Ewolucja pojęcia

Traktowanie problemu charakterystyki bezpieczeństwa w ujęciu kompleksowym powoduje konieczność zwrócenia uwagi na jego nowy zakres pojęciowy. Sygnalizowane rozciągnięcie pojęcia na sfery, które tradycyjnie do niego nie należały, zostało spowodowane zakończeniem zimnej wojny. Odwoływanie się do siły jako sposobu regulacji stosunków między państwami przestało dominować i straciło na znaczeniu. Nastąpił natomiast wzrost znaczenia innych wymiarów bezpieczeństwa i czynników pozamilitarnych, zapewniających

53 T. Łoś-Nowak, Współczesne stosunki..., op. cit,.s. 136.

54 J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie…, op. cit., s. 12.

55 B. Buzan, People, States…, op. cit., s. 106.

szeroko rozumiany rozwój poszczególnych państw⁵⁶. Wobec zmniejszenia się zagrożenia konfliktem globalnym nowe zagrożenia stały się przedmiotem zainteresowania i jednym z uzasadnień dla dalszego istnienia organizacji międzynarodowych. Przykładem jest Koncepcja Strategiczna NATO z 1991 r., w której zaznaczono, że bezpieczeństwo i stabilność mają elementy polityczne, gospodarcze, społeczne i ekologiczne, jak również niezbędny wymiar obronny⁵⁷.

W miarę poszerzania się zakresu treści pojecia bezpieczeństwo dominować zaczęło więc pozytywne ujmowanie problemu. Wielu autorów zaczęło je utożsmiać z równouprawnieniem narodów, poszanowaniem prawa do samostanowienia, współpracą miedzynarodową oraz wzajemną tolerancją na wielu poziomach⁵⁸. Nowe pojmowanie bezpieczeństwa objęło aspekty gospodarcze (przez niektórych badaczy ujmowane w kontekście tzw. geoekonomiki)⁵⁹, obejmujące m. in. dostęp do żywotnie ważnych surowców i źródeł energii oraz światowych rynków handlowych i kapitałowych, zagadnienia społeczne, ideologiczne, kulturalne i ekologiczne⁶⁰.

U progu XXI wieku, na skutek niskiej stabilności i podatności świata na konflikty, ewolucja pojęcia i radykalna zmiana jego środowiska uwidoczniła nowe wyzwania. Jak stwierdza sprawozdanie ogólne Komisji Europejskiej prezydencji luksemburskiej – „świat stał się <globalny> również pod względem politycznym i bezpieczeństwa oraz pozostaje niestabilny”⁶¹. Międzynarodowy proces wiązania ze sobą systemów gospodarczych i kultur – globalizacja – w założeniu zapewniająca ludzkości wspólnotę losu, powinna stać się siłą działającą na rzecz pokoju i stabilności. Ale aktualny rozwój sytuacji geopolitycznej nie wskazywał, aby mogło do tego dojść w najbliższych latach. Po 11 września 2001 roku, kiedy

56 Relatywne zmniejszenie znaczenia środków militarnych i siłowych i podnoszenie rangi środków cywilnych w polityce bezpieczeństwa spowodowało, że stracił na znaczeniu bardzo ważny w latach zimnej wojny tzw.

dylemat bezpieczeństwa, zob. R. Zięba, Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, op. cit., s. 21 oraz 33; K. Żukrowska, M. Grącik (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe. Teoria i praktyka, Szkoła Główna Handlowa - Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2006, s. 49.

57 NATO Vademecum, Warszawa, Bellona 1995, s. 271; The Alliance’s New Strategic Concept, Agreed by the Hades of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council in Rome on 7^th -8^th November 1991, „NATO Ministerial Communiques”, North Atlantic Treaty Organisation Online Library, http://www.nato.int/docu/comm/49-95/c911107a.htm .

58 Z. Cesarz, E. Stadtmüller, Problemy polityczne współczesnego świata, Wrocław 1998, s. 47; R. Zięba, Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych, [w:] D. B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba (red.), Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, Fundacja Studiów Międzynarodowych, Warszawa 1997, 23.

59 E. Haliżak, Geoekonomika – nowy wymiar bezpieczeństwa narodowego Polski, [w:] Filozofia, polityka, stosunki międzynarodowe. Ksiega jubileuszowa na 70-lecie Profesora Leszka Kasprzyka, Instytut Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1995, s. 61-63.

60 Por. M. Perczyński, Globalne uwarunkowania bezpieczeństwa ekonomicznego, Warszawa 1990.

61Sprawozdanie Ogólne 2005 Komisji Europejskiej z Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony, Prezydencja Luksemburska, http://www.europa.eu/generalreport/pl/2005/rg108/htm.

w jakimś sensie świat rozpadł się na kawałki mniej lub bardziej zagrożone chaosem ze względu na groźbę terroryzmu i broni masowego rażenia, coraz bardziej na znaczeniu przybierać zaczął wymiar polityczny⁶². W Stanach Zjednoczonych data ta uznawana jest nawet za cezurę, oznaczającą prawdziwy koniec zimnej wojny i początek nowej epoki w stosunkach międzynarodowych⁶³. Użycie siły, czyli wymiar militarny w przywracaniu bezpieczeństwa i rozstrzyganiu sporów, został odrzucony na rzecz ustalonych wspólnych norm, zgodnie z zasadą, że światem powinno rządzić prawo a nie siła. Jak pokazuje rzeczywistość najbardziej korzystne warunki kształtowania bezpieczeństwa można osiągać poprzez rozwijanie regulacji prawnych, uwzględnianie i poszanowanie interesów partnerów oraz powściągliwość we wzajemnych stosunkach⁶⁴. Na podkreślenie zasługuje też fakt, że obecnie żadne z państw nie może sprostać współczesnym wyzwaniom – terroryzmowi, rozprzestrzenianiu broni masowego rażenia, regionalnym kryzysom i konfliktom – w pojedynkę⁶⁵.

Ewolucja terroryzmu międzynarodowego wywołała poważną debatę nad tym zjawiskiem. Zachodni eksperci od spraw bezpieczeństwa uznali je za najpoważniejsze współcześnie zagrożenie dla bezpieczeństwa międzynarodowego⁶⁶. USA zdominował pogląd, że terroryzm międzynarodowy zastąpił w tej roli komunizm z czasów zimnej wojny i - jak cytuje profesor Roman Kuźniar – konieczne jest prowadzenie global war on terror⁶⁷. Walka z tym zagrożeniem wymaga natomiast zintegrowanej strategii i łączenia wysiłków międzynarodowych, od ONZ począwszy, przez NATO i UE, z wysiłkiem narodowym, w ramach którego większą niż klasyczne siły zbrojne mają do odegrania odpowiednie służby specjalne wywiadu, kontrwywiadu, policji i straży granicznej⁶⁸.

Zarysowana powyżej ewolucja pojęcia bezpieczeństwa wpłynęła też na koncepcje polityczno-militarne formułowane w Europie i Stanach Zjednoczonych. Z zastrzeżeniem, że wystąpiły między nimi istotne różnice. Dotyczyły one przede wszystkim odmiennego akcentowania poszczególnych aspektów tej ewolucji oraz faktu, że o ile Stany Zjednoczone dysponują spójną doktryną w tym zakresie - narodowymi strategiami w dziedzinie

62 A. Szostkiewicz, Prawo czy siła? Wielki esej o wielkiej polityce, „Res Publica”, Lipiec 2004.

63 W. Fehler, Współczesne bezpieczeństwo, op. cit., 57.

64 Ibidem, 29.

65 Sprawozdanie Ogólne 2005 Komisji Europejskiej..., op. cit.

66 Zob. W. Laqueur, No End To War: Terrorism in the Twenty First Century, Continuum International Publishing Group, New York 2003; W.K. Clark, Winning Modern Wars: Iraq, Terrorism and the American Empire, Public Affairs, New York 2003; B. Hoffman, Inside Terrorism, Columbia University Press, New York 2006.

67 R. Kuźniar, Polityka i siła. Studia strategiczne - zarys problematyki, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2005, s. 280.

68 Ibidem.

bezpieczeństwa, UE przez długie lata nie była w stanie wypracować jednolitej strategii w tym zakresie, dysponując jedynie ramowymi koncepcjami (jak Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa) lub doktrynami swoich najwiekszych państw członkowskich⁶⁹.

Utrzymanie bezpieczeństwa – jak łatwo zaobserwować – było i będzie zawsze głównym celem polityki zagranicznej każdego państwa, z tą tylko różnicą współcześnie, że pojmowane jest znacznie szerzej niż w przeszłości. Słowa wybitnego filozofa, Leszka Kołakowskigo, wypowiedziane po 11 września 2001 r.: „...Nigdy nie będziemy żyli bezpiecznie, zawsze będą czyhały na nas katastrofy. (...)Ta katastrofa uprzytomniła nam, że wszyscy jako społeczeństwa, zbiorowości jesteśmy bardzo podatni na zranienia. I na pewno zawsze będziemy. Nie ma bezpiecznego schronienia na tym świecie⁷⁰” – są idealnym nawiązaniem do iluzji absolutnego bezpieczeństwa. Wizja taka nie istniała i nie istnieje. Dlatego omawiana tematyka będzie stale żywa i szeroko dyskutowana w kręgach intelektualnych oraz decyzyjnych poszczególnych państw.

2. Historyczne i polityczne uwarunkowania percepcji bezpieczeństwa. Europejsko –