W.Z. Tak, nie miałem niespodzianek. Jeśli pojawiały się jakiekolwiek nowe sytuacje, to wystarczało sięgnąć do pamięci czy do zeszytu i przeczytać – instrukcja 174: kontynuować praktykę i nie przejmować się. Pojawia się jakiś inny rodzaj przeszkody – instrukcja 195: kontynuować praktykę i nie przejmować się.
P.G. Wygląda na to, że wadżrajana posiada coś w rodzaju podręcznika praktyki i dochodzenia do określonych rezultatów.
W.Z. Oczywiście nie jest tak, że można przewidzieć wszystko, co się wydarzy, ale takie osobiste, ustne instrukcje lamy potrafią uwzględnić wiele rzeczy.
P.G. Wiele szkól buddyjskich kładzie nacisk na konieczność posiadania, szczególnie w czasie
praktyki, nauczyciela, do którego można się zwrócić, bo istnieją niebezpieczeństwa związane z medytacją. A tu dowiaduję się, że wystarczy zapisać sobie uważnie pewne rzeczy...
W.Z. ... czy zapamiętać. W buddyzmie tybetańskim jest bardzo mocno podkreślana, bardziej chyba niż w jakiejś innej tradycji buddyjskiej, konieczność posiadania osobistego mistrza. Ale to nie jest tak, że on musi siedzieć dwa metry dalej. Ważne jest otrzymanie od niego przekazu, nauk, błogosławieństwa, inspiracji. Poza tym żyjemy we współczesnym świecie, istnieją telefony, poczta, zawsze można pytać na bieżąco.
P.G. Mówimy „buddyzm tybetański", ale przecież w Tybecie są różne szkoły buddyjskie. Czy w ogóle istnieje buddyzm tybetański?
W.Z. Tak, używa się bardzo często tego określenia. W Tybecie są cztery główne szkoły buddyzmu i wszystkie są w pewien sposób podobne. Mają różne źródła historyczne, są też pewne różnice w rytuałach, w śpiewaniu, ale nauczają bardzo podobnych rzeczy. Podobnie jak różne szkoły zenu różnią się pewnymi szczegółami, ale są to drugorzędne szczegóły. Specyfiką buddyzmu tybetańskiego jest to, że jest bardzo całościowy. To znaczy nie ogranicza się do jednego stylu praktyki, ale łączy w sobie zarówno elementy buddyzmu hinajanyjako zewnętrzne postępowanie, etyczna samodyscyplina, jak i w pełni przyjmuje cały buddyzm mahajany, to znaczy wraz z całym ideałem bodhisattwy i nauką o pustce, i to traktuje się jakby jako wewnętrzny poziom praktyki, motywację altruistyczną. I wreszcie mówi się o takim najbardziej intymnym, najbardziej osobistym poziomie praktyki – to jest wadżrajana, czyli buddyjska tantra. Nie mylić z hinduską tantra, która jest podobna tylko z nazwy.
P.G. Właśnie, czym się różnią? W książce Tengi Rinpocze „Sutry i tantry. Drogi buddyzmu" widziałem ilustracje, na których różni Buddowie, czy też aspekty Buddy, przedstawieni byli w intymnych pozycjach ze swoimi żeńskimi odpowiednikami. Są to dokładnie takie same rysunki jak w tantrze hinduskiej, tylko Sziwa nazywa się tu Budda. To jest ubranie tantry hinduskiej w buddyjskie;
szaty Jak odróżnić tantrę buddyjską od hinduskiej?
W.Z. Tym, co odróżnia tantrę buddyjską od tantry hinduskiej, jest jądro nauki mahajany – nauka o Pustce i o współczuciu. W tantrze hinduskiej nie ma nauki o Pustce i nie ma nauki o bodhiczitcie, o ideale bodhisattwy. W buddyzmi uważa się, że tantra w obrębie ścieżki bodhisattwy stanowi specjalne, bardzo skuteczne metody, a nie jest czymś różnym od ścieżki bodhisattwy. Jest to użycie zręcznych metod, przyspieszających postęp na ścieżce bodhisattwy.
P.G. No to na czym polega ta buddyjska tantra? Rozumiem, że te rysunki przedstawiają symbolicznie dwa aspekty czegoś.
W.Z. Symbolizuje to nierozdzielność pustki i współczucia, mądrości i zręcznych metod, pustki i świetlistości, pustki i przejawienia. Te aspekty muszą ze sobą współdziałać i być stosowane w jednakowym stopniu.
P.G. Co właściwie wyróżnia buddyzm z hinduizmu? Budda wyszedł z hinduizmu. ..
W.Z. Z braminizmu, w tym czasie był braminizm. Braminizm dopiero pod wpływem buddyzmu stał się hinduizmem. Budda, na przykład, potępiał krwawe ofiary, które były na porządku dziennym w braminizmie. Dziś tylko niektóre odłamy hinduizmu je stosują – głównie wyznawcy bogini Kali
P.G. Cóż takiego nowego wprowadził Budda w religii, którą wyznawał?
W.Z. Przede wszystkim naukę o Pustce. Pustkę tak jak się ją rozumie w buddyzmie, wolną od skrajności: nihilizmu i realizmu.
P.G. Ależ w hinduizmie było coś, co odpowiada Pustce – TO, które jest poza bogami, poza wszystkim.
W.Z. Ale kiedy to było w hinduizmie? W czasach Buddy istniały 64 główne systemy filozoficzne.
Zachowały się do dzisiaj sutry, w których Budda wykazuje absurdalność tych systemów. Na przykład wiara w Stwórcę pozostawia bez odpowiedzi takie pytania jak: Skąd pochodzi Stwórca? Jeśli Stwórca jest niezmienny, to jak mógł się w pewnym momencie zmienić i stworzyć coś? Jeżeli jest Stwórcą i ma stosunek ojcowski czy matczyny do swojego dzieła, to jak mógł stworzyć piekła i cierpienie?
P.G. Spotkałem się z określeniem, że Budda był odnowicielem hinduizmu, że odrzucił rzeczy, które w ciągu wielu lat uległy zmianie i powrócił do istoty tej religii. Przecież i przed Buddą ludzie osiągali oświecenie.
W.Z. Co rozumie pan pod pojęciem oświecenia? P.G. Kajwalię, wyzwolenie z kręgu samsary.
W.Z. To jeszcze nie jest stan Buddy. Poza tym pozostaje otwarte pytanie, co ci ludzie osiągali. Na przykład, dążyli do jedności z Brahmą. Są sutry, w których opisane jest, jak to przed oświeceniem Budda spotykał się z Brahmą i Brahmą
twierdził: „Już jesteśmy równi sobie, osiągnąłeś kres wszystkiego, co jest do osiągnięcia", a Budda
pytał Brahmę: „A kim ty jesteś?" I wtedy Brahma po raz pierwszy spojrzał na siebie tym okiem, którym widział całą samsarę, i spostrzegł, że on też jest przemijającą istotą, tylko sobie z tego nie zdawał sprawy. Z punktu widzenia buddyzmu, Wisznu, Sziwa i Brahma są po prostu długo żyjącymi bogami.
P.G. W hinduizmie mówi się, że nawet bogowie mają swój kres, natomiast TO, co stanowi podstawę wszystkiego, jest nieprzemijające.
W.Z. To są Upaniszady, które były długo po Buddzie. P.G. Przecież w hinduizmie zawsze było: Tat tvam asi – Ty jesteś TYM. Do tego dążył każdy bramin.
W.Z. Jak się wejdzie dokładnie w analizę tego, do czego oni dążyli... Na przykład, są bardzo znane
„Jogasutry" Patańdżalego, gdzie druga sutra od razu definiuje: „Joga jest wygaśnięciem zjawisk świadomości", co z punktu widzenia buddyzmu jest po prostu ślepym zaułkiem. P.G. Dlaczego? W jodze chodzi o to, że z chwilą powściągnięcia zjawisk świadomości absolut, zwany puruszą (a raczej jego przejaw w człowieku, zwany atmanem), poznaje swą prawdziwą, transcendentną naturę i wyzwala się z cierpień pozornej ludzkiej egzystencji.
W.Z. Budda zaprzecza istnieniu puruszy, atmana. Atman jest pewną iluzją. Jak długo lgnie się do pojęcia atmana, Brahmy, to ciągle jest to bardzo subtelna niewiedza. Ale z punktu widzenia Buddy to byty bardzo wysokie systemy filozoficzne, buddyści nazywali te systemy tirthika, to znaczy „o jeden stopień niżej". Tylko jednego stopnia brakuje im do pełnego zrozumienia. P.G. Metody buddyzmu zen nie różnią się chyba zbytnio od jogi. Starożytny mistrz zen zaleca „puścić ciało i umysł", czyli przestać sobie wyobrażać cokolwiek o ciele i umyśle. Współczesny mistrz zen, Soen Są Nim, mówi „utrzymuj umysł niewiem". W obu wypadkach, jak sądzę, chodzi o ograniczenie pojęciotwórczej działalności umysłu, a więc o powściągnięcie zjawisk świadomości. Jak to jest w wadżrajanie, gdzie przecież stosuje się wizualizacje różnych
bóstw, obiektów?
W.Z. Cel zenu i wadżrajany jest ten sam, metody są różne. Wizualizacje to po prostu subtelna przeszkoda. Mógłbym użyć takiego porównania: są ciężkie chmury i jest zimno, bo nie ma słońca. Więc najpierw potrzebny jest wiatr, żeby rozpędził chmury. Ale później sam wiatr staje się przeszkodą i musi wygasnąć. Ta część medytacji z wizualizacjami, z mantrami, których używa się bardzo dużo w buddyzmie tybetańskim, to jest ciągle jeszcze pojęciowa medytacja, która jest jak wiatr – rozgania grubsze zaciemnienia, emocjonalne splamienia. Każda medytacja składa się z wizualizacji i z mantry, to jest tak zwana faza foremna, a później następuje tak zwana faza bezforemna, wizualizacja się
rozpuszcza. Z chwilą kiedy lgnie się do formy, na którą się medytuje, do tych wszystkich bóstw, staje się to podobne do tantry hinduskiej. W momencie kiedy rozumie się, że te bóstwa są iluzoryczne, są pustką, złudnym przejawieniem, staje się to buddyjską praktyką. Jest to umiejętna metoda, której używa się do szybkiego rozpędzenia grubszych zaciemnień. Później i tak trzeba zrozumieć, że ostateczną naturą tych bóstw, Buddów, na których się medytuje, jest Dharmakaja, ostateczna natura umysłu, która jest poza kształtem, formą, smakiem, zapachem, ciężarem, poza możliwością wyrażenia. I taka jest symbolika tych Buddów w zjednoczeniu: męski aspekt uosabia metody, a żeński Pustkę. To jest nierozdzielność umiejętnych metod i Pustki, prowadzi ona do najwyższego urzeczywistnienia.
Sama mądrość jest mato skuteczna. Również same zręczne metody, bez mądrości, nie zaprowadzą do celu.
P.G. Jak można określić poszczególne etapy, osiągnięcia osoby, która praktykuje?
W.Z. Pierwszym istotnym krokiem jest skierowanie umysłu ku Dharmie. Umysł zwykle jest zainteresowany różnymi światowymi rzeczami, takimi jak pochwałanagana, zyskstrata, sławazniesławienie, bólprzyjemność, ciągle tym się zajmujemy. Więc pierwszą rzeczą jest skierowanie umysłu ku Dharmie, pragnienie oświecenia, autentycznego wyzwolenia z samsary.
P.G. Jak sobie wyobrazić to wyzwolenie z samsary? Chcę się wyzwolić z samsary, więc muszę wiedzieć, czym jest samsara i czym jest wyzwolenie.
W.Z. Buddyzm tybetański tym się różni od zenu, że otrzymuje się nauki. Osobiście sądzę, że jest to powód, dla którego, podobnie jak na Zachodzie, również w Polsce buddyzm tybetański jest dużo liczniej reprezentowany. Myślę, że pochodzi to stąd, że w żenię trzeba mieć pewien rodzaj zaufania: spotyka się mistrza, nie rozumie się, ale chce się za nim podążać. We współczesnym świecie uczą nas wszystko pojmować rozumowo, mieć zaufanie tylko do tego, co zrozumiemy. Niewielu jest ludzi, którzy mają ten rodzaj karmicznej więzi, oddania, zaufania, żeby pójść za mistrzem mimo wszystko. W buddyzmie tybetańskim otrzymuje się wyjaśnienia, rozmawia się szczegółowo o tym, co to jest stan Buddy, jak go osiągnąć i nabiera się wiary przekonania: „aha, teraz to rozumiem, więc chciałbym to osiągnąć, chciałbym to praktykować". Oczywiście na początku jest to intelektualne zrozumienie, ale daje wyobrażenie, dokąd chcemy jechać i jakimi drogami. Później przychodzi drugi etap, na którym staramy się, żeby Dharma
naprawdę zakorzeniła się w umyśle. Chodzi głównie o wprowadzenie w codzienne życie praktyki bodhisattwy: rozwinąć miłującą dobroć, czyli życzenie, żeby inni byli szczęśliwi; być zadowolonym, kiedy innym wiedzie się dobrze; praca dla ich dobra, współczucie, które jest życzeniem, żeby inni byli wolni od cierpienia, jeśli cierpią; i wykonywanie pracy, żeby uwolnić ich od cierpienia. To jest cały szereg praktyk, które pozwalają taką
postawę w sobie wzbudzić i umocnić, bo nie wystarczy tylko mieć dobre chęci. Ktoś powie coś brzydkiego w autobusie, wtaczają się nawyki, no i co wtedy zrobić? Konieczne są pewne praktyki, które pozwalają takie zakorzenione nawyki skutecznie przemienić, przepracować. To jest drugi etap. Oczekuje się, że praktykujący powinien to autentycznie osiągnąć, nie tylko dyskutować o ideale bodhisattwy, ale wprowadzić to w swoim życiu.
Trzeci etap jest bardziej związany z praktyką medytacyjną. Oczywiście, medytuje się przez cały okres praktyki, ale na różnych etapach kładzie się większy nacisk na różne rzeczy. W trzecim okresie skupia się na medytacji i stara się usunąć główne przeszkody, błędy w medytacji. Osiąga się wtedy medytację wyciszenia czy jednoupunktowienia. Dzięki tej praktyce stopniowo jest się w stanie coraz bardziej osiągnąć intuicyjne zrozumienie, intuicyjny wgląd, doświadczanie natury umysłu. I wtedy widzi się, że również to, co było wcześniej widziane jako przeszkody, ma naturę mądrości. Wtedy ma miejsce zupełna przemiana perspektywy widzenia. To jest jakby czwarty, docelowy etap.
P.G. Co mnie uderzyło w buddyzmie tybetańskim, to niesłychana ilość praktyk, stopni. Kiedy nauczyciel mówi: są trzy aspekty, pięć trucizn, pięć mądrości, pięć inicjacji, a potem to wszystko się jeszcze dzieli na różne odmiany... Nauczyć się tego już jest dosyć trudno, a jeszcze to wypraktykować...
Zauważyłem też, że wielu buddystów biega od nauczyciela do nauczyciela i stara się jak najwięcej 'zaliczyć'. Tu zaliczył jakiś kurs, potem jedzie, na przykład, do Wrocławia, bo tam jakiś lama będzie mu dawał inicjacje i przekaz... Czy powinna być utrzymana jakaś kolejność praktykowania i etapy, które należy 'zaliczać', czy jak komu wygodnie?
W.Z. Proponowałbym spojrzeć na to troszeczkę z punktu widzenia historii. W północnych Indiach, mniej więcej do ósmego wieku, kiedy buddyzm trafił do Tybetu, była praktykowana wadżrajana. Była to praktyka tak bardzo elitarna, że szereg nauk przechodziło od Buddy Siakjamuniego w sukcesji od nauczyciela do jedynego ucznia. Dopiero po iluś pokoleniach, zgodnie z odpowiednimi przepowiedniami, mieli prawo rozpowszechniać te nauki.
P.G. Dlaczego?