Od samego początku procesu negocjacyjnego między Turcją a UE część obserwatorów i polityków skazywało taką współpracę na porażkę, szcze-gólnie po gwarancjach złożonych przez UE rządowi w Ankarze. Tym sa-mym przyczyn fi aska porozumienia marcowego może być wiele, jednak najbardziej prawdopodobnym scenariuszem jest zerwanie kooperacji przez samą Turcję.
Strategia Ankary od lat opiera się na budowaniu relacji z Brukselą z po-zycji siły, zakładając nierzadko pogardliwą, prowokatorską, wręcz agresyw-ną maskę. Przykładów takich zachowań można mnożyć. W czasie najin-tensywniejszych negocjacji z UE Erdoğan okrzyknął 1 128 naukowców,
66 Paulina Stępniewska którzy podpisali się pod petycją nawołującą do pokojowych negocjacji ze stroną kurdyjską, nieuzbrojonymi terrorystami. Ponad 400 z nich objęto następnie śledztwem i poddano inwigilacji służb specjalnych, a 30 z nich zostało pozbawionych stanowisk akademickich, 27 zostało zawieszonych w swoich obowiązkach, a trzech pozbawionych wolności. Chwilę potem tureckie władze zamknęły największą gazetę „Zaman”, oskarżając redak-cję o działania pro-terrorystyczne. Symboliczna i znamienna wydaje się również rezygnacja samodzielnego premiera Davutoğlu – głównego aktora negocjacji z UE. Był on oceniany jako jedyny polityk z kręgu Erdoğana, który był w stanie powstrzymać konsolidację władzy w rękach prezydenta. Jednocześnie stał się niezbędnym łącznikiem między bezkompromisowym prezydentem a europejskimi decydentami szukającymi możliwości wypra-cowania konsensusu w ramach kwestii migracyjnej38.
Co więcej, w publicznych wypowiedziach Erdoğana oraz najwyższych tureckich urzędników wielokrotnie pojawiały się wyrażone expressis verbis groźby zalania Europy migrantami w przypadku zerwania porozumienia, stwierdzenia o uzależnieniu UE od dobrej woli Turcji czy wyrazy pogar-dy dla europejskich fundamentalnych zasad. Innymi formami szantażu w stosunku do europejskich decydentów stało się manifestowanie realnego wpływu na tureckie diaspory w Europie. Reprezentatywnym przykładem był chociażby zorganizowany w Kolonii wiec poparcia dla władzy AKP po nieudanym wojskowym puczu. Natomiast w czasie niedawnej agresyw-nej kampanii przed referendum konstytucyjnym w Turcji Ankara usilnie starała się zaktywizować obywateli tureckich zamieszkujących największe państwa europejskie, organizując kontrowersyjne i nieakceptowane przez europejskie władze spotkania z wyborcami. Widać wyraźnie, że głównym celem tych działań jest wykorzystywanie diaspor jako narzędzi nacisku na rządy państw członkowskich UE.
Mimo bardzo ostrych sporów politycznych na tym podłożu, chociażby z Holandią czy Niemcami, UE zależy na kontynuacji współpracy w kwestii migracyjnej, co powoduje pobłażliwe traktowanie wrogich zachowań tu-reckich władz i świadome wykorzystywanie tej sytuacji przez Ankarę. Unia jednak stoi przed koniecznością wyznaczenia czerwonej linii, po której przekroczeniu musi nastąpić twarda i kategoryczna reakcja, wyznaczająca granicę przyszłych relacji z Turcją. Pojawi się więc uzasadnione ryzyko, że nieprzewidywalny autokrata przekroczy tę linię, kontynuując proces ku-mulacji praktycznie nieograniczonej władzy w swoich rękach.
38 Idem, Turcja – UE: twarda gra o liberalizację wizową, 11.05.2016, dostępne na:
67
Porozumienie UE–Turcja w sprawie nielegalnej imigracji...
Tym samym proces negocjacji akcesyjnych między Turcją a UE wydaje się do czasu trwania władzy AKP defi nitywnie zakończony, gdyż obecna sytuacja wewnętrzna oraz planowane reformy systemowe stoją w sprzecz-ności z wymogami unijnymi koniecznymi do spełnienia przez państwa kandydujące. Model władzy budowany przez prezydenta Erdoğana zbliża Turcję do systemu autorytarnego, czerpiącego elementy z tradycji islam-skiej i neoimperialnej, oddalając się od standardów demokratycznych. Mało prawdopodobne staje się również ostateczne zniesienie wiz dla oby-wateli tureckich, co pokazują przedłużające się negocjacje w tej sprawie oraz bezkompromisowa postawa Ankary w materii reform prawa antyter-rorystycznego.
Mimo trudnej sytuacji państwa tureckiego Erdoğan ma również ogromny polityczny talent do wykorzystywania kryzysów jako narzędzia umacniania i centralizacji władzy. Niezależnie od jakości kontaktów z Za-chodem Erdoğan wykorzystuje samo utrzymywanie tych relacji jako ele-ment legitymizujący decyzje i zmiany wewnętrzne. Wychodząc z takiego założenia, możliwy staje się dzień, w którym nawet iluzoryczny dialog z UE nie będzie Erdoğanowi potrzebny39. Można nawet zaryzykować hipotezę, że zerwanie relacji z Brukselą zostanie obrócone na korzyść Ankary, która rację stanu uznała jako priorytet, chroniąc swój kraj przed zakłamaną i nie-wywiązującą się ze swoich obietnic UE.
Podsumowanie
Podsumowując, po kilku miesiącach od podpisania marcowego porozu-mienia statystyki wykazały wymierne pozytywne efekty w ograniczeniu nielegalnego przepływu migrantów. Mimo wielu niekorzystnych warun-ków i ograniczeń doszło do znacznego zmniejszenia liczby nielegalnych morskich przepraw na wyspy greckie, a powroty nielegalnych imigrantów z Grecji do Turcji odbywają się zgodnie z ustalonymi procedurami. Two-rzenie ram operacyjnych systemu przesiedleń „jeden za jeden” z Turcji na teren UE osiąga zadowalające efekty zarówno dla strony tureckiej, jak i eu-ropejskiej.
Priorytetowym i doniosłym efektem współpracy jest jednak znaczą-cy spadek ofi ar śmiertelnych szmuglerów, co powinno mobilizować całą społeczność międzynarodową do kontynuowania i wspierania dotych-czasowych działań. By nie zaprzepaścić odnotowanego sukcesu, kluczowe
39 Idem, Konstytucja dla Erdogana. Konsekwencje konfl iktu politycznego w Turcji,
68 Paulina Stępniewska jest, by obie strony wypracowały optymalny sposób kooperacji, zarówno w wymiarze ogólnym, jak i w ramach bilateralnych relacji politycznych. Przytaczając zapis z porozumienia rozpoczynającego współpracę między UE a Turcją z października 2015 r., „nadrzędnym celem niech stanie się wzmacnianie »Europejskiego Projektu«”40, w którym Turcja znajdzie swoje miejsce jako szanowany oraz szanujący swoich partnerów element. Równo-cześnie rozsądna ocena sytuacji wymogła na Europie konieczność ciągłej kontroli tureckich działań w sferze zarówno wewnętrznej, regionalnej, jak i międzynarodowej. Obecnie Turcja jest partnerem bardzo niestabilnym i nieprzewidywalnym, a marcowe porozumienie jedynym europejskim planem na zażegnanie niekontrolowanej klęski humanitarnej na naszym kontynencie.
Abstrakt
W marcu 2016 r. Unia Europejska podpisała porozumienie z Turcją dotyczące ograniczenia napływu nielegalnej migracji na greckie wyspy. Teoretycznie umo-wa nakłada na państwo tureckie obowiązek przyjęcia każdego nielegalnego mi-granta, który dotarł do granic Europy przez tureckie terytorium w zamian za pomoc fi nansową oraz logistyczną, liberalizację polityki wizowej oraz odmro-żenie negocjacji akcesyjnych do UE. Głównym celem poniższego artykułu jest przedstawienie i zrozumienie tureckiej perspektywy tego kontrowersyjnego po-rozumienia. Pierwsza część omówienia skupia się na miejscu i znaczeniu Ankary w wojnie syryjskiej, kryzysie uchodźczym oraz realiach podpisania, jak i ustale-niach marcowego porozumienia. Kluczowym elementem analizy jest jednak spoj-rzenie na omawiany temat z perspektywy tureckich interesów, dlatego też autorka szczegółowo omówiła kwestię obietnic złożonych przez stronę europejską rzą-dowi w Ankarze w zestawieniu z obciążeniami nałożonymi na Turcję w ramach implementacji umowy. Poddany pod dyskusję został problem walki o liberaliza-cję wizową, efektywności i organizacji pomocy logistycznej oraz fi nansowej oraz forsowanego zagadnienia strefy bezpieczeństwa na obszarach syryjskich. Podsu-mowaniem artykułu są zaproponowane scenariusze rozwoju stosunków między stronami w kwestii walki z nielegalną imigracją, zakładające zarówno możliwość zerwania współpracy w tej materii, jak również kontynuacji wspólnej pracy nad osiągnięciem zamierzonego celu.
Słowa kluczowe: Turcja, Unia Europejska, Syria, nielegalna migracja, uchodźcy
40 Meeting of Heads of State or Government with Turkey – EU-Turkey Statement,
29/11/2015, European Council, 29.11.2015, dostępne na: www.consilium.europa.
69
Porozumienie UE–Turcja w sprawie nielegalnej imigracji...