Zestawione wyżej materiały do historii hut szklanych w Polsce od początku XIV do połowy XVII w., mające stanowić podstawę do roz ważań na temat liczebności, rozmieszczenia i okresu działania ośrodków produkcji szklarskiej, wymagają pewnych wyjaśnień. Przede wszystkim należy zastrzec, że nie reprezentują one pełnej liczby hut szklanych w Polsce i że uzyskanie takich wyczerpujących informacji w ogóle wy daje się niemożliwe, nie pozwala bowiem na to charakter źródeł, jakie
mamy do dyspozycji188.
Pozostawałaby jeszcze możliwość uzupełnienia i skorygowania liczby i rozmieszczenia hut na podstawie materiałów toponomastycznych. Za rysowują się tu perspektywy nader frapujące. W Polsce jest bardzo wiele nazw miejscowych, których pochodzenie można kojarzyć z hutami szklanymi. Są to przede wszystkim nazwy takie, jak: Szklanna, Szkla-nów, Szklarka, Szklarki, Szklarnia, Szklary, Szkleniec, a następnie: Huta, Stara Huta, Nowa Huta, Huta Kryształowa, Hutki lub Chutki, Huciska, Hucisko lub Chucisko, Szklanna Huta. Można by też wziąć pod uwagę nazwy typu: Poręba, Trzebinia, a nawet: Budy, Łazy, Majdan, wiążące się z karczowaniem lasów i zakładaniem osad i przedsiębiorstw produk cyjnych w lasach. Ta ostatnia grupa nazw wiąże się jednak nie tylko z leśnymi hutami szkła (mamy huty w Trzebuni i Trzemeśni oraz w Po rębie w rejonie Myślenic i Dobczyc), ale także z innymi formami go spodarki leśnej, zatem bardzo trudno byłoby wyodrębnić spośród nich nazwy, które odnoszą się wyłącznie do produkcji szklarskiej. Nazwy typu: Szklary, Szklanów, Szklana Huta nie nastręczają tych wątpliwo ści, ale i one wymagają pewnych dodatkowych wyjaśnień. Wyjaśnienia są też niezbędne w odniesieniu do nazw typu: Huta, Hutki, Hucisko.
1 8 7 O przywozie do Wilna szklą polskiego i weneckiego mówi cytowany wyżej przywilej dla Marcina Paleckiego z 1547 r. Następnie wiadomości o transportach szkła wiezionego z Korony na Litwę znajdujemy w księgach celnych z drugiej po łowy XVI w. Archieograficzeskij sbornik dokumientow otnosiaszczichsia k istorii siewierozapadnoj Rusi, t. III, Wilno 1867, nr 112, s. 290; t. IV nr 74, s. 255, 257, 260. Por. A W a w r z y ń c z y k , Studia z dziejów handlu Polski z Wielkim Księ stwem Litewskim i Rosją w XVI wieku, Warszawa 1956, .s. 67, 68; K o p y s s k i j , op. cit., s. 182, 184, 185, 193, 216; M. G r y c z, Handel Poznania 1550—1655, Poznań 1964, s. 140.
46
Niejednokrotnie źródła aktowe poświadczają istnienie huty szklanej w miejscowości o nazwie Huta, Hucisko itp. Niekiedy nawet źródła pisane przedstawiają proces wykształcania się takiej nazwy miejscowej. Na przykład kapituła krakowska w 1480 r. wydała przywilej na zało żenie huty i lokowanie przy niej wsi w kluczu pabianickim, w lesie
zwanym Lywlewy 1 8 9. Początkowo wieś ta występuje pod nazwą
Lyw-lewy 190, niedługo potem jest już -jednak nazywana Huta 191. Istnieje ona
do dziś pod nazwą Huta Wiskicka nad Nerem. Innego przykładu do starcza historia huty w Pewli koło Żywca. Gdy hutę tę zlikwidowano w 1&79 r., a jej grunty oddano pod uprawę, ,,tę tam wieś Huciskami
nazwano"1 9 2. I ta wieś istnieje pod tą nazwą do dziś nad rzeczką Ko
szarawą. Kiedy indziej po hucie pozostawała tylko nazwa polna, która z czasem zanikała. Tak było w kluczu muszyńskim, gdzie po jednej z hut szklanych zostały „role hutnicze" zwane Uciska, wymieniane pod tą
nazwą w 1645 r. 1 9 3, ale później zapomniane.
Liczne nazwy typu: Huta, Hucisko, występujące w okolicach, w któ rych wytwórczość szklarska była rozwinięta (np. w okolicach Radoszyc, Częstochowy, Lubaczowa), również świadczą, że huty szklane pozosta wiały tego właśnie rodzaju ślady w nazewnictwie. Z drugiej wszakże strony trzeba zauważyć, że nazewnictwo tego typu występuje także w okolicach notorycznie pozbawionych przemysłu szklarskiego. Dodać należy, że nasuwają się wątpliwości, czy tego typu nazwy nie były pozostałością działalności kuźnic żelaza lub innych zakładów metalur gicznych. Istniejąca bowiem pod Rogoźnem wieś Huta wymieniana w księgach grodzkich poznańskich w 1499 r., potem zaś w rejestrach
poborowych z XVI w. 194, związana była niewątpliwie z funkcjonującą
tam od XIII w. kuźnicą żelaza 195. A jak interpretować notatkę z 1621 r.
takiej treści: „Ferricudinae in loco Huczisko ad fluviolum Wilcza dictum
in silvis Bodzantinensibus una cum conflatorio alias dymarka"? 1 9 6 Czy
1 8 9 AKK Kr., Dok. perg. 568.
190 Np. w 1502 r., Księgi sądowe wiejskie, t. II, nr 7415, s. 429; nr 7416, s. 432. 1 9 1 W łacińskiej wersji nazwa ta występuje jako Vitreatorium już w 1508 r. (tamże, nr 7418, s. 445). W wersji polskiej — Vitreatorium alias Utka — występuje w 1516 r. (tamże, nr 7420, s. 459) i później już stale jako Huta (Ordynacje i usta wy wiejskie z Archiwów Metropolitalnego i Kapitulnego w Krakowie, 1451—1689, wyd. S. Kuraś, Kraków 1960, s. 6, 18).
192 A. K o m o n i e c k i, Dziejopis żywiecki, s. 259.
193 AKK Kr., Inwentarz dóbr biskupstwa krakowskiego 1645 r., k. 378, 384^.
194 P a w i ń s k i , op. cit., t. II, Żdz. XIII, s. 30; K. J. H 1 a d y ł o w i c z, Zmiany krajobrazu i rozwój osadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX wieku, Lwów 1932, s. 200.
195 KWp I, nr 615 i 296; II, nr 1068, 1201. Por. Z i e n t a r a , op. cit., s. 88—89. 1 9 6 AKK Kr., Liber privilegiorum nr 9, k. 229v.
47
nazwa Hucisko była w tym wypadku pozostałością po jakiejś starszej hucie szkła, czy też była związana z kuźnicą? W ogóle zaś nie jest prawdą, jakoby terminem „huta" określano po staropolsku wyłącznie huty szkła. Zarówno tytuł dzieła Walentego Rozdzieńskiego (Officina
ferraria abo huta y warstat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego,
1612), jak i rozmaite wzmianki w aktach dowodzą, że w Polsce w XVI— XVII W. termin ten oznaczał zarówno hutę szkła, jak i zakład metalur
giczny 197. Należy też chyba uwzględnić wpływ języka niemieckiego,
z którego pochodzi termin „huta": po niemiecku Hiitte oznacza przede wszystkim szopę, zatem i po polsku mógł być używany w tym znacze niu. Na tworzenie się zaś nazw miejscowych i polnych wpływały nie wątpliwie wszystkie możliwe znaczenia terminu „huta". Okazuje się więc, że toponomastyka nie poparta źródłami aktowymi lub opisowymi nie jest pewną podstawą do odtwarzania rozmieszczenia ośrodków prze mysłu szklarskiego w przeszłości.
Dodatkową trudność stanowi fakt, że toponomastyka zazwyczaj po zbawiona jest chronologii. Z wyjątkiem kilku przykładów zaopatrzonych w dokumentację źródłową przeważnie nie wiemy, kiedy powstawały nazwy typu: Huta, Hucisko czy Szklary, a zatem jaki okres rozwoju przemysłu szklarskiego w Polsce nazwy te reprezentują. Sądząc z zesta wienia wykonanego przez Hładyłowicza dla Wielkopolski nazwy takie powstawały głównie w XVII i XVIII w. Hładyłowicz wymienia 16 miej scowości o nazwie Huta na terenie Wielkopolski i wszystkie one po raz
pierwszy były wzmiankowane w okresie między 1600 a 1800 r. 1 9 8 Praw
dopodobnie zresztą wszystkie one wiązały się z tzw. osadnictwem olęder-skim w XVII w. (Huta Szklana Holendry pod Trzcielem, Hutki Holendry pod Owińskami itd.) i nie miały nic wspólnego z produkcją szklarską,
którą osadnicy holenderscy nie interesowali się 199.
MRPS V/1, nr 815, rok 1550: molendina mineralia et ad alia aedificia vul-gariter h u t y dicta. MRPS V/2, nr 5650, rok 1552: Potestas metalla efodiendi Sta-nislao Czipsar civi Crac. datur (Apellantur conflatoria, quae h u t a s vulgus vocat...). MRPS V/1, nr 3511 i 4033, rok 1566 i 1569: conflatorio alias h u t a . Liczne Wzmianki o hutach ołowiu w Lustracji województwa krakowskiego 1564, cz. 2, s. 53, 55 etc.; AKK Kr., Inwentarz dóbr biskupstwa krakowskiego 1645 r., k. 100: ..w tej h u c i e jest piec dymarski". Tamże, k. 220 i 251: „Huthy, w których sprawują kruszce ołowne i miedziane". Tamże, Inwentarz dóbr biskupstwa kra kowskiego 1668 r., k. 54—55: „ h u t y ołowne". Tamże, k. 310v—311, 315v. Por. także Słownik staropolski, s. v.
198 H ł a d y ł o w i c z , op. cit., s. 122, 204, 227, 248, 249.
199 Tamże, s. 204, 84; I. T. B a r a n o w s k i , Wsie holenderskie na ziemiach Polskich, PH XIX, 1915, s. 64—82; R u s i ń s k i , op. cit. Autorom tym nie są znane "uty szkła prowadzone przez osadników holenderskich, aczkolwiek zwłaszcza W. Rusiński poświęcił wiele uwagi ich działalności gospodarczej. Przedstawiony
48
Jak widać, możliwości wyzyskania materiału toponomastycznego do badań nad chronologią i rozmieszczeniem hut szklanych są znikome. Na leżałoby je właściwie ograniczyć do tych tylko wypadków, w których powstanie nazwy jest odpowiednio udokumentowane materiałem akto wym 2 0 0.
Zdając sobie sprawę, że jeśli idzie o znajomość liczby i rozmieszcze nia hut szklanych do połowy XVII w., rozporządzamy materiałem nie kompletnym, warto jednak zastanowić się, czy w rozmieszczeniu ich na terenie kraju nie da się zauważyć pewnych prawidłowości.
Źródła podają wiadomości o 93 hutach czynnych w Polsce w okresie od początku XIV do połowy XVII w. Znakomita ich większość położona była w Małopolsce. Działało tam 57 hut szklanych, co stanowi 62% ogółu znanych nam zakładów tej branży. W Wielkopolsce było 11 hut, czyli 12% ogółu hut krajowych. Huty pruskie w liczbie 10 stanowiły 11%, huty ruskie w liczbie 12—13%, 3 huty litewskie — 2% ogólnej liczby hut. Znaczna część tych hut tworzyła wyraźne skupiska, jak np. zgrupowanie hut w rejonie Myślenic i Dobczyc, grupa hut pod Często chową, huty w rejonie Pabianic i Wolborza, duże zgrupowanie hut w oko licach Radoszyc, Końskich i Szydłowca, inne wielkie skupisko w Górach Świętokrzyskich, zgrupowanie hut na Wyżynie Gdańskiej, mniejsze zgrupowania pod Żywcem, Lubaczowem czy w dolinie Dunajca i Po pradu. Załączone mapy, przedstawiające rozmieszczenie hut na terenie Polski w kilku przekrojach chronologicznych, ukazują proces wykształ cania się tych zgrupowań. W początkowym okresie rozwoju hutnictwa szkła na ziemiach polskich huty rozmieszczone były w różnych okolicach dość przypadkowo. W 2. poł. XV w. dostrzec już można zaczątki ośrodka myślenicko-dobczyckiego i pabianicko-wolborskiego oraz gdańskiego. W późniejszym okresie ośrodki te rozwijały się nadal. W 1. poł. XVI w. powstały skupiska: radoszycko-szydłowieckie i łagowsko-kieleckie, które stały się w krótkim czasie największymi ośrodkami produkcji szkła w Polsce i odegrały poważną rolę w dziejach naszego przemysłu. Naj
wyżej przykład huty pod Bukowcem w Wielkopolsce, prowadzonej być może przez Holendrów, jest raczej odosobniony.
2 0 0 Mimo to w literaturze historycznej dość powszechnie wiąże się nazwy miejscowe typu: Huta, Hucisko, z działalnością szklarzy zarówno w Polsce, jak i w innych krajach słowiańskich oraz niemieckich. Wydaje się jednak, że nie jest to uzasadnione. Wypowiadałem się już na ten temat w artykule Liczba i roz mieszczenie hut szklanych w Małopolsce, s. 383 sq, oraz w artykule Liczba i roz mieszczenie hut szkła w Polsce od XIV do XVII wieku, „Szkło i Ceramika", t. XVII: 1966, nr 9, s. 241 sq.
49
Mapa 1. Rozmieszczenie hut szkła w Polsce w latach 1300—1450: 1 — huty szkła założone w latach 1300—1450
później wytworzył się ośrodek częstochowski — pierwsze huty zało żono tam dopiero w 2. poł. XVI w.
Wszystko to wskazuje, że lokalizacja hut szklanych nie była przy padkowa, że występowały tu pewne reguły. Mogły to być prawidłowości dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, założenie huty i pomyślny jej rozwój Uzależnione były od warunków naturalnych, przede wszystkim od zaso bów podstawowych surowców, takich jak piaski szklarskie, gliny tech-* — A. Wyrobisz, Szkło w Polsce ...
50
Mapa 2. Rozmieszczenie hut szkła w Polsce w latach 1450—1600: I — huty szkła założone przed 1450 r.; 2 — huty szkła założone w latach 1450—1525; 3 — huty
szkła założone w latach 1525—1600
niczne, wapień, drewno opałowe. Dlatego też huty zakładano zawsze na terenach lesistych, w wielkich kompleksach leśnych. Większość terenów znanych z produkcji szkła w XIV—XVII w. zachowała bogatą szatę leśną do dziś, o innych wiemy, że lasy zniknęły stamtąd dopiero w nie dalekiej przeszłości, często właśnie wskutek rabunkowej gospodarki hutników. Brakiem lasów należy prawdopodobnie tłumaczyć słaby roz wój szklarstwa w Wielkopolsce. Las bowiem zapewniał hucie dwa
pod-51
Mapa 3. Rozmieszczenie hut szklą w Polsce w latach 1600—1650: 1 — huty szklą założone przed 1600 r.; 2 — huty szkła założone w latach 1600—1650 stawowe surowce: opał i popiół. Nie mamy, niestety, dokładnego roze znania co do rozmieszczenia złóż piasków szklarskich i glin technicz nych. Wymogi współczesnego przemysłu szklarskiego co do jakości i ilości tych surowców odbiegają znacznie od wymagań dawniejszego szklarstwa, dlatego też bez specjalnych badań geologicznych dostosowa nych do potrzeb historycznych nie potrafimy powiedzieć, czy tereny zajmowane przez hutników w XIV—XVII w. stanowiły rzeczywiście
dobrą bazę surowcową. Dodać jeszcze należy, że staropolskie huty szkła zakładano najchętniej w terenach pagórkowatych, co podobno miało być
korzystne dla budowy i rozpalania pieców szklarskich2 0 1, oraz że nie
zbędny był dostęp do czystej bieżącej wody (płukanie piasku), co skła
niało do lokalizacji hut nad strumieniami (nie nad rzekami!)2 0 2.
Drugim czynnikiem wpływającym na lokalizację hut były stosunki ekonomiczne panujące w danej okolicy. W następnym rozdziale będziemy
Mapa 4. Rozmieszczenie hut szkła w Górach Świętokrzyskich (XVI—XVII w.): 1 — huty szkła z podaną datą założenia lub pierwsze] wiadomości o hucie; 2 — miasta lub
ośrodki dóbr
jeszcze szerzej mówić o warunkach społeczno-gospodarczych rozwoju hutnictwa szkła, tutaj tylko zwrócimy uwagę, że tam gdzie można było korzystnie sprzedać drewno budulcowe lub przerobić drzewo na smołę, węgiel bądź potaż, szklarstwo nie miało szans rozwoju, gdyż zużycie
2 0 1 Zob. J. T o r ż e w s k i , Rozmowa o sztukach robienia szkła..., Berdyczów 1785, s. 9—11.
2 0 2 Huty żywieckie założono nad Bystrą i dopływem Koszarawy, huty w re jonie Myślenic i Dobczyc nad dopływami Raby, huta w Jazowsku leżała nad potokiem wpadającym do Dunajca, huty muszyńskie nad Mochnaczką i Muszynką, huta w Jazowie nad Wisłokiem itd.
53 drewna do produkcji szkła było o wiele mniej zyskowne od produkcji smoły lub potażu. To było prawdopodobnie przyczyną nierozwinięcia się produkcji szkła na Mazowszu czy na Litwie, gdzie wprawdzie nie brakło lasów, ale większy dochód można było z nich uzyskać spławiając drewno do Gdańska bądź Królewca albo Rygi lub fabrykując smołę, potaż albo klepki, niż spalając je w piecach szklarskich. Niemałe znaczenie miała też struktura własności ziemskiej, z którą huty były najściślej zwią zane. Drobna lub średnia własność nie mogła zapewnić hucie odpo wiednich warunków rozwoju (brak dostatecznie wielkich lasów, nie dostatek siły roboczej, zbyt małe zapotrzebowanie na wyroby szklane). Nie jest zapewne rzeczą przypadku, że szczególnie aktywnymi protek torami szklarzy byli królowie oraz biskupi, zakładający huty w swoich kluczach i starostwach. Huty zakładane w dobrach prywatnych zwią zane były na ogół z wielką własnością ziemską. Nierównomierności w rozmieszczeniu hut szklanych na terenie kraju należy więc tłumaczyć także różnicami w strukturze własności ziemskiej, zarówno różnicami w rozmieszczeniu poszczególnych kategorii dóbr ziemskich, jak i roz maitą ich strukturą gospodarczą. Majątki pozbawione lasów lub nasta wione wyłącznie na produkcję rolną i hodowlaną nie stwarzały warun ków dla rozwoju przemysłu szklarskiego. Podobnie majątki prowadzące gospodarkę leśną, ale opartą o produkcję smoły, węgla, potażu, klepek lub dostawy budulca — nie mogły być terenem działalności hutników-szklarzy.
Pewne prawidłowości w rozwoju polskiego przemysłu szklarskiego Występują również wyraźnie, gdy przyjrzymy się chronologicznemu ze stawieniu znanych nam hut szkła. Obserwację ułatwiają nam załączone tu mapy, przedstawiające rozmieszczenie hut szklanych w kilku prze krojach chronologicznych (1300—1450, 1450—1600, 1600—1650, zob. ma py 1—3), a przede wszystkim wykres synchroniczny zamieszczony przy
ttioim artykule publikowanym w czasopiśmie „Szkło i Ceramika"2 0 S.
Wykres ten należałoby obecnie uzupełnić nowymi materiałami przedsta wionymi w niniejszym rozdziale, ale w ogólnych zarysach jest on nadal aktualny.
Przede wszystkim trzeba stwierdzić, że aczkolwiek wiele hut szkla nych funkcjonowało krótko i szybko upadało, to jednak dominowały huty działające przynajmniej przez kilka dziesięcioleci. Często zresztą na miejscu zlikwidowanej huty powstawał nowy zakład, a więc nawet nrimo zmiany właściciela i hutnika oraz pewnej przerwy w pracy ttiamy do czynienia w takim wypadku z kontynuacją produkcji szkła w danej okolicy. Spośród 93 znanych nam hut sprzed połowy XVII w.
1500 1600 1300 1400
Wykres 1. Liczba hut szkła w Polsce od 1300 do 1700 r.: 1 — huty wielkopolskie; 2 — huty małopolskie; 3 — huty innych rejonów
Wykres 2. Rozwój hutnictwa szkła w Polsce w latach 1300—1700:
A — liczba hut pozostałych z poprzedniego okresu; B — liczba hut nowo założonych; C — ogólna liczba hut; Z — liczba hut zlikwidowanych
56
aż 34 (czyli 36%) funkcjonowało co najmniej 50 lat bez przerwy lub z niewielkimi przerwami, 11 zaś (czyli 12%) przetrwało nawet całe stu lecie lub dłużej. Świadczy to o systematycznym rozwoju tego prze mysłu.
Zestawienie liczby hut czynnych w kolejnych ćwierćwieczach od początku XIV do końca XVII w. (wykres 1) pozwala na wyróżnienie w tym rozwoju trzech okresów:
I. Okres istnienia pojedynczych hut szklanych, rozproszonych w róż nych częściach kraju, w latach 1300—1450, kiedy właściwie mówić można dopiero o zalążkach przemysłu szklarskiego w Polsce.
II. Okres rozwoju hutnictwa szkła w Polsce w latach 1450 1600. Okres ten cechuje stały wzrost liczby hut i wykształcenie się skupisk hut, tworzących większe ośrodki przemysłu szklarskiego. Największą liczbę czynnych hut zanotowano w ostatniej ćwierci XVI w. (46 czyn nych hut).