Geomorfologia

Krajobraz Wysoczyzny Zielonogórskiej, z wyróżniającym się Wałem Zielonogórskim, charakteryzuje się urozmaiconą rzeźbą terenu, będącą rezultatem wielu złożonych wyda-rzeń geologicznych.

Struktury glacjalne rejonu Wału Zielonogórskiego, wiążą swój początek ze niem południowopolskim, ulegając dalszym, silnym komplikacjom w okresie zlodowace-nia środkowopolskiego, a także północnopolskiego, obejmującego utwory trzeciorzędowe i starszego plejstocenu — rycina 7 (Ciuk 1992).

4. Charakterystyka przyrodnicza badanego terenu 24

Ryc. 7. Budowa geologiczna Wału Zielonogórskiego

Wał Zielonogórski, typ moreny spiętrzonej, z typowymi łuskowymi strukturami nale-ży do starszego zlodowacenia. Natomiast Pagórki Zielonogórskie reprezentujące drobne pagórki czołowo–morenowe typu akumulacyjnego, które przylegają do wału od północy należą do utworów młodszych. Lądolód był tak mało aktywny, że nie sforsował stosunko-wo niewysokiego wału i usypał przywałową morenę (Krygowski 1961, Bubień i Kotow-ski 1992).

Na rycinie 8. widoczne są dwa elementy: A — starszy, reprezentujący wał z glacitekto-nicznymi strukturami (zlodowacenie środkowopolskie) i B — młodszy, na który składają się elementy rzeźby — dzieło akumulacji lądolodu bałtyckiego i jego wód. Są to: 1 — tera-sa kemowa; 2 — moreny czołowe; 3 — pagórki kemowe; 4 — równiny moreny dennej (glina zwałowa). Linie przerywane, łukowate wyrażają zasięg czaszy lodowej (Bartkowski 1959).

Ryc. 8. Schematyczny południkowy przekrój Wału Zielonogórskiego i jego zaplecza (według T.

Bartkowskiego). Opis ryciny w tekście

4. Charakterystyka przyrodnicza badanego terenu 25

Lądolody ukształtowały powierzchnię terenu — krajobraz morfologiczny, a także budo-wę geologiczną w ciągu ostatnich dwóch milionów lat. Proces topnienia lodowca zachodził nierównomiernie. Nawroty mroźnych okresów i silnych opadów atmosferycznych powodo-wały zatrzymanie się czoła lodowca na dłuższy czas, w tych miejscach powstapowodo-wały nowe linie moren czołowych (Kobendza 1950).

Pierwszy z ciągów wzgórz moreny czołowej przebiega od okolic Zaboru w kierunku południowo–zachodnim przez Przytok, Kisielin i Jędrzychów. Drugi ciąg zaczyna się w okolicach Dąbrowy i przebiega na zachód i północny–zachód w kierunku Kisielina, gdzie dochodzi do ciągu morenowego pierwszego. Na północ od pagórków moreny czo-łowej w okolicy Droszkowa oraz Raculi i Drzonkowa występują pagórkowate lub faliste obszary piasków zwałowych miejscami podścielonych pyłami lub glinami, a także gliny zwałowe i pyły. Jest to teren deglacjacji arealnej w strefie przymorenowej. Teren pomię-dzy Zieloną Górą a Zawadą pokrywają piaski wodnolodowcowe — sandry zakumulowane w okresie recesji lodowca fazy leszczyńskiej (Operat glebowo–siedliskowy Nadleśnictwa Przytok 2000).

Elementem pierwotnego krajobrazu polodowcowego są dla tego rejonu głazy narzutowe (ryc. 9). Materiał skalny został przyniesiony przez lądolody plejstoceńskie z wysokich gór Skandynawii (Wróbel 2000). Obecnie dużych głazów narzutowych w krajobrazie okolic Zielonej Góry jest coraz mniej, gdyż zostały one wykorzystane do budowy miejskich mu-rów obronnych, kościołów i dróg. Tylko gdzieniegdzie, najczęściej na obszarach rolniczych, spotkać można średnich rozmiarów formy skalne w postaci głazów narzutowych, stanowią-ce ciekawe elementy przyrody nieożywionej i często jedyne ślady krajobrazu pierwotnego.

Ryc. 9. Głazy narzutowe w okolicach Świdnicy (Wawrzyniak-Gramacka, 2006)

4. Charakterystyka przyrodnicza badanego terenu 26

Geneza Wału Zielonogórskiego związana jest z moreną czołową spiętrzoną występującą na granicy zlodowacenia bałtyckiego. Wyniesienie Wału do rzędnej 220 m n.p.m., sprzyjało rozwojowi procesów denudacyjnych i tym samym powodowało odsłanianie na powierzchni zaburzonych osadów starszego plejstocenu i trzeciorzędu.

W podłożu utworów deluwialnych leżą margle kredowe z krzemianami a na nich utwory trzeciorzędowe. Najpierw utwory morskie — piaski glaukonitowe środkowego oligocenu, a potem już utwory pochodzenia lądowego: piaski, gliny z warstwami węgla brunatnego, które powstały w miocenie. Na to podłoże wkroczył lądolód Skandynawski i czterokrot-nie je opuścił, zostawiając grube pokłady glin zwałowych, tj. mieszaniny piasków, iłów i głazów o najrozmaitszych proporcjach. Na rycinie 10, prezentującej fragment budo-wy geologicznej Wału Zielonogórskiego, można zauważyć charakterystyczne budo-wypiętrzenie iłów, na których zalegają gliny i piaski.

Ryc. 10. Fragment budowy geologicznej Wału Zielonogórskiego w odsłonięciu terenowym (Wawrzyniak-Gramacka, 2006)

W wykopach odkrywkowych spotyka się najczęściej tylko dwie warstwy glin zwałowych i między nimi warstwę utworów międzylodowcowych ze śladami życia roślinnego i zwie-rzęcego (Kobendza 1950). Budowę geologiczną Wału Zielonogórskiego zinterpretowaną w latach 80–tych przez Wróbla (1997) przedstawia rycina 11.

Tektonika spowodowała, że osady geologiczne różnego wieku i o różnej genezie oraz o zróżnicowanym składzie mineralno–petrograficznym bardzo często występują obok sie-bie. Warstwy geologiczne ułożone pierwotnie horyzontalnie, w wyniku naporów lądolo-dów zostały zdeformowane. Powstały struktury fałdowe, rozerwania i nasunięcia blo-ków skalnych, niekiedy na odległość kilku kilometrów. Zmienność ta jest bezpośrednim

4. Charakterystyka przyrodnicza badanego terenu 27

Ryc. 11. Budowa geologiczna Wału Zielonogórskiego (Wróbel, 1997). Objaśnienia: Qh — czwar-torzęd (holocen), Qp — czwaczwar-torzęd (plejstocen), Tr — trzeciorzęd, T — trias. 1 — piasek, 2

— piasek ze żwirem, 3 — piasek zailony, 4 — glina zwałowa, 5 —- pył, 6 – węgiel brunatny, 7

— ił, 8 — podłoże mezozoiczne, 9 — poziom zwierciadła wody, 10 — strefa obniżonego zwier-ciadła wody, 11 — granica stratygraficzna, 12 — osady czwartorzędu, 13 — osady trzeciorzędu (miocen), 14 — osady triasu

sprawcą zróżnicowanych procesów glebotwórczych i mozaiki różnych typów gleb na ba-danym obszarze. Wpływa również na stosunki wodne, które są tu bardzo skomplikowane

4. Charakterystyka przyrodnicza badanego terenu 28

(Wróbel 1985, Wróbel 2000). Cały wał pocięty jest dwoma systemami dolin: równole-głych, wykształconych w utworach spoistych — gliny, iły, mułki, także węgiel brunatny i prostopadłych do osi wału, wykształconych w utworach sypkich — piaski, żwiry. Między dolinami biegną grzbiety, stanowiące lokalne działy wodne (Bartkowski 1970).

Dodatkowy element komplikujący procesy glebotwórcze na omawianym terenie to dzia-łalność górnictwa węgla brunatnego. W wyniku procesów glacitektonicznych mioceńskie pokłady węgla zostały wydźwignięte ku powierzchni. Po rozpoznaniu sytuacji geologicz-nej, w połowie XIX w. rozpoczęto eksploatację tej kopaliny. Miąższość pokładów węgla brunatnego odkrytego w okolicach Zielonej Góry dochodziła do 8 m. Węgiel wydobywa-no systemem podziemnym, odzyskując z czasem część drewnianej obudowy a wyrobiska pozostawiano. Po pewnym czasie następowało osiadanie warstw uwidaczniające się na powierzchni ziemi w postaci niecek zapadliskowych, lejów itp. Procesy osiadania terenu obserwuje się jeszcze do dzisiaj (ryc. 12), wiele lat po zaprzestaniu eksploatacji węgla brunatnego (Krygowski 1961, Kozłowski 1978, Wróbel 1985).

Ryc. 12. Zapadliska po eksploatacji węgla brunatnego (Wawrzyniak-Gramacka, 2006) Z powyższych rozważań wynika, że omawiany teren wykazuje duże zróżnicowanie geo-logiczne, które przekłada się następnie na zróżnicowanie gleb tego obszaru.

4. Charakterystyka przyrodnicza badanego terenu 29