Europejski Trybunał Praw Człowieka został utworzony na podstawie art. 20 EKPC w celu zapewnienia przestrzegania przez państwa ich zobowiązań wynikających z tej Konwencji. Siedzibą Trybunału jest Strasburg, a więc miasto, które jest także siedzibą Rady Europy – organizacji, w ramach której przyjęto Europejską Konwencję Praw Człowieka.
Trybunał jest sądem międzynarodowym i jako taki jest władny rozstrzygać spory międzypaństwowe (art. 33 EKPC). W praktyce największe znaczenie ma jednak kompetencja tego sądu do przyjmowania skarg indywidualnych (art. 34 EKPC), którym poświęcony jest niniejszy Poradnik.
W skład Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wchodzą sędziowie w liczbie równej liczbie państw-stron Konwencji – obecnie jest ich 47. Sędzią z ramienia Polski jest Profesor Krzysztof Wojtyczek wybrany przez Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy na kadencję 2012-2021.
Sprawy indywidualne są rozpatrywane przez Trybunał zasiadający w następujących składach:
• skład jednoosobowy – skład powołany wyłącznie do badania dopuszczalności skargi. Jeżeli Kancelaria Trybunału uzna, że sprawa jest w oczywisty sposób niedopuszczalna, skarga trafia do rozpoznania w składzie jednego sędziego, który wydaje decyzję o niedopuszczalności. W tym składzie nie może zasiadać sędzia wybrany z ramienia państwa, przeciwko któremu skierowana jest skarga (tzw.
sędzia narodowy), zatem w przypadku skarg przeciwko Polsce sędzią tym nie będzie polski sędzia. Skarżący otrzyma w takim przypadku krótkie jednostronicowe pismo informujące go o decyzji Trybunału wraz z kopią tej decyzji. Decyzja wydana w składzie jednoosobowym jest ostateczna, skarga wraz z załączonymi dokumentami zostaje zniszczona;
• Komitet – skład trzyosobowy, do którego trafiają skargi, których niedopuszczalność nie jest oczywista i wymaga dokładniejszej analizy. W tym składzie również nie zasiada sędzia narodowy, aczkolwiek może być on zaproszony do Komitetu – w takim wypadku zastąpi innego sędziego, aby zachować trzyosobowy skład komitetu. Komitet jest władny wydać decyzję o
15
niedopuszczalności, przy czym taka decyzja wymaga jednomyślności. Poza tym ważną funkcją Komitetów jest rozpatrywanie tzw. skarg repetytywnych, czyli powtarzających się. Niekiedy jakiś problem z prawem lub praktyką krajową generuje dużą liczbę skarg, które różnią się jedynie detalami stanów faktycznych, zaś istota zawartych w nich zarzutów jest tożsama. Stanowisko Trybunału w takich sprawach jest znane, stabilne i nie ma potrzeby angażowania do rozstrzygnięcia zbyt wielu sędziów. Trybunał zasiadając w trzyosobowych Komitetach może wydać rozstrzygnięcie merytoryczne (wyrok) w sprawach, które są już przedmiotem ugruntowanego orzecznictwa. W przypadku Polski skargami repetytywnymi były lub są: skargi na przewlekłość postępowania sądowego, na warunki panujące w miejscach detencji (przeludnienie cel lub brak właściwie zorganizowanego kącika sanitarnego), na długi i bezzasadnie stosowany reżim więźnia niebezpiecznego. Wyrok Komitetu jest ostateczny;
• Izba – skład siedmioosobowy. W tym składzie zawsze będzie zasiadał sędzia narodowy. Zadaniem tego składu jest zbadanie kwestii dopuszczalności skargi (Izba może wydać ostateczną decyzję o niedopuszczalności) oraz zarzutów merytorycznych (tj. zarzutów naruszenia przez władze krajowe określonym postanowień EKPC). Izba może zrzec się swojej właściwości – w takim przypadku, gdy strony się temu nie sprzeciwią – sprawa trafi do Wielkiej Izby.
Wyrok Izby może być zaskarżony przez skarżącego lub państwo do Wielkiej Izby Trybunału w terminie 3 miesięcy od jego wydania;
• Wielka Izba – w skład której wchodzi 17 sędziów Trybunału. Wielka Izba zajmie się sprawą w jednym z dwóch przypadków. Po pierwsze, gdy Izba zrzeknie się swojej właściwości. Po drugie, gdy jedna ze stron skorzysta ze wspomnianego wyżej prawa do zaskarżenia wyroku Izby. W tym drugim przypadku o przyjęciu wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy decyduje panel pięciu sędziów Wielkiej Izby. Wyrok Wielkiej Izby jest ostateczny.
Co do zasady postępowanie przed Trybunałem jest pisemne. Rozprawa może zostać zorganizowana, gdy postępowanie toczy się przez Izbą (co jest jednak rzadkością) oraz przed Wielką Izbą (co jest regułą). W trakcie postępowania Trybunał może podjąć próbę doprowadzenia do ugody pomiędzy skarżącym a władzami krajowymi. Takie postępowanie ugodowe jest objęte poufnością, w razie braku ugody informacje przekazane przez strony nie będą brane pod uwagę przez Trybunał rozstrzygający sprawę merytorycznie. W sytuacji, gdy skarżący lub jego pełnomocnik ujawnią informacje z
16
toczącego się postępowania ugodowego, Trybunał może podjąć decyzję o niedopuszczalności skargi – w takim przypadku skarga zostanie skreślona z listy.
Uznając, że skarżący jest ofiarą naruszenia przez państwo Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Trybunał może:
• uznać, że samo stwierdzenie naruszenia stanowi dla skarżącego wystarczającą satysfakcję;
• przyznać skarżącemu odszkodowanie z tytułu szkody pieniężnej – jego wysokość odpowiada wartości szkody wyrządzonej skarżącemu przez władze krajowe.
Kluczowe w tym zakresie jest udowodnienie przez skarżącego nie tylko rzeczywistej wielkości szkody, ale także związku przyczynowego pomiędzy naruszeniem a doznaną szkodą;
• przyznać skarżącemu zadośćuczynienie z tytułu szkody niepieniężnej, której wysokość arbitralnie ocenia Trybunał, aczkolwiek skarżący mają prawo zgłaszania swoich żądań w tym zakresie;
• orzec o konieczności podjęcia określonych działań wobec skarżącego. Tzw.
środki indywidualne, w zależności od zakresu skargi, mogą polegać na wezwaniu państwa do zwolnienia skarżącego z aresztu lub więzienia, do przeniesienia go do celi odpowiadającej standardom konwencyjnym, do wznowienia postępowania sądowego, do powstrzymania się z ekstradycją skarżącego do kraju trzeciego;
• orzec o zwrocie poniesionych kosztów pomocy prawnej, z której korzystał skarżący w związku z postępowaniem przez Trybunałem.
Niekiedy Trybunał, dostrzegając, że naruszenie ma charakter systemowy lub strukturalny i w związku z tym może dotyczyć większej grupy osób, Trybunał może orzec o konieczności podjęcia przez władze krajowe środków o charakterze generalnym. Mają one bardzo różnorodny charakter począwszy od konieczności poprawy warunków panujących w więzieniach w danym kraju, po zmiany legislacyjne zmierzające do usunięcia wady w krajowym systemie prawnym.
Wyrok Trybunału wiąże państwo i jest ono zobowiązane do jego wykonania.
Nad wykonaniem wyroku czuwa Komitet Ministrów Rady Europy.
17