sobie obrazowania
W grupie tej zamieszczone zostały jednostki frazeologiczne trzech porównywanych języków o zupełnie innej obrazowości. Są to związki, które nie m ają żadnych cech wspólnych. Różna jest ich budowa formalna i skład komponentów. Oto przykłady:
a) nie mieć wszystkich w domu, mieć świra, mieć szmergla, mieć kręćka, mieć nierówno p o d sufitem, mieć nie wszystko p o kolei, mieć poprzestawiane na strychu, nie grzeszyć rozumem, na błoto siekierę ostrzyć, klepki się komuś pomieszały/poprzestawiały, być kopnięty w móżdżek, upaść na g łow ę/ /łeb, nie umieć zliczyć do pięciu/trzech, głąb kapuściany, ciem na masa, ostatni cymbał', b) mít o kolečko víc, mít to vykradený/vykradeno, mít malo p o d
čepicí, být trdlo, nejíst chytrost velkou lžicí, myslet kolenem, ne
najíst se vtipné kaše, boží (učiněné) dřevo, prázdná nádoba, prázdný panák, chudý duchem/na duchu, praštěnej lavičníkem, praštěnej pavlačí, praštěnej polenem , praštěnej pytlem ;
c) njeměč wjele hejduški, zwitu hlowu nosyč, mokry p o d nós być.
Sposób obrazowania w powyższych frazeologizmach jest zu
pełnie inny. Jednak mimo to czasem związki te opierają się na po
dobnych schematach. Dzieje się tak dlatego, że również frazeolo
gia służy jako narzędzie opisu rzeczywistości:
Interpretacja jako działanie subiektyw ne zakłada w ielość m ożliw ych spoj
rzeń na otaczający świat. W konsekw encji prowadzi to zarówno do odm iennego sem antyczno-leksykalnego ukształtow ania różnych język ów , jak też do ujawnia
nia się różnych typów racjonalności w obrębie tego sam ego język a narodow ego (Tokarski 1993, s. 337).
Dla Czechów głupi będzie ten, kto zostanie czymś uderzony, stąd frazeologizmy: praštěnej lavičníkem, praštěnej pavlačí,
praš-těnej polenem, prašpraš-těnej pytlem. W języku polskim podobne jed nostki również istnieją, np. przytaczany ju ż wcześniej związek mieć narąbane w głowie, czy też być kopniętym w móżdżek. Widać zatem, że oba narody za wykładnik głupoty uważają stuknięcie czy silne uderzenie (podobne konotacje ma czasownik pomieszać, p o przestawiać, czego ślady można odnaleźć w polskim frazeologiz-
mie: klepki się komuś pomieszały/poprzestawiały).
Z obserwacji rzeczywistości wywodzi się polski frazeologizm nie umieć zliczyć do pięciu/trzech. Nieznajomość prostych działań matematycznych, która rzeczywiście może świadczyć o niewyso
kim poziomie intelektualnym, stała się synonimem głupoty życio
wej, dlatego związek ten może być używany również w sytua
cjach, które z m atematyką nie m ają nic wspólnego.
Czesi natomiast ukazali we frazeologii, że mądrość jest czymś nabytym, a głupota człowieka może wynikać ze źle wykonanej (bądź zaniedbanej) czynności, np. jedzenie. Do głupiego człowie
ka odnoszą się więc frazeologizmy: nejíst chytrost velkou lžicí czy nenajíst se vtipné kaše.
Wspólne dla języka polskiego i czeskiego jest zastępowanie w jednostkach frazeologicznych słowa głowa opisami metaforycz
nymi. Pojawiają się więc takie związki, jak: mieć nierówno p o d su
fitem , mieć poprzestawiane na strychu, a nawet nie mieć wszystkich w domu - mít malo p o d čepicí. Z jednej strony jest to sposób na peryfrastyczne wyrażenie omawianej cechy, z drugiej zaś są to konstrukcje humorystyczne, zwiększające dystans do określonego zjawiska (por. Dąbrowska 1993, s. 113). Powyższe podobieństwa, mimo iż w ynikają z podobnego postrzegania rzeczywistości przez bliskie sobie narody, nie m ają żadnego wpływu na zgodność w sposobie obrazowania (wszystkie z powyższych związków opierają się na zupełnie innej obrazowości).
W języku gómołużyckim dla nazwania głupoty pojawia się zwrot mokry p o d nós być. Interesujące jest, że w języku tym przy
miotnik mokry (czy czasownik mokać) zwykle kojarzy się z pi
ciem, często nadmiernym. Takie związki jak mokry bratr, być mo
kry, we wšech luzach mokać służą w gómołużyczczyźnie do okre
ślenia człowieka nadużywającego alkoholu. Trudno więc wyjaśnić, dlaczego w tym przypadku związek, opierający się na podobnym schemacie i zawierający identyczny komponent, oznacza zupełnie inną cechę człowieka. Świadczyć to może jedynie o tym, że pewne połączenia wyrazowe utarły się do tego stopnia, że nie można wy
prowadzić ich znaczenia ze znaczeń poszczególnych składników.
Wszystkie frazeologizmy umieszczone w tej grupie są dowo
dem na to, że nawet między tak bliskimi sobie językami, jakim i są polski, czeski i górnołużycki, można znaleźć wiele jednostek, któ
re ukazują świat w odmienny sposób, tę sam ą rzeczywistość przed
stawiają przy użyciu odmiennej obrazowości.
* * *
Frazeologie czeska, polska i gómołużycka m ają wiele cech wspólnych. Dzieje się tak dlatego, że sąsiadujące ze sobą narody są sobie bliskie ze względu na wieloletnie kontakty. Podobne postrze
ganie otaczającego świata spowodowało, że powstało wiele jedno
stek, w których dla określenia tej samej cechy pojawiają się związki, wykorzystujące analogiczne obrazy. Konsekwencją tego jest fakt, że w dorobku językowym tych społeczeństw znalazło się
wiele zbliżonych związków frazeologicznych.
Jednak każdy język rozwija się w inny sposób, a każdy naród ma swoją własną historię, tradycję i kulturę. Jest to przyczyną tego, że liczne związki posiadają cechy charakterystyczne tylko dla da
nego języka. Niekiedy zaś różnice są tak duże, że znalezienie syno- nimicznego związku o podobnym obrazowaniu w innym języku staje się niemożliwe, ponieważ pewne zachowania sąsiadów są nie do przyjęcia dla innych. Stąd właśnie tak pokaźna ilość frazeologi
zmów, które nazywają głupotę, posługując się całkowicie odmien
nym sposobem obrazowania.
Literatura
A b d e I - A 1. M ., 1995, S ytu acja ję z y k o w a Ł u iyc w p rz e s zło śc i i dziś, „Zeszyty Ł użyckie” 14, s. 15-25.
B a s a j M., 1982, E kw iw alencja tłum aczeń fra z eo lo g izm ó w (na p rzyk ła d zie ję z y k a czesk ieg o i p o lsk ieg o ), [w:] Z p ro b le m ó w fra z e o lo g ii p o lsk ie j
i sło w ia ń sk iej, red. M. Basaj, D. R ytel, t. 1, W rocław, s. 157-165.
B ą b a S., L i b e r e k J., 2001, S łow nik fra z eo lo g ic z n y w spółczesn ej p o ls z c z y zny, W arszawa.
B ą b a S., 1985, S truktura norm y fra z e o lo g ic z n e j, [w:] Z p ro b lem ó w fr a z e o lo g ii p o lsk ie j i słow iań skiej, red. M. Basaj, D. R ytel, t. 3, W rocław, s. 8 7 -1 0 5 . B e č k a J. V., 1979, S lovník synonym a fra zeo lo g ism ů , Praha.
B u 11 1 e r D ., 1985, Norma, uzus i kodyfikacja w dziedzin ie stałych zw ią zk ó w w yra zo w ych , [w:] Z p ro b le m ó w fr a z e o lo g ii p o ls k ie j i słow iań skiej, red.
M. Basaj, D. R ytel, t. 3, W rocław, s. 7 3 -8 6 . Č e r n ý J., 1998, Ú vo d d o stu dia ja z y k a , O lom ouc.
D a m b o r s k ý J., 1969, F ra zeo lo g ia czeska i p o lsk a w ujęciu p oró w n a w czym ,
„Język P olski”, s. 3 4 1 -3 5 0 .
D ą b r o w s k a A ., 1993, E ufem izm y w sp ó łc ze sn e g o język a p o lsk ieg o , W rocław Encyklopedia jęz y k o z n a w stw a ogóln ego, 1993, red. K. Polański, W rocław.
E ncyklopedia w ie d z y o ję z y k u p o lsk im , 1978, red. S. Urbańczyk, W rocław.
J a k u b a š F., 1954, H ornjoserbsko-nem ski słow n ik, Budyšin.
K a l e t a Z., 1998, Teoria nazw w łasn ych, [w:j P olskie n azw y własne. E ncyklo
p e d ia , red. E. R zetelska-Feleszko, W arszaw a-K raków , s. 15-36.
K o p a l i ń s k i W., 1991, Słow n ik m itów i tra d ycji kultury, Kraków.
K o z a r z e w s k a E., 1970, Stałe zw ią zk i fra ze o lo g iczn e na tle w sp ó łczesn eg o zasobu leksykalnego ję z y k a p o lsk ieg o , . Prace F ilologiczn e” X X , s. 3 0 3 -3 0 9 .
L a s k o w s k i R , 1998, K a teg o rie m orjologiczn e ję z y k a p o lsk ieg o - ch arakte
rystyka fun kcjonaln a, [w:] G ram atyka w sp ó łczesn eg o ję z y k a p olskiego.
M orfologia, Warszawa, s. 1 5 1 -2 2 4 .
M ały słow n ik fra z eo lo g icz n y w sp ó łcze sn eg o ję z y k a p o lsk ieg o , 1992, red. S. Bąba, J. Liberek, Warszawa.
M luvnice češtiny, 1986, red. J. Petr, t. 3, Praha.
M r h a č o v á E., 1999, N ázvy zv íř a t v české fra z e o lo g ii i idiom atice (tem atický fra z e o lo g ic k ý slovn ík I), Ostrava.
N a g ó r k o A .. 1997, Z arys g ra m a tyk i p o lsk iej, Warszawa.
N ěm sko-hornjoserbski słow n ik, 1989, red. H. Jenč, F. M ichałk, I. Šérakowa, t. 1-2, Budyšin.
N ow y słow n ik p o p ra w n e j p o lszc zy zn y, 2002, red. A. M akow iecki, Warszawa.
O l i v a K., 1995, P olsko-český slovník, t. 1-2, Praha.
O r ł o ś T. Z. , H o r n i k J., 1996, C zesko-polski słow n ik sk rzydlatych słów , Kraków.
P f u h 1 C. T., 1968, O berso rb isch es W órterbuch, Bautzen.
P i e t r a k - M e i s e r H., 1985, C zeskie w yra żen ia i zw r o ty na tle p o ró w n a w czym p o lsk im , Lublin.
P i e t r a k - M e i s e r H., 1993, Słow n ik fra z e o lo g ic z n y czesko-polski, Lublin.
P o d ręczn y słow n ik fra z e o lo g ic z n y ję z y k a p o lsk ieg o , 1995, red. S. Bąba, G. Dziam ska, J. Liberek, Warszawa.
R a d y s e r b - W j e l a J., 1905, M etaforiske hrona a b o p ře n o šk i o přiru nan ki w rě č i H orn jołuiiskich S erbów , Budyšin.
R a d y s e r b - W j e l a J., 1997, P risło w a a p řislo w n e hrónčka a w uslow a H ornjołuiiskich S erbów , Budyšin.
R e j a k o w a B., 1985, P ro b lem y n orm y fra z e o lo g ic z n e j w język o zn a w stw ie słow ackim , [w:] Z p ro b le m ó w fr a z e o lo g ii p o lsk ie j i słow iań skiej, red.
M. Basaj, D. Rytel, t. 3, W rocław, s. 1 0 7 -1 1 1 .
R e j a k o w a B., 1986, Z w iązki fra z e o lo g icz n e o iden tyczn ej lub p o d o b n ej budow ie m orfologiczn ej w ję z y k u słow ackim i polsk im , W rocław.
R e j a k o w a B., 1988, N eg a cja a zw ią zk i fra z eo lo g icz n e (na m ateriale ję z y k a sło w a ck ieg o i p o lsk ie g o ), [w:] Z p o lsk ich stu d ió w slaw istyczn ych , seria 7, W arszawa, s. 3 3 5 -3 4 0 .
R ě z a k F., 1920, N ěm sko-serbski w šo w ě d n y sło w n ik h o rn jołu iiskeje réče, Budyšin.
R y t e l D., 1982, R elacje sem antyczn e m iędzy jed n o stk a m i fra zeo lo g iczn ym i, [w:] Z p ro b le m ó w fr a z e o lo g ii p o lsk ie j i słow iańskiej, red. M. Basaj, D. Rytel, t. 1, W rocław, s. 7 1 -7 9 .
R y t e l D ., 1982a, F razeologiczn e w a ria n ty i syn on im y ustalonych p orów n ań w ję z y k u czeskim i p o lsk im , [w:] S tałość i zm ien n ość zw ią zk ó w fra z e o lo g i
cznych, red. A. M. L ew ick i, Lublin, s. 6 9 -7 7 .
R z e t e l s k a - F e l e s z k o E., 1992, K atolicyzm a »lojalność« ję z y k o w a i naro
d o w o ścio w a Łużyczan, „Prace Język ozn aw cze” VII, s. 8 1 -9 2 .
Š e w c - S c h u s t e r H. , 1984, G ram atika hornjoserbskeje réče, t. 1, Budyšin.
S i a t k o w s k i J., B a s a j M ., 1991, S łow n ik czesko-polski, Warszawa.
S i e k i e r s k a K , 1976, F ra zeo lo g ia zw ią za n a z rzeczow n ikiem »glow a«. Rys historyczny, „Prace F ilologiczn e” X X V I, s. 1 81-199.
S k o r u p k a S., 1972, Idiom atyzm y fra z eo lo g icz n e w e w spółczesn ym sło w n ic
tw ie polskim , „Poradnik Język ow y”, z. 3. s. 1 2 1-132.
S k o r u p k a S., 1985, Stan i p e rsp e k tyw y rozw oju fr a z e o lo g ii p o ró w n a w cz ej w P olsce, [w:] Z p ro b le m ó w fra z e o lo g ii p o lsk ie j i słow iań skiej, red.
M. Basaj, D. R ytel, t. 2, W rocław, s. 7 -1 5 .
Slovník české fra z e o lo g ie a idiom atiky. P řirovnání, 1983, Praha.
Slovník české fra z e o lo g ie a idiom atiky. Výrazy neslovesné, 1988, Praha.
Slovník spisovn é č eštin y p r o školu a veřejn ost, 1998, Praha.
S lovník spisovn éh o ja z y k a českéh o, 1 9 6 0 -1 9 7 1 , red. B. Havránek, t. 1—4, Praha.
Słow nik fra z eo lo g icz n y c ze sk o -p o lsk i, 1981, oprac. M. Basaj, D . Rytel, K atowice.
Słow nik fra z eo lo g icz n y ję z y k a p o lsk ie g o , 1985, red. S. Skorupka, t. 1 -2 , War
szawa.
Słownik ję z y k a p o lsk ieg o , 1958, red. W. D oroszew ski, t. 1 -1 0 , Warszawa.
T o k a r s k i R , 1990, J ę zy k o w y obra z św ia ta w m etaforach p o to czn ych , [w:]
Językow y o b ra z św ia ta , red. J. Bartmiński, Lublin, s. 6 9 -8 6 .
T o k a r s k i R., 1993, S ło w n ic tw o ja k o in terp reta cja św ia ta , [w:] E n cyklopedia kultury p o lsk ie j X X w ieku , red. J. Bartmiński, t. 2, W rocław, s. 3 3 5 -3 6 2 . T r o f i m o w i č K. K., 1974, H ornjoserbsko-ru ski słow n ik, B ud yšin-M osk w a.
Z e m a n H., 1967, S łow n ik g ó rn ołu życko-połski, W arszawa.