie i dzieło św. Jana od Krzyża. Edyta Stein nadała pracy indywidualny charakter, wypracowując pojęcie „wiedza Krzyża”

(Stein 2005). Innym dziełem nawiązującym do mistyki i jej źródeł było opracowanie i tłumaczenie pism Dionizego Areopagity, który jest uznawany za ojca zachodnioeuropejskiej mistyki (Stein 2006).

Głęboko duchowy wymiar miał również predykat, jaki przyjęła siostra Teresa Benedykta w Karmelu. Tytuł „od Krzyża” symbolizował jej jedność z cierpiącym narodem żydowskim oraz pragnienie ofiarowania swojego życia w jego intencji. Miało to swoje przełożenie na jej tragiczne losy – w dniu 9 sierpnia 1942 roku została stracona w komorze gazowej obozu Auschwitz-Birkenau i tym samym została jedną z ofiar Holokaustu. Duchowość karmelitańska jest więc ostatnim elementem duchowego obrazu Edyty Stein – siostry Teresy Benedykty od Krzyża.

Podsumowanie

W niniejszym artykule zostały ukazane główne elementy duchowego obrazu Edyty Stein – męczennicy Auschwitz, świętej karmelitanki i współpatronki Europy. Niektóre aspekty – na przykład duchowość karmelitańska i afirmacja judaizmu – wydają się stać ze sobą w sprzeczności, jednak dokładna analiza biografii Świętej daje obraz kobiety o bogatym, ale również spójnym wnętrzu.

Niniejszy artykuł pozwala wysnuć następujące wnioski końcowe:

a) Duchowość Edyty Stein jest zjawiskiem bardzo złożonym.

b) Nie sposób zbudować duchowego obrazu Edyty Stein bez gruntownej znajomości jej biografii i uwarunkowań czasów, w których żyła.

c) Duchowość Edyty Stein zawiera paradoksy, ale mimo to jest spójna.

d) Jest wiele źródeł pisanych, które pomagają scharakteryzować duchowość Edyty Stein. Wśród nich przodują listy, autobiografia oraz dzieła o tematyce związanej z duchowością.

e) Najważniejsze elementy duchowości Edyty Stein związane są z judaizmem, filozofią, kwestią kobiet oraz zakonem karmelitańskim. Duchowości nie sposób zamknąć w sztywnych ramach, więc schemat ten pozostaje otwarty.

f) Edyta Stein jest postacią inspirującą zarówno dla minionej, jak i współczesnej epoki. Jej dorobek z pewnością doczeka się wielu nowych opracowań.

Literatura

Adamska J (1997) Sól ziemi. Rzecz o Edycie Stein.

Arbatowska M (2012) Apologia w życiu i dziełach Edyty Stein.

Gogola W (2003) Światłość w ciemności.

Gogola W (2007) Mistycy i mistyka Karmelu.

Herbstrith W (2008) Edyta Stein. Żydówka i chrześcijanka. Patronka Europy.

Jan XXIII (1963) Encyklika „Pacem in terris”.

Jan Paweł II (1988) List apostolski „Mulieris dignitatem”.

Obbard E (2013) Żyć to modlić się. Wprowadzenie do duchowości karmelitańskiej.

Oben F (2006) Życie i dzieło św. Edyty Stein.

Sancho Fermin F (2009) Edyta Stein. Część 1: Życie.

Sancho Fermin F (2010) Edyta Stein. Część 2: Pisma.

Stein E (1999) Kobieta. Jej zadania według natury i łaski.

Stein E (2003) Myśli. Wyznania. Rozważania.

Stein E (2003) Autoportret z listów (1933-1942).

Stein E (2005) Dzieje pewnej rodziny żydowskiej.

Stein E (2005) Wiedza Krzyża.

Stein E (2006) Twierdza duchowa.

Stein E (2006) Drogi poznania Boga.

Stein E (2014) O zagadnieniu wczucia.

Zyzak W (2001) Św. Teresa Benedykta od Krzyża. Kobieta i karmelitanka bosa patronką Europy.