Jednym z alternatywnych sposobów głosowania, które spo-tyka się z coraz większym zainteresowaniem ze strony rządów wielu państw – jest głosowanie elektroniczne.
E-głosowanie (określane jako e-voting) stanowi jedno z naj-bardziej popularnych w ostatnich latach narzędzi demokracji elek-tronicznej (Krimmer, 2010, s. 148; Musiał-Karg, 2010, ss. 156-157) i w najprostszym ujęciu „oznacza głosowanie za pomocą środków elektronicznych” (Kaczmarczyk, Czajkowski, 2001).
Współcześnie głosowanie elektroniczne rozumiane jest przede wszystkim jako głosowanie za pomocą internetu. W wielu definicjach zaznacza się jednak, iż głosowanie wykorzystujące kana-ły elektroniczne jest pojęciem o szerokim znaczeniu, a techniki tele-informatyczne są wykorzystywane przynajmniej na trzech etapach: w procesie zbierania, opracowania i wizualizacji wyników przesyła-nych z komisji wyborczych, w których głosy oddaje się tradycyjnie – za pomocą kart do głosowania; w procesie przyjmowania i zliczania głosów; w zdalnym głosowaniu przez internet (Musiał-Karg, 2020a).
E-głosowanie to pojęcie szersze znaczeniowo i zawiera w so-bie formę głosowania internetowego. Głosowanie elektroniczne w praktyce odnosi się do wykorzystywania w procesie wybor-czym techniki m.in.: telewizyjnych platform cyfrowych, telefonii, internetu (Nowina Konopka). Głosowanie internetowe dzieli się na dwie kategorie: Internet Voting at the Polling Place – dzięki któ-remu wyborcy oddają głos w specjalnie do tego przygotowanym miejscu z wykorzystaniem kanału jakim jest internet oraz Remote Internet Voting (zdalne głosowanie internetowe).
Zgodnie z „Zaleceniami Komitetu Ministrów Rady Europy dla państw członkowskich dotyczącymi prawnych, praktycznych stan-dardów głosowania elektronicznego”(Recommendation Rec (2004)11) głosowanie elektroniczne może być podzielone na dwie główne kategorie: głosowanie zdalne oraz głosowanie w tzw. kiosku. Zdal-ne głosowanie elektroniczZdal-ne (Remote Electronic Voting) jest głoso-waniem z wykorzystaniem mediów elektronicznych, przy czym akt głosowania może być dokonany z dowolnego miejsca (Nowina Ko-nopka). Takie głosowanie polegać może na głosowaniu przez inter-net, wykorzystaniu wiadomości tekstowych, interaktywnej telewizji cyfrowej czy telefonów dotykowych. Głosowanie z kiosku polega na
tym, że wyborca w celu zarejestrowania swojego głosu musi udać się do lokalu wyborczego lub innej wskazanej przez organy wyborcze lokalizacji. Wyborcy oddają głos elektronicznie – często za pomocą ekranów dotykowych. Głosy są zliczane na odrębnych urządzeniach znanych jako DRE machines (Direct Recording Electronic machines – elektroniczne maszyny bezpośrednio rejestrujące/zapisujące), a na-stępnie przekazywane do centralnego rejestru oddanych głosów.
Popularność głosowania elektronicznego wzrasta przede wszystkim dlatego, że mogłoby być ono nowym, potencjalnie korzystnym i wygodnym narzędziem dla setek milionów ludzi na całym świecie. W związku z dynamicznym rozwojem nowych technologii, szczególnie internetu – jak pokazują badania i do-świadczenia państw, które rozważały lub rozważają wdrożenie i-voting – wielu wyborców deklaruje chęć skorzystania z e-głoso-wania (w szczególności głosoe-głoso-wania online) i woli to rozwiązanie bardziej niż metody tradycyjne. Do tej grupy należą zapewne naj-młodsi wyborcy (Musiał-Karg, 2020a).
Z powodu bardzo dynamicznego rozwoju internetu, pań-stwa, które zamierzają do oferty dostępnych metod głosowania dodać e-voting, decydują się raczej na wprowadzenie tzw. Remote Internet Voting. W większości z tych państw zwraca się uwagę, że ma być ono dodatkową – alternatywną wobec głosowania tradycyj-nego formą uczestnictwa w wyborach czy referendach. Głównym założeniem zwolenników e-voting jest umożliwienie dodatkowego sposobu udziału w wyborach, a przez to zwiększenia dostępności głosowania dla szerszych grup obywateli, którzy mogą być wyklu-czeni z procesu wyborczego, w tym osób z niepełnosprawnością, osób mieszkających lub pracujących za granicą. Często planowa-ne jest, aby e-voting było wprowadzoplanowa-ne jako druga – po głosowa-niu korespondencyjnym – alternatywna forma oddawania głosu w elekcjach. Największym jednak, jak się wydaje problemem w tym zakresie jest zbudowanie systemu, który będzie na tyle bezpieczny, by gwarantował tajność i anonimowość głosowania. Zresztą do-świadczenia wielu państw wskazują na to, że kwestie
bezpieczeń-stwa systemu e-głosowania budzą najwięcej zastrzeżeń nie tylko specjalistów IT, ale także samych obywateli. Dlatego przygotowując się do procesu wdrażania głosowania elektronicznego, organy od-powiedzialne za to przedsięwzięcie, powinny mieć na względzie to, że niezbędne jest przygotowanie państwa w minimum w czterech ważnych obszarach (Prosser, Krimmer, s. 25):
• legislacyjnym (by wprowadzenie e-voting możliwe było na gruncie prawnym),
• technologicznym (by wdrażany system spełniał wszyst-kie wymogi bezpieczeństwa oraz gwarantował realiza-cję zasad wyborczych),
• politycznym (by projekt e-głosowania znalazł poparcie politycz-ne i by była wola polityczna wprowadzenia takiego rozwiązania), • wreszcie społecznym (by społeczeństwo było otwarte
na innowacyjne rozwiązania oraz by chciało i potrafiło (potrzeba edukacji) z nich korzystać).
Zgodnie z danymi Competence Center for Electronic Voting and Participation (E-voting.CC GmbH) tylko kilka państw na świe-cie stosuje (lub jest na bardzo zaawansowanym etapie wdraża-nia) głosowanie elektroniczne. Doświadczenia w tym zakresie dla rożnych typów wyborów i z przeznaczeniem dla różnych grup wyborców mają m.in. Austria, Australia, Brazylia, Estonia, Nor-wegia, Holandia, Indie, Kanada, Stany Zjednoczone, Szwajcaria. Jednym z najważniejszych przykładów państw, które z sukcesem praktykuje głosowanie elektroniczne jest Estonia, gdzie wyborcy mogą głosować online. Władze tego małego europejskiego pań-stwa utrzymują, że tzw. Remote Internet Voting jest oczekiwaną społecznie i zaakceptowaną cechą procesu wyborczego w tym kraju. Dodatkowo możliwość głosowania za pośrednictwem in-ternetu ma według rządzących istotne przełożenie na zaanga-żowanie elektoratu w procesy polityczne (Goodman, Pammett, DeBardeleben, Freeland, 2010, s. 3; por. Musiał-Karg, 2011, s. 97).
Potwierdzają to dane Estońskiej Komisji Wyborczej, na podstawie których można wysnuć wniosek, że zainteresowanie
głosowaniem internetowym systematycznie wzrasta, a w ślad za tym z wyborów na wybory rośnie liczba i-wyborców. Warto zwró-cić uwagę, że w 15-letniej historii doświadczeń Estonii z i-voting największą liczbę osób głosujących online odnotowano w wybo-rach parlamentarnych 2019 r., osiągając poziom ponad 247 tys. Przełożyło się to na niemal 28% wszystkich uprawnionych do gło-sowania oraz prawie 44% wszystkich głosujących.
Tabela 8. Wyniki wyborów w Estonii w latach 2005-2019
wybory liczba upr awnion ych do głoso w ania liczba ucz estnicząc ych w głoso w aniu fr ek w encja Policz one i-głosy I-w ybor cy w st osunk u do liczb y upr awnion ych I-w ybor cy w st osunk u do liczb y ucz estnicząc ych w głoso w aniu do PE 2019 885417 332859 37,60% 155448 17,6% 46,7% parlamentarne 2019 887420 565045 63,70% 247041 27,9% 43,8% lokalne 2017 1100647 586519 53,30% 185871 16,9% 31,7% parlamentarne 2015 899793 577910 64,20% 176329 19,6% 30,5% do PE 2014 902873 329766 36,50% 103105 11,4% 31,3% lokalne 2013 1086935 630050 58,00% 133662 12,3% 21,2% parlamentarne 2011 913346 580264 63,50% 140764 15,4% 24,3% lokalne 2009 1094317 662813 60,60% 104313 9,5% 15,8% do PE 2009 909628 399181 43,90% 58614 6,5% 14,7% parlamentarne 2007 897243 555463 61,90% 30243 3,4% 5,5% lokalne 2005 1059292 502504 47,40% 9287 0,9% 1,9% Źródło: opracowanie własne na podstawie: Statistics about Internet voting in Esto-nia, Valimised, https://www.valimised.ee/en/archive/statistics-about-internet-votin-g-estonia, 15.12.2020.
Zauważyć należy jednak, że najwyższy procentowy udział głosujących online wśród wszystkich uczestniczących odnotowa-no w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2019 r. Niemal
47% głosujących (przy relatywnie niskiej frekwencji – 37,6%) sta-nowili i-wyborcy. W tabeli 8 widać także, że w przypadku każdego typu wyborów udział głosów oddanych online każdorazowo wzra-sta osiągając, w każdych kolejnych głosowaniach wyższe wskaź-niki. Przy wyborach lokalnych na przełomie 15 lat udział i-głosów wzrósł z 1,9% w 2005 r. do 31,7% w 2017 r., przy wyborach parla-mentarnych udział i-wyborców wzrósł z 5,5% w 2007 r. do 43,8% w 2019 r., a w przypadku wyborów europejskich odnotowano wzrost z 14,7% w 2009 r. do 46,7% w 2019 r.
Wykres 10. Liczba i udział i-głosów w wyborach w Estonii w latach (2005-2019)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Statistics about Internet voting in Esto-nia, Valimised, https://www.valimised.ee/en/archive/statistics-about-internet-votin-g-estonia, 15.12.2020.
Na wykresie 10 zestawiono liczbę wszystkich uczestniczących w poszczególnych wyborach od 2005 r., liczbę głosujących on-line oraz udział procentowy i-głosów w stosunku do wszystkich głosów oddanych w wyborach. Jeśli weźmiemy pod uwagę ro-snącą linię trendu, można przypuszczać, że w kolejnych wyborach w nadchodzących latach głosowanie na papierowych kartach wy-borczych może nie być już główną metodą podejmowania decyzji wyborczych i ustąpi ona miejsca i-głosowaniu, które może stać się dominującą metodą głosowania. Ponadto, coraz większy udział i-głosów w strukturze wszystkich oddanych głosów w wybo-rach, potwierdza wysoki poziom zaufania społeczeństwa estoń-skiego do nowej metody uczestnictwa w wyborach.
Także w innych państwach na całym świecie próbowano wdrożyć, stosowano, praktykuje się, czy rozważa się zastosowanie różnych form e-voting. Za przykłady posłużyć mogą Stany Zjed-noczone, Wielka Brytania czy Holandia. Warto również pamiętać o Szwajcarii, gdzie wdrażano trzy projekty pilotażowe – Genewa, Neuchâtel, Zurych – oparte na wykorzystaniu ICT w procedurach głosowania na szczeblach lokalnym, kantonalnym i federalnym. Głównym celem prób wprowadzenia e-voting (pomijając znaczną redukcję kosztów) było przede wszystkim dostosowanie proce-dur politycznych do rozwoju nowych technologii oraz do rozwoju społeczeństwa, ale i dodanie (do form tradycyjnych – przy urnach i przy pomocy poczty) nowej – wydaje się wygodniejszej – formy udziału w wyborach i referendach. Wprowadzając e-voting szwaj-carska Kancelaria Federalna zakładała, że będzie miało ono wpływ na wzrost partycypacji z jednej strony, a z drugiej – zmniejszenie dystansu między procedurami demokratycznymi a obywatelami (Braun, 2004). W Szwajcarii po wielu testach i próbach głosowa-nia internetowego zaprzestano wdrażagłosowa-nia trzech systemów przy-gotowanych na poziomie kantonalnym. W połowie roku 2019 r. kanton Genewa ogłosił natychmiastowe wycofanie się z procesu wdrażania e-voting, z kolei 5 lipca 2019 r. Swiss Post ogłosił, że testowany przez spółkę system nie będzie już dostępny dla
kan-tonów. Na posiedzeniu w dniu 26 czerwca 2019 r. Rada Federalna zwróciła się do Kancelarii Federalnej o współpracę z kantonami w celu opracowania nowego systemu e-voting, który miałby być przedstawiony do końca 2020 r. (Musiał-Karg, 2020b, s. 151).
W Polsce nie ma regulacji prawnych dotyczących e-głosowania, jak i systemu umożliwiającego głosowanie przez internet w wyborach czy referendach. Warto jednak zwrócić uwagę, że temat wprowadzenia głosowania online w Polsce pojawia się systematycznie przed wybora-mi parlamentarnywybora-mi. Co więcej, w ostatnim czasie – jak zostało wspo-mniane wcześniej – ta forma udziału w wyborach wzbudziła większe niż wcześniej zainteresowanie ze względu na potrzebę przeprowadze-nia bezpiecznych wyborów w czasie pandemii Covid-19 w 2020 r.
Niewątpliwie państwa, które już mają pozytywne doświadcze-nia z głosowaniem przez internet (np. Estodoświadcze-nia), należy uważnie obser-wować jako źródło cennych spostrzeżeń i ewentualnych przyszłych wskazówek. Opinia publiczna w większości państw wyraża bardzo pozytywne opinie na temat ten innowacyjnej formy głosowania.
1.5. / Inne działania wpływające na frekwencję wyborczą
W wielu państwach na świecie podejmuje się działania, które ukierunkowane są nie tyle na pełniejszą realizację zasady powszechności wyborów, ale bardziej na to, by przełożyły się one na wzrost frekwencji wyborczej, a przez to i wzrost legitymi-zacji podejmowanych decyzji. W niniejszej części zaprezentowa-ne będą po krótce różzaprezentowa-nego rodzaju rozwiązania o takim właśnie charakterze.