Podstawowym celem naszego badania było opisanie różnych obiegów treści, w szcze-gólności treści cyfrowych. W tym celu rozróżniliśmy szereg sposobów zdobywania treści. To pożyczanie - nieformalne, czyli np. od znajomych, ale też formalne - z bibliotek lub
wypożyczalni komercyjnych. Stosunkowo nowym sposobem wejścia w posiadanie treści, o który pytaliśmy, jest też kopiowanie, będące efektem łatwości wykonywania kopii
cy-frowych zamiast pożyczania (kopiowanie plików znajomym na nośniki fizyczne - płyty, pendrive’y, itd.). Choć warto te dwie formy cyrkulacji treści rozróżniać, to należy pamiętać, że pożyczanie często wiąże się z kopiowaniem.
Szczególnie istotną rolę w tym raporcie odgrywają jednak sposoby zdobywania treści specyficzne dla internetu. To ściąganie/pobieranie, rozumiane jako pobieranie z internetu
plików z treściami i przechowywanie ich na dysku twardym komputera lub innym nośniku. Jako ściąganie rozumiemy pobieranie plików ze stron internetowych (w tym serwisów de-dykowanych udostępnianiu plików, jak chomikuj.pl czy rapidshare.com), ale też korzystanie z sieci wymiany plików peer-to-peer. Takie sieci opierają się na korzystaniu ze specjalnego oprogramowania, które sprawia, że użytkownik pobiera treści z komputerów innych użyt-kowników Sieci, a równocześnie udostępnia im treści ze swojego komputera. Użytkownicy pozostają dla siebie anonimowi.
Odrębną kategorią jest streaming/przekaz strumieniowy, wykorzystywany m.in.
przez serwisy takie jak YouTube czy radia internetowe. Pozwala on na odbiór treści, ale bez zapisywania plików na własnym nośniku - czyli na użytkowanie, ale nie posiadanie. Rozwią-zanie to dotyczy przede wszystkim przekazu muzyki i filmów, choć w pewnym stopniu do-tyczy też książek, czego przykładem może być serwis Google Books. Przekaz strumieniowy jest wykorzystywany do publikacji zarówno treści profesjonalnych – tak legalnych jak i pu-blikowanych w sposób nieautoryzowany – oraz treści amatorskich, tworzonych przez użyt-kowników. Dobrym przykładem są serwisy wideo takie jak YouTube lub Vimeo, w których
45 P. Saukko, Metodologie dla studiów kulturowych. Podejście
31 5. Polacy i obieg nieformalny
można znaleźć wszystkie trzy rodzaje treści. Specyficzną grupą serwisów streamingowych są serwisy VOD (video on demand) zawierające wyłącznie legalne (płatne i nieodpłatne) treści, jak Ipla.pl czy Iplex.pl.
Punktem odniesienia dla nas była podstawowa forma udziału w obiegu formalnym treści, jakim jest ich kupowanie. Natomiast stosunkowo niewiele uwagi poświęciliśmy kon-sumpcji treści pochodzących z masowych mediów nadawczych, np. telewizji.
Wśród wymienionych form zdobywania treści niektóre są w oczywisty sposób zwią-zane z obiegiem formalnym – przede wszystkim kupowanie treści. Z drugiej strony ściąga-nie z sieci peer-to-peer to przykład praktyk w ramach ściąga-nieformalnego obiegu treści. Istściąga-nieje jednak również szereg praktyk, które mają charakter hybrydowy. Przykładem może być oglądanie w streamingu nieautoryzowanych treści lub kopiowanie treści w punkcie kse-ro. W obu przypadkach jednostkowa praktyka o wyraźnie nieformalnym charakterze jest umożliwiona i wspierana przez komercyjnego pośrednika, funkcjonującego w sferze for-malnej – na przykład jako podmiot gospodarczy. Kwalifikujemy te przypadki jako należące do obiegu nieformalnego, bowiem kluczowa jest dla nas perspektywa użytkowników. Z tej perspektywy praktyki podejmowane z pomocą pośredników mają charakter nieformalny. Istotnym wyróżnikiem w przypadku serwisów sieciowych oferujących treści w streamingu jest fakt, że dostęp do nich jest bezpłatny (treści kupowane online są osobną kategorią, zaliczaną do obiegu formalnego).
Należy przy tym podkreślić, że rozróżnienie na formalne i nieformalne do pewnego stopnia pokrywa się z podziałem na obieg rynkowy i nierynkowy. Nierynkowy charakter wielu praktyk, nawet jeśli są one do pewnego stopnia sformalizowane, jest powodem, dla którego uwzględniamy je w naszych badaniach.
Kolejną kwestią jest rozróżnienie praktyk oraz obiegów legalnych i nielegalnych. Jak już wspominaliśmy we wprowadzeniu, kwestię legalności praktyk zdobywania treści bie-rzemy do pewnego stopnia w nawias. A przede wszystkim przyjmujemy, że uczestnictwa w zidentyfikowanych przez nas nieformalnych obiegach treści nie należy utożsamiać z dzia-łalnością nielegalną. Po pierwsze dlatego, że we wszystkich tych obiegach są udostępniane i zdobywane również treści legalne – udostępnione przez podmioty posiadające do nich prawa autorskie i wykorzystywane na przykład w ramach dozwolonego użytku. Po drugie, ze względu na fakt, że istnieją spory interpretacyjne co do legalności ściągania plików z Sieci w świetle polskiego prawa, nawet jeśli ściągana treść została udostępniona w sposób nie-autoryzowany bądź nielegalny (to ściąganie treści jest uważane za podstawową praktykę „piracką”). Wreszcie należy odróżnić dwa typy korzystania z cyfrowych treści w Sieci – po pierwsze, wymianę treści w sieciach typu peer-to-peer oraz ich ściąganie z serwisów z plikami typu Chomikuj czy Rapidshare i, po drugie, korzystanie z treści dostępnych online w streamingu. W drugim wypadku duża część materiałów jest udostępniana legalnie lub
32 5. Polacy i obieg nieformalny też funkcjonuje w szarej strefie. Przykładowo, z miniraportu firmy TubeMogul z 2010 roku wynika, że wśród pierwszej setki najpopularniejszych nagrań w serwisie YouTube blisko 35% to materiały sklasyfikowane jako nieoficjalne/pirackie (profesjonalne treści zamieszczane w serwisie przez osoby, które nie mają do nich praw), 43% to treści udostępnione legalnie przez komercyjne podmioty i profesjonalnych twórców, a 17% – treści stworzone przez użytkowników46. Niemniej brak precyzyjnych danych dotyczących stanu prawnego treści, pozwalających ocenić obiegi nieformalne pod kątem legalności praktyk. Uzyskanie takich danych wymagałoby połączenia sondażu z inwentaryzacją treści pozyskiwanych przez re-spondentów, a następnie oceną ich stanu prawnego – co jest zresztą praktycznie niemoż-liwe do wykonania.
Ta niepewność co do stanu prawnego zdobywanych treści jest zresztą charaktery-styczna dla perspektywy użytkowników – co potwierdza analiza postaw internautów wo-bec ściągania, prezentowana w części 6.8.
Należy więc mieć świadomość, że złożoność różnych obiegów, form zdobywania i konsumpcji treści może prowadzić do sytuacji, gdy respondent nieświadomie błędnie za-kwalifikuje swoje działania do proponowanych przez nas kategorii (co wymaga na przykład rozróżniania stron do ściągania plików i sieci peer-to-peer). Zrozumienie kategoryzacji róż-nych nieformalróż-nych obiegów treści wymaga wiedzy o techniczróż-nych aspektach funkcjono-wania treści w Sieci. To powód, dla którego wyniki mogą być do pewnego stopnia niepre-cyzyjne. W szczególności zakładamy, że osoby niekorzystające z internetu, ale korzystające w sposób zapośredniczony z treści pozyskanych z Sieci, mogą nie zawsze poprawnie dekla-rować udział w nieformalnych obiegach treści cyfrowych.
33