Dowodem na istnienie tak wcze-snych obserwatoriów astronomicznych
HISTORIA ASTRONOMII
Datowany na epokę brązu „Wózek z Trundholm” (z lewej) interpretuje się obecnością kilku ważnych symboli. Dysk pokryty złotem ilustruje Słońce. Prawdopodobnie schemat ten przedstawia swoistą pozorną wędrówkę naszej gwiazdy po nieboskłonie. Z kolei „Dysk z Nebry” (z prawej) to zabytek świadczący o wysokim zaawansowaniu astronomicznym ludności epoki brązu. Służył on prawdopodobnie do pomiarów luni-solarnych. Przedstawia on na środku ustawione m.in. Słońce i Księżyc na tle nieba pełnego gwiazd. Znajduje się też dodatkowo możliwy element kultowy w formie łuku w dolnej jego części. Złote elementy umieszczono na dysku wykonanym z brązu
są stanowiska archeologiczne. Przy-kładem posługiwania się pewnego ro-dzaju korelacjami czasu z widocznymi zmianami na niebie jest prehistoryczne obserwatorium Kokino w Macedonii Północnej z epoki brązu. Zostało ono rozpoznane i opisane przez archeologa Jovicę Stankovskiego i zinterpretowane pod względem astronomicznym przez ar-cheoastronoma z Macedonii Północnej, Gjore Ceneva. Zgodnie z tymi analiza-mi, Kokino całkowicie różni się budową od większości megalitycznych sanktu-ariów, jak np. Stonehenge czy Stenness w Wielkiej Brytanii [4]. Nie stanowi ono koncentrycznie rozlokowanych kamie-ni w formie tzw. kromlechów. Pod tym względem jest to pewna rzadkość, gdyż na wzgórzu występują wykute w ska-le szczeliny potrzebne do obserwacji Słońca i Księżyca [5]. Z właściwych odpowiednio przygotowanych miejsc patrzono w ich kierunku (rys. 1). Poja-wienie się Słońca lub Księżyca wewnątrz tych szczelin określało spodziewany czas planowanych wydarzeń w kontekście agrarnym i ceremonialnym [6]. Z dużą dozą prawdopodobieństwa określić moż-na, że prehistoryczni mędrcy wykony-wali je metodą praktyczną, czyli przez dłuższy czas wyczekiwali, kiedy Słońce osiągnie swoje minimum lub maksimum względem horyzontu w dniu przesilenia (rys. 2), by następnie wyryć te krytycz-ne wartości w skale. Zapoczątkowało to funkcjonalność tego miejsca na prze-strzeni wielu lat. Według archeologów kultura, która odpowiedzialna jest za ten fenomen, nazywa się Bubanj-Hum III, zajmująca niegdyś teren południowej Serbii aż do Macedonii Północnej [7].
ŚWIĘTA GÓRA
Ciekawa jest również sama lokali-zacja obserwatorium astronomicznego Kokino. Aby tam dotrzeć, należy kiero-wać się na północny wschód od Kuma-nova. Nie jest jak większość tego typu starożytnych obiektów umieszczone na płaskim terenie. Posiada znaczną wy-sokość względną ponad okolicę. Dobrze widoczna w zachodniej części jest m.in. dolina rzeki Pcinja z samego szczytu. Jednak widok na wschodnią część jest dosyć ograniczony ze względu na ota-czające z tej strony góry. Wynika z tego, że nie bez przyczyny obrano to a nie
inne miejsce. Z jednej strony ważne było Jedna ze szczelin obserwatorium Kokino i miejsca obserwacji. „Trony” to miejsce obserwacji podczas przesilenia letniego Rys. 2. Pozorny ruch Słońca po nieboskłonie dla szerokości geograficznej Kokino w okresach przesileń. W nawiasach podano w przybliżeniu kąt, pod jakim góruje Słońce w okresie przesi-leń i równonocy
Rys. 1. Schemat mechanizmu obserwacji nieba w Kokino. Oznaczenia: 1 — Słońce obserwo-wane w dniu przesilenia letniego, 2 — Słońce obserwoobserwo-wane w dniu przesilenia zimowego, 3 — Szczeliny wydrążone w skałach, 4 — Siedziska do oglądania Słońca, 5 — Mędrzec. Odległość między obserwatorem a skałami wynosi ok. 30 m, a ich względna wysokość wyższej z nich 7 m
umieszczenie w dobrze zauważalnym obszarze dla ludności zamieszkującej osady poniżej. Możliwe, że tamtejsza ludność czynnie uczestniczyła w obrzę-dach na tej górze [8]. Z drugiej strony tak zaplanowano rozstawienie odpo-wiednich punktów obserwacyjnych, aby uzyskać obraz Słońca i Księżyca w dniu przesilenia. Z trzeciej zaś, sam natural-ny wygląd wzgórza złożonego z szarych skał nadawał specyficzny wygląd temu miejscu [9]. Wszystkie te aspekty two-rzyły spójną całość, która charakteryzo-wała nietypowy obraz obserwatorium astronomicznego Kokino, będącego nie tylko miejscem do śledzenia obiektów niebieskich, ale też przedmiotem kultu.
Prehistoryczni astronomowie posia-dali wiedzę budzącą dzisiaj niemały po-dziw. Istnieją oczywiście opinie krytycz-ne, sugerujące, że rozlokowanie punktów obserwacyjnych jest przypadkowe i nie można ich korelować z pomiarami wy-sokości ciał niebieskich. Obiekt ten był jednak użytkowany długie lata przez ludność od początków okresu epoki brą-zu. Na świecie odkryto też inne obiekty wykorzystujące w ten sposób zależność między położeniami obiektów na niebie a wykonanymi konstrukcjami. Dla tak odległych czasowo społeczeństw istotny był związek pomiędzy przyrodą a czło-wiekiem. Dzięki temu rolnictwo mogło być bardziej wydajne, dając większe plo-ny. Możliwe też, że pradawni badacze mogli spoglądać w inne gwiazdy w
ce-HISTORIA ASTRONOMII
lach rytualnych. Zasługi „mędrców nie-ba” z Kokino uzmysłowiają, jaką drogę przeszła astronomia od prehistorii do dzi-siejszego stanu wiedzy.
Bibliografia
[1] Cenev, Gjore (2011). The role of the Kokino megalith in the life of the Bronze age agricultural community. The Role of Astronomy
in Society and Culture, Proceedings of the Inter-national Astronomical Union, IAU Symposium 2009, 260, pp. 12–14.
[2] Kuzmanovska, Olgica; Stankovski, Jovi-ca (2018). Cult practise and Jovi-calendars of Koki-no sanctuary. [w:] D. Gjorgjievski (red.) Giving
gift to God: evidences of votive offerings in the sanctuaries, temples and churches: proceedings of the 1 st & 2nd International archaeological conference “Kokino”, held in Skopje & Kumano-vo, 2016-2017. Kumanovo: National Institution
Museum of Kumanovo, p. 31.
[3] Cenev, Gjore (2008). Kokino calendar.
Publications of the Astronomical Observatory of Belgrade, 85, pp. 87–94.
[4] Connolly, David (2016). Archaeoastrono-my for archaeologists. BAJR Series, 43, pp. 10–11. [5] Stankovski, Jovica; Trajkovska, Lenka (2007). Kokino fortress of the Sun. Kumanovo: National Institution Museum of Kumanovo, pp. 13–15.
[6] Cenev, Gjore (2007). Archaeo-astro-nomical characteristics of the Kokino archaeo-logical site. Bulgarian Astronomical Journal, 9, pp. 137–140.
[7] Bulatović, Aleksandar (2014). New finds as a contribution to the study of the early bronze
age in the southern part of the central Balkans.
Starinar, 64, pp. 66–68.
[8] Kuzmanovska-Barandovska, Olgica; Stankovski, Jovica (2011). The role of astronom-ical alignments in the rituals of the peak sanctu-ary at Kokino, Macedonia. Journal of
Astronom-ical History and Heritage, 14(3), p. 222.
[9] Boev, Blazo; Mitrev, Sashe (2014).
Pe-trology of the Kokino volcanic rocks, Kumanovo District, Republic of Macedonia. Comptes
ren-dus de l’Acad’emie bulgare des Sciences, 67(12), pp. 1679–1682.
Cyryl Konstantinovski Puntos ma korzenie polsko-grecko-macedońskie. Jest absol-wentem studiów inżynierskich (górnictwo i geologia) na Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie oraz studentem archeologii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Brał udział w badaniach geologicznych i fotograme-trycznych na Cyprze oraz w wykopaliskach archeologicznych w Pafos na Cyprze i Sta-rej Synagodze w Krakowie.