2013
Odpowiedzialnoæ z tytu³u concussio w okresie republiki Analiza przypadków nadu¿yæ w³adzy przez rzymskich magistratus poka-zuje, ¿e jeszcze w III w. przed Chr. nie odró¿niano ³apownictwa biernego od zwyk³ego ³upienia czy zaboru rzeczy publicznych (peculatus). Przyjmowanie podarunków ponad miarê, zw³aszcza pieniêdzy, a z czasem i ró¿nego rodzaju us³ug w zamian za wydawanie korzystnych decyzji administracyjnych czy politycznych nie by³o w tym okresie wyodrêbnione jako samodzielny typ przestêpstwa, a tym samym nie przewidywano odrêbnego systemu kar1.
Pierwsze regulacje prawne, które mog³y dotyczyæ sprzedajnoci, siêgaj¹ koñca III w. przed Chr. W 204 r. trybun ludowy M. Cincius Alimentus wniós³ projekt ustawy, znanej jako lex Cincia de donationibus et muneribus, w któ-rej zakazano dokonywania darowizn powy¿ej pewnej oznaczonej sumy (ultra modum). Spod zakazu wyjête by³y osoby z³¹czone z darczyñc¹ wêz³em pokre-wieñstwa lub powinowactwa (personae exceptae)2. Darowizna uczyniona wbrew zakazowi by³a wa¿na (lex imperfecta), dawa³a jednak mo¿liwoæ do-chodzenia jej zwrotu na drodze s¹dowej3. W przypadku sprzedajnoci osoba wrêczaj¹ca korzyæ maj¹tkow¹ urzêdnikowi rzymskiemu mia³a podstawê prawn¹ do dochodzenia na drodze cywilnej zwrotu bezpodstawnego czy wy-muszonego wiadczenia.
Zwrotem w wyodrêbnieniu sprzedajnoci jako samodzielnego typu prze-stêpstwa okaza³ siê edykt Quod metus causa gestum erit:
1 Zob. C. Venturini, Per un riesame dellesperienza giuridica romana in materia di illecito arrichimento dei titolari di funzioni pubbliche, Panorami 1992, nr 4, s. 354384; U. Brasiello, s.v. Concussione, [w:] Enciclopedia del diritto, vol. 8, Milano 1961, s. 697699.
2 Zob. B. Sitek, Actiones populares w prawie rzymskim na prze³omie republiki i pryncypa-tu, Szczecin 1999, s. 44; W. Osuchowski, Rzymskie prawo prywatne. Zarys wyk³adu, Warszawa 1986, s. 377; J. Kodrêbski, Sabinianie i Prokulianie. Szko³y prawa w Rzymie wczesnego cesar-stwa, £ód 1974, s. 271 n.; H. Siber, Confirmatio donationis, ZSS 1933, s. 144 n.
3 Tac. Ann. 11.5.
Ulp. 11 ad ed. (D. 4.2.1): Ait praetor: Quod metus causa gestum erit, ratum non habebo. Olim ita edicebatur quod vi metusve causa: vis enim fiebat mentio propter necessitatem impositam contrariam voluntati: metus instantis vel futuri periculi causa mentis trepidatio. (Pretor postanowi³: to, co zosta³o uczynione po wp³ywem bojani, nie mo¿e byæ uznane za wa¿ne. Dawniej tak by³o to sformu³o-wane to co zosta³o spowodosformu³o-wane na skutek si³y lub bojani: z si³¹ mamy do czynienia wówczas, gdy co czynione jest wbrew woli na skutek wy¿szej konicz-noci: bojañ za to wstrz¹s duchowy spowodowany obecnym albo przysz³ym zagro¿eniem.)
Tekst Ulpiana zosta³ poddany krytycznej analizie przez C. Venturiniego.
Wykaza³ on, ¿e nie tylko dokonanie czynnoci prawnej pod wp³ywem bojani stwarza³o mo¿liwoæ uchylenia siê od jej skutków prawnych. By³o to mo¿liwe na drodze postêpowania przed pretorem. Podobne rozwi¹zanie dopuszczano na gruncie prawa publicznego, w tym karnego ratum non habebo. Osoby zmuszone przez magistratus do wrêczenia im przysporzenia maj¹tkowego, mog³y wyst¹piæ z roszczeniem o jego zwrot. Podstawê do tego stanowi³
w³a-nie edykt pretorski. Dla Ulpina by³a to doæ dawna regulacja prawna
Olim ita edicebatur. Trudno jednak okreliæ dok³adn¹ datê wydania edyktu pretorskiego w sprawie sprzedajnoci. Wed³ug T. Mommsena by³a to pierw-sza prawnokarna regulacja na tego rodzaju zachowania magistratus. Pretor
³apownictwo bierne zakwalifikowa³ do deliktów. W konsekwencji poszkodo-wany móg³ otrzymaæ rodek ochronny w postaci restitutio in integrum quod metus causa4.
Edyktalne rozwi¹zania wynika³y z faktu, ¿e w pierwotnym okresie eks-pansji terytorialnej Rzymu podbite miasta i prowincje, poczynaj¹c od Sycylii, nie mia³y ¿adnej ochrony prawnej przed nadu¿yciami urzêdników rzymskich.
Bardzo rzadko te¿ urzêdnicy w Rzymie, zw³aszcza senatorowie, reagowali na nadu¿ycia ich kolegów na prowincji. Pierwsze wyrane oznaki takiej reakcji pochodz¹ dopiero z 171 r. przed Chr. kiedy to senat rozpatrzy³ skargê o nadu¿ycia, których urzêdników rzymskich dopucili siê w prowincjach hisz-pañskich. Wówczas senat powo³a³ komisjê w sk³adzie piêcioosobowym z³o¿o-n¹ z senatorów (tzw. recuperatores)5.
Zarz¹dcy prowincji nierzadko ¿¹dali od miejscowej ludnoci nienale¿nych im danin. Dlatego Liwiusz pisze: Cum et alia indigna quererentur, mani-festum autem esset pecunias captas6, co mo¿na przet³umaczyæ: [Hiszpanie]
u¿alali siê nad innymi nadu¿yciami w³adzy, ale oczywiste jest, ¿e pobie-rali [namiestnicy] bezpodstawnie pieni¹dze. St¹d oskar¿yciele ¿¹dali ich
4 Zob. C. Venturini, Note in materia di concussione e di actio metus, IVRA 1994, nr 45, s. 8293; T. Mommsen, Römische Strafrecht, Leipzig 1899, s. 704.
5 Zob. B. Schmidlin, Das Rekuperatorenverfahren. Eine Studie zum Römischen Prozess, Freiburg 1963, s. 20 n.; D. Nörr, Zu den Xenokriten (Rekuperatoren) in der römischen Provin-zialgerichtsbarkeit, [w:] Historiae iuris antiqui III, München 1999, s. 22372282.
6 Liv. 43.2.3.
zwrotu7. Skutecznoæ tego procesu nie by³a wielka ze wzglêdu na to, i¿
w sk³adzie sêdziowskim zasiadali koledzy oskar¿anych. W konsekwencji win-ni ³upiewin-nia prowincji i sprzedajnoci udawali siê co najwy¿ej na dobrowolne wygnanie nieopodal Rzymu. Niemniej jednak by³ to wa¿ny krok w kierunku penalizacji biernego ³apownictwa.
Nowe regulacje prawne, mog¹ce wiadczyæ o powolnym wyodrêbnieniu siê sprzedajnoci jako nowej figury przestêpstwa, znalaz³y siê w ustawie lex Calpurnia de rebus repetundis, uchwalonej w 149 r. przed Chr. Ustawa ta zosta³a wydana w powi¹zaniu z C. Supliciuszem Galb¹, który dokona³ spu-stoszenia prowincji hiszpañskich. W konsekwencji tego zdarzenia trybun lu-dowy L. Calpurnio Pisone zaproponowa³a ustawê, na podstawie której
powo-³ano do ¿ycia sta³e trybuna³y karne, specjalizuj¹ce siê w ciganiu okrelonych typów przestêpstw (quaestiones), zw³aszcza takich jak: crimen maiestatis, crimen de vis, crimen peculatus i crimen ambitus. I chocia¿
w zachowanym kanonie przestêpstw ciganych na podstawie tej ustawy brak jest sprzedajnoci, to mo¿na przyj¹æ, ¿e czyn ten by³ cigany ³¹cznie z crimen peculatus, czyli sprzeniewierzeniem przez urzêdnika pieniêdzy publicznych8.
Powo³ane sta³e trybuna³y karne nie by³y jednak skuteczne, a to z powodu niew³aciwego doboru ich sk³adu. Sêdziami najczêciej byli senatorowie, a wiêc koledzy oskar¿anych urzêdników. St¹d Gaius Grakchus w lex Acilia repetunda-rum postanowi³, aby do sta³ych trybuna³ów karnych wybierani byli sêdziowie z stanu ekwickiego. Najwa¿niejsze jednak jest to, ¿e w lex Acilia repetunda-rum, postanowiono wprowadziæ nowy rodzaj kary za sprzedajnoæ (concussio).
Lex Acilia repetundarum ll. 5859: [...] id pr(aetor), quei eam rem quaesierit, eos iudices, quei eam rem iudicauerint, aestumare iubeto quod ante hance legem rogatam conperietur captum coactum] [ab]latum auorsum conciliatumue esse, ea<s> res omnis simpli, ceteras res omnis quo<d> post hance legem rogatam co[nperiet]ur captum coactum ablatum auorsum conciliatumue esse dupli [...]9 (ten pretor, który rozpoznaje sprawê, niech naka¿e sêdziom bêd¹cym w sk³adzie trybuna³u rekuperatorów, aby os¹dzili na zap³atê pojedynczej wartoci rzeczy, które zosta³y przyjête [niegodziwie], wymuszone, bezprawnie zabrane, sprzenie-wierzone, je¿eli pope³nienie tego czynu mia³o miejsce przed wejciem w ¿ycie tej ustawy. Je¿eli sprawca po wejciu w ¿ycie ustawy dokona³ wymuszenia, bez-prawnego zabrania lub sprzeniewierzenia rzeczy, niech zostanie zas¹dzony na podwójn¹ wartoæ tej rzeczy.)10
W lex Acilia l. 5859 zosta³y zestawione ze sob¹ przypadki wymuszenia, bezprawnego zabrania czy sprzeniewierzenia rzeczy przez funkcjonariuszy
7 Liv. 43.2.3: [...] a quibus Hispani pecunias repeterent (... od których Hiszpanie ¿¹dali zwrotu pieniêdzy).
8 Zob. M.J. Garcia Garrido, Precedentes romanos del tráfico de influencias, Madrid 1992, s. 15 n.
9 Tekst ³aciñski podajê za M.H. Crawford, Roman Statutes, I, London, 1996, s. 91.
10 T³umaczenie w³asne.
publicznych. Mog¹ one wyczerpywaæ znamiona sprzedajnoci funkcjonariu-sza publicznego. Wa¿ne jest to, ¿e w tekcie lex Acilia nielegalne zaw³aszcze-nie pieniêdzy publicznych przez magistratus zosta³o potraktowane jako kra-dzie¿, a wiêc delikt. Jego sprawca zobowi¹zany by³ do zwrotu pojedynczej wartoci rzeczy w przypadku, czyn ten zosta³ pope³niony przed wejciem w ¿ycie ustawy, za po jej wejciu sprawca zobowi¹zany by³ zwróciæ podwójn¹ wartoæ rzeczy, w posiadanie której wszed³ poprzez naruszenia prawa. Mo¿na w tym przypadku doszukiwaæ siê równie¿ echa zasady nulla poena sine lege, co oznacza, ¿e nie mo¿na karaæ sprawcy przestêpstwa, je¿eli dany czyn nie jest penalizowany przez ustawê11.
W lex Servilia Glaucia de repetundis z 104 r. przed Chr. potwierdzono postanowienia zawarte w lex Acilia, a dotycz¹ce wyboru do sta³ych
trybuna-³ów sêdziów pochodz¹cych z stanu ekwickiego. Wielkoæ kary zale¿a³a od pozycji politycznej sprawcy, a jako karê dodatkow¹ wprowadzono infamiê12. W lex Iulia de pecuniis repetundis z 59 r. przed Chr. Juliusz Cezar utrzyma³ zakaz zasiadania w trybuna³ach karnych senatorów.
Ponadto z zebranego i omówionego ju¿ wczeniej materia³u normatywne-go wynika, ¿e zosta³y zakrelone krêgi osób pe³ni¹cych funkcje publiczne, objête odpowiedzialnoci¹ karn¹ za defraudacjê pieni¹dza publicznego (pecu-latus) oraz nieuprawnione do przyjmowania podarunków (concussio). St¹d wraz z pojawieniem siê sta³ych trybuna³ów karnych (quaestio repetumda-rum) przestêpstwo sprzedajnoci (concussio) ³¹czono z crimen peculatus13.
Zasady odpowiedzialnoci za concussio w okresie republiki Zasady odpowiedzialnoci z tytu³u sprzedajnoci na pocz¹tku by³y kszta³-towane w oparciu o konstrukcjê dogmatyczn¹ bezpodstawnego wzbogacenia.
Uwidoczni³o siê to ju¿ w przypadku najstarszej regulacji prawnej mog¹cej dotyczyæ concussio, a zwi¹zanej z zakazem przyjmowania darowizn wprowa-dzonym na podstawie lex Cicnia z 204 r. przed Chr. I chocia¿ by³a to lex imperfecta, co w konsekwencji powodowa³o wa¿noæ uczynionej darowizny wbrew zakazowi, to jednak ustawa ta rodzi³a podstawê do wyst¹pienia ze skarg¹ o zwrot przedmiotu darowizny z tytu³y bezpodstawnego wzbogacenia siê conditio ob turpem causam14.
Turpis causa, czyli niemoralna podstawa wiadczenia, musia³a byæ sprzeczna nie tylko z przepisami prawa, ale równie¿ z system wartoci
mo-11 C. Nicolet, Les loi judiciaires et les tribunaux de concussion, ANRW, Bd 1.2, Berlin 1972, s. 197214.
12 Cic. pro. Rab. 4.9.
13 Zob. L. Perelli, La corruzione politica nellantica Roma: Tangenti, malversazioni, malco-stume, illeciti, raccomandazioni, Milano 1994, s. 131 n.
14 C. Venturini, Concussione e corruzione: origine romanistica di una problematica attu-ale, [w:] Studi Biscardi, vol. 4, Milano 1987, s. 137.
ralnych spo³ecznie akceptowalnych. Do takich czynów zaliczano sprzedajnoæ (concussio), bowiem w tym przypadku mo¿na mówiæ zarówno o turpis causa accipientis, jak i dantis. Przyjmuj¹cy przysporzenie maj¹tkowe, ale i je daj¹-cy naruszali normy prawne, a jednoczenie moralne. Wyj¹tkiem mog³a byæ sytuacja, gdy korzyæ maj¹tkowa zosta³a wymuszona pod wp³ywem bojani (metus). W tym przypadku niemoralne zachowanie mia³o miejsce po stronie przyjmuj¹cego15. ¯¹danie zwrotu przekazanej bezprawnie nale¿noci by³o stosunkowo trudne, bowiem sytuacja prawna posiadaj¹cego jest zawsze lep-sza, zgodnie z zasad¹ melior causa sit possidentis quam petentis16.
Zasady odpowiedzialnoci cywilnej z tytu³u concussio stosowane by³y w procesie przed rekuperatorami. Komisja senacka rozpoznawa³a skargi we-d³ug wczeniej wypracowanych zasad w prawie cywilnym17.
Zmiana konstrukcji odpowiedzialnoci z tytu³u sprzedajnoci nast¹pi³a wraz z dzia³alnoci¹ pretora Oktawiana, który w 80 r. wyda³ edykt Quod metus causa gestum erit, tzw. formula Octaviana. Ów pretor w przypadku concussio wprowadzi³ re¿im odpowiedzialnoci deliktowej. Wymuszenie przez magistratus podarunku od petenta z okazji ubiegania siê przez niego o wyda-nie decyzji administracyjnej, s¹downiczej czy wojskowej mog³o wyczerpywa³o znamiona innego deliktu pretorskiego metus. Bez zmian pozosta³a nega-tywna ocena sprzedajnoci adversus bonos mores18.
Nie ulega zatem w¹tpliwoci, ¿e wówczas, gdy inicjatywê przejmowa³ magistratus, ¿¹daj¹c od petenta korzyci maj¹tkowej, po stronie petenta zachodzi lêk czy inaczej bojañ. Ten przecie¿ pod wp³ywem silnego impulsu psychicznego, strachu czy lêku19 dokona³ de facto darowizny. W takim przy-padku pretor móg³ zastosowaæ przywrócenie do pierwotnego stanu (restitutio in integrum propter metum)20. Poszkodowany móg³ równie¿ wytoczyæ actio quod metus causa. By³a to skarga o charakterze penalnym i wniesiona w ci¹gu roku opiewa³a na zwrot poczwórnej wartoci przysporzenia maj¹tko-wego. W przypadku jednak concussio dopuszczalne by³o wniesienie roszcze-nia o zwrot podwójnej wartoci uzyskanej korzyci maj¹tkowej21. Ta pozorna
15 Zob. F. Schwarz, Die Grundlage der conditio im Klassischen Römischen Recht, Münster 1952, s. 169187. Autor ten jednak uwa¿a (s. 182), ¿e niemoralne zachowanie jest jedynie po stronie przyjmuj¹cego. W wietle mojego wywodu nie mo¿na z tym twierdzeniem siê zgodziæ.
16 Zob. H. Hausmaninger, W. Selb, Römisches Privatrecht, Wien 1997, s. 350. W wietle prawa polskiego (art. 412 k.c.) przyjêta korzyæ maj¹tkowa przez urzêdnika w zwi¹zku z wykony-wan¹ przez niego czynnoci¹ ulega przepadkowi na rzecz Skarbu Pañstwa.
17 Liv. 43.2.1-11.
18 Ulp. 11 ad. ed. (D. 4.2.3.1).
19 Ulp. 11 ad ed. (D. 4.2.1.): vis enim fiebat mentio propter necessitatem impositam contra-riam voluntati: metus instantis vel futuri periculi causa mentis trepidatio. Sed postea detracta est vis mentio ideo, quia quodcumque vi atroci fit, it metu quoque fieri videtur.
20 O mo¿liwoci zastosowania restitutio in integrum w przypadku crimen repetumdarum pisze M. Kaser, Zur in integrum restitutio, besnonders wegen metus und dolus, ZSS 1977, nr 94, s. 121.
21 Zob. H. Honsell, Römisches Recht, Berlin 2002, s. 180.
sprzecznoæ pomiêdzy rozwi¹zaniami typowymi dla odpowiedzialnoci z
tytu-³u metus i concussio wynika z tego, ¿e actio quod metus causa by³a równie¿
skarg¹ arbitraln¹. Zatem sêdzia móg³ zas¹dziæ jedynie zwrot podwójnej po-branej korzyci maj¹tkowej, a w konsekwencji skazany unika³ infamii. Takie rozwi¹zanie doskonale wpasowuje siê w odpowiedzialnoæ z tytu³u concussio.
Urzêdników za tego rodzaju nadu¿ycia traktowano stosunkowo ³agodnie22. W ród³ach mo¿na znaleæ liczne przyk³ady wymuszeñ korzyci maj¹tkowych przez magistratus23. Jeden z nich sta³ siê przedmiotem konstytucji Diokle-cjana.
CJ.4.7.3: Impp. Diocletianus, Maximianus AA Quod evitandi tirocinii causa de-disse te apud competentem iudicem ei de quo quereris indubia probationis luce constiterit, instantia eius recipies: qui memor censurae publicae post restitutionem pecuniae etiam concussionis crimen inultum esse non patietur. PP III k. Aug. ipsos IIII et III AA. Conss. (Je¿eli jest to udowodnione przed kompetentnym sêdzi¹, na podstawie wyranych dowodów, ¿e zap³aci³e pieni¹dze osobie, któr¹ oskar¿asz o pomoc w uchyleniu siê od obowi¹zku s³u¿by wojskowej, mo¿esz je odzyskaæ w tym postêpowaniu. Jednak na podstawie dawnych regulacji po zwrocie tych pieniêdzy bezskuteczna staje siê skarga z tytu³u crimen concussionis.)
Z zachowanego fragmentu Konstytucji Dioklecjana z 290 r. wynika, ¿e je¿eli urzêdnik oskar¿ony o sprzedajnoæ zwróci³ uzyskane korzyci, np. pie-ni¹dze, wówczas oskar¿enie stawa³o siê bezpodstawne, a postêpowanie uma-rzano24. Takie rozwi¹zanie dotyczy³o jednak re¿imu odpowiedzialnoci cywil-nej. Sprawca móg³ jednak dalej odpowiadaæ w trybie odpowiedzialnoci karnej.
Ulp. l. quinto opinionum (D. 47.13.1): Si simulato praesidis iussu concussio inte-rvenit, ablatum eiusmodi terrore restitui praeses provinciae iubet et delictum coer-cet. (Je¿eli pod pozorem dzia³ania na polecenie namiestnika prowincji kto do-puszcza siê czynu zaliczanego do conussio, wówczas tak¹ rzecz, zabran¹ w skutek zastraszenia, namiestnik prowincji naka¿e zwróciæ, a sprawcê deliktu ukaraæ.)
W tekcie Ulpiana mowa o sytuacji, w której kto pozoruj¹c dzia³anie na polecenie namiestnika prowincji, w rzeczywistoci bezprawnie przyjmuje ko-rzyæ maj¹tkow¹. Wspó³czenie osobê tak¹ mo¿na okreliæ mianem lobbysty, który jednak dzia³a bezprawnie i u¿ywa przemocy. Zastosowany w tekcie termin terror oznacza zastraszenie, grobê. Wydaje siê, ¿e w tym przypad-ku nie chodzi³o o u¿ycie si³y, lecz wywo³anie lêprzypad-ku w celu wymuszenia
wrêcze-22 K. Kolañczyk, Prawo rzymskie, Warszawa 1973, s. 412; M. Kaser, Das römische Priva-trecht, München 1971, s. 245. W prawie polskim bezprawne groby i wymuszenia s¹ przestêp-stwami na podstawie art. 166167 i 211 k.k.
23 Cic. Tusc. 4.8.19; Pauli Sent. 5.25.12.
24 ród³o to w literaturze jest najczêciej pomijane. Jedyne nieco szersze spojrzenie na jego treæ znajduje siê u F. Serrao, Il frammento Leidense di Paolo. Problemi di diritto crimina-le romano, Milano 1956, s. 6970.
nia ³apówki. Najprawdopodobniej osoba znajduj¹ca siê w otoczeniu namiest-nika prowincji wobec ludnoci miejscowej pozorowa³a posiadanie znacznych wp³ywów na podejmowane decyzje. Dzia³ania takiej osoby musia³y byæ dokonywane bez wiedzy namiestnika. Namiestnik mo¿e zatem nakazaæ zwrot otrzymanej rzeczy czy pieniêdzy, ale sprawca deliktu winien zostaæ ukarany25.
Macer l. primo publicorum iudiciorum (D. 47.13.2): Concussionis iudicium publi-cum non est: sed si ideo pecuniam quis accepit, quod crimen minatus sit, potest iudicium publicum esse ex senatus consultis, quibus poena legis Corneliae teneri iubentur, qui in accusationem innocentium coierint quive ob accusandum vel non accusandum, denuntiandum vel non denuntiandum testimonium pecuniam acce-perit. (Concussio nie jest s¹dzone w procesie publicznym (iudicium publicum):
lecz je¿eli kto przyj¹³ pieni¹dze od kogo, komu grozi³ wytoczeniem procesu publicznego, to jest karany na podstawie senatus consultum, w którym rozci¹-gniêto odpowiedzialnoæ karn¹ wprowadzon¹ na podstawie lex Cornelia na tego, kto b¹d z powodu oskar¿enia cz³owieka niewinnego, b¹d z powodu wniesienia lub niewniesienia oskar¿enia b¹d z powodu dania wiadectwa lub zaniechania
wiadczenia przyj¹³ pieni¹dze.)
Ju¿ w pierwszym zdaniu fragmentu autorstwa Macera zostaje potwier-dzone to, co ju¿ wczeniej by³o wykazane, a mianowicie sprzedajnoæ rodzi³a najpierw odpowiedzialnoæ cywiln¹, a póniej deliktow¹. Sprawca takiego czynu nie by³ traktowany jako przestêpca i tym samym s¹dzony w ramach iudicia publica. Taka mo¿liwoæ istnia³a wówczas, gdy czyn sprzedajnoci zosta³ pope³niony w zbiegu z innym przestêpstwem ciganym w oparciu o przepisy prawa karnego. W dalszej czêci cytowanego tekstu autorstwa Macera znajduje siê wyjanienie, dlaczego w niektórych przypadkach spraw-ca sprzedajnoci móg³ byæ s¹dzony przed trybuna³ami karnymi równie¿
w okresie pryncypatu i póniej. Samo concussio mog³o byæ po³¹czone z innym czynem przestêpczym, kwalifikowanym jako crimen. Tak jest w przypadku wniesienia za pieni¹dze fa³szywego oskar¿enia wobec cz³owieka niewinnego.
Odpowiedzialnoæ karna by³a zatem powi¹zana nie z concussio, lecz czynem przestêpczym towarzysz¹cym concussio. W tym w³anie znaczeniu Macer mówi, ¿e delikt winien byæ ukarany.
Zasada odpowiedzialnoci karnej sprawcy concussio, gdy czyn ten by³ powi¹zany z jakim przestêpstwem, zosta³a wprowadzona na podstawie se-natus consultum, którym senat rozci¹gn¹³ kary orzekane w oparciu o lex Cornelia testamentaria nummaria. Wspomniana uchwa³a nale¿a³a do nowej formy dzia³alnoci senatu rzymskiego w okresie pryncypatu, który poprzez swoje uchwa³y dokonywa³ rozszerzenia zakresu obowi¹zywania ustaw pocho-dz¹cych z okresu republikañskiego. Dok³adna data pochodzenia tej uchwa³y
25 Zob. B. Santalucia, I libri opinionum di Ulpiano, Milano 1971, s. 25 n.
senatu nie jest znana26. W literaturze przyjmuje siê, ¿e zosta³a podjêta w okresie panowania Tyberiusza27.
Crimen concussionis w okresie pryncypatu
Jak wczeniej wspomniano, sprzedajnoæ by³a cigana w trybie odszkodo-wawczym, czyli na drodze cywilnej, odszkodowawczej lub deliktowej. Zmie-nia³y siê jednak organy uprawnione do rozpatrywania tego rodzaju deliktu.
W okresie republikañskim organami kompetentnymi do rozstrzygania kwe-stii zwi¹zanych z concussio by³ pretor, rekuperatorzy oraz namiestnicy pro-wincji. Wraz z powstaniem procesu extra ordinem dochodzi³o do kolizji
w³a-ciwoci pomiêdzy poszczególnymi rodzajami organów s¹dowych. Odbicie takiego stanu rzeczy odnajdujemy w fragmencie autorstwa Marcianusa:
Macer libro primo iudiciorum publicorum (D. 48.11.7.3): Hodie ex lege repetunda-rum extra ordinem puniuntur et plerepetunda-rumque vel exilio puniuntur vel etiam durius, prout admiserint. Quid enim, si ob hominem necandum pecuniam acceperint? Vel, licet non acceperint, calore tamen inducti interfecerint vel innocentem vel quem punire non debuerant? Capite plecti debent vel certe in insulam deportari, ut plerique puniti sunt. (Obecnie przestêpstwa dawniej s¹dzone na podstawie lex repetumdarum s¹dzi siê w procesie extra ordinem. I wielu skazuje siê na wygna-nie (exilium) lub surowiej, stosowawygna-nie do pope³nionego czynu. Jak¹ bowiem nale¿y wymierzyæ karê z powodu przyjêcia pieniêdzy w zamian za skazanie cz³owieka na mieræ? Albo chocia¿ nie przyj¹³ nic w zamian, ale przewodniczy s¹dowi, kieruj¹c siê nienawici¹, wydaje wyrok mierci na niewinnego albo winnego, którego winien skazaæ, nie skazuje? Winien zostaæ skazany na karê
mierci, a przynajmniej winien byæ deportowany na wyspê, tak jak wielu
w³a-nie w ten sposób jest karanych.
G.G. Archi wykaza³, ¿e ju¿ w pocz¹tkach pryncypatu dochodzi³o do kon-fliktu interesu pomiêdzy iudicia publica a cognitio extra ordinem. Pojedyn-cze rodzaje przestêpstw stopniowo przechodzi³y do w³aciwoci s¹dów ce-sarskich28, które dokonywa³y dostosowania dawnych rozwi¹zañ do nowej sytuacji w wymiarze sprawiedliwoci29. W wyniku tego konfliktu pomiêdzy tym, co stare a tym, co nowe concussio sta³o siê koncepcyjnie autonomicz-nym typem przestêpstwa, niezale¿autonomicz-nym od innych czynów i kwalifikowaautonomicz-nym jako crimen30. Nie by³ to ju¿ zatem delikt prawa cywilnego rodz¹cy jedynie odpowiedzialnoæ odszkodowawcz¹ czy deliktow¹. Dlatego kompilatorzy
26 G.G. Archi, Problemi in tema di falso nel dirito romano, [w:] Scritti di diritto romano, vol. 3: Studi di diritto postclassico e giustinianeo, Milano 1981, s. 1492, przyp. 20.
27 Zob. J. Bleicken, Sentasgericht und Kaisergericht, Göttingen 1962, s. 47 n.
28 G.G. Archi, op. cit., s. 1503.
29 Zob. M. Boháèek, Un esempio dellinsegnamento di Berito ai compilatori, Cod. Just.
2.4.18, [w:] Studi in onore di S. Riccobone, vol. 1, Palermo 1936, s. 346, przyp. 37.
30 Zob. C. Ventirini, Concussione ecorruzione..., s. 136.
umiecili w Digestach odrêbny tytu³ powiêcony concussio, obok innych rodza-jów crimen extraordinarium, które równie¿ przesz³y pod w³aciwoæ s¹dów cesarskich.
Odejcie od konstrukcji odpowiedzialnoci deliktowej w przypadku sprze-dajnoci sprawi³o, ¿e zmieni³a siê gama kar stosowana wobec sprawców con-cussio. Mog³o to byæ wygnanie (exilium) lub inne, surowsze kary (etiam
Odejcie od konstrukcji odpowiedzialnoci deliktowej w przypadku sprze-dajnoci sprawi³o, ¿e zmieni³a siê gama kar stosowana wobec sprawców con-cussio. Mog³o to byæ wygnanie (exilium) lub inne, surowsze kary (etiam