Gestykulacja w komunikacji interpersonalnej

PoniŜej przedstawiono ogólne uwagi dotyczące funkcji gestykulacji w komunikacji międzyludzkiej, rozumienia przekazu niewerbalnego, klasyfikacji typów gestów oraz mimiki twarzy [132].

Mehabian przeprowadził liczne eksperymenty psychologiczne, z których wnioskował o znaczeniu kaŜdego z kanałów komunikacji dla czytelności treści komunikatu opisującego emocje [97]. Reguła Mehabiana, zwana często regułą 7%-38%-55%, mówi o tym, iŜ w komunikacie dotyczącym uczuć mówcy lub jego nastawienia emocjonalnego 7% treści odbiorca czerpie z przekazu werbalnego (słów), pozostałą zaś część z przekazu niewerbalnego, mianowicie 38% z barwy głosu i 55% z gestykulacji (mowy ciała, wyrazu twarzy). Mylnie uwaŜa się, Ŝe prace Mehabiana dowodzą słuszności

podziału 7%-38%-55% dla przekazu o dowolnej treści. Sam badacz wyraźnie podkreśla, iŜ eksperymenty i wyniki dotyczą wyłącznie rozmów, w których są identyfikowane emocje.

Podobne prace przeprowadzone zostały przez Birdwhistella [11], specjalizującego się w kinezjetyce, nauce o postawie ciała i gestykulacji, analizowanych z punktu widzenia komunikacji niewerbalnej. Autor ten pokusił się nawet o zdefiniowanie jednostki ruchu, nazwanej kinemem na podobieństwo fonemu, posiadającej konkretne znaczenie, wchodzącej w skład złoŜonych komunikatów. Z prac Birdwhistella wynika, iŜ około 35%

treści przekazywanych jest przez słowa, czyli w sposób werbalny. Birdwhistell i Mehabian zdecydowanie podkreślają konieczność występowania w komunikacie zgodności między częściami werbalną i niewerbalnymi, bowiem niezgodność prowadzi do błędów w zrozumieniu treści przekazywanego komunikatu.

Z kolei Hall zauwaŜa, Ŝe zestawy gestów, jakimi posługuje się dana osoba są specyficzne dla jej kultury [47]. Ponadto kultura nakazuje wykonywanie określonego gestu w sytuacji tego wymagającej, uczy zachowania, nie tylko słów grzecznościowych, ale całego rytuału zachowań. Savoir-vivre w przewaŜającej części dotyczy właśnie gestów i czynności. Głęboko zakorzenione gesty, wykonywane często nieświadomie, np.

potwierdzanie poprzez skinięcie głową, takŜe są podyktowane kanonem kulturowym.

W Polsce skinienie oznacza potwierdzenie, w Grecji natomiast zaprzeczenie. Uniesienie kciuka w Polsce oznacza akceptację pewnego działania, w Australii, Bangladeszu i Nigerii jest to gest bardzo obraźliwy. JednakŜe oczywiste jest, iŜ gesty zaleŜne są takŜe od stanu psychicznego, emocjonalnego, fizycznego człowieka: objęcie ciała ramionami moŜe być nieświadomym gestem obronnym lub reakcją na chłód. Emocje oprócz wpływu na nieświadome gesty mają takŜe wpływ na wiele funkcji organizmu: wstyd często wywołuje rozszerzenie naczyń krwionośnych skóry twarzy i jej zaczerwienienie, strach – przyspieszenie bicia serca i napięcie mięśni, itp.

Badania komunikacji międzyludzkiej [104] pokazują, iŜ rozmawiające osoby synchronizują ruchy swoich ciał. Zmiana współrozmówcy wywołuje krótkotrwałą fazę przejściową, w trakcie której rytmy gestykulacji stopniowo „zgrywają się” ze sobą.

Podobna synchronizacja widoczna jest juŜ u niemowląt, które ucząc się języka, artykułują sylaby i rytmicznie machają rękami [112]. Gestykulacja pomaga takŜe w zapamiętywaniu.

Dowodem na to są wyniki eksperymentów dotyczących szczegółowości zapamiętania złoŜonych obrazów lub historii, które badany ma opisać [71]. W przeprowadzonym eksperymencie część badanych w chwili zapoznania się z przedmiotem opisuje go z gestykulacją, a pozostała część bez gestykulacji. Po dłuŜszej przerwie, badani mają

przywołać opis z pamięci. Występowanie gestykulacji podczas omawiania przedmiotu ułatwia zapamiętanie większej liczby szczegółów. Ponadto opisywanie przedmiotu w trakcie jego obserwacji i opisywanie z pamięci charakteryzują się róŜnym natęŜeniem gestykulacji. W tym drugim przypadku jest ona zdecydowanie intensywniejsza. JeŜeli w trakcie eksperymentu uczestnikom zabraniano gestykulacji, często gubili wątek, zacinali się, mówili mało płynnie. W popularnej w psychologii klasyfikacji typów ludzi z podziałem na wzrokowców i słuchowców, często dodawany jest takŜe typ trzeci – motoryk. Ten typ określa osobę, która najlepiej przyswaja wiedzę i nią operuje, wspomagając się aktywnie ruchem ciała, a nie mówieniem czy wyłącznie obserwacją.

Za składnię języka i za artykulację odpowiedzialny jest ośrodek Broca [50] w części ciemieniowej płata czołowego mózgu. Ewolucyjnie język ludzki wywodzi się od gestów, które obecnie pełnią rolę pomocniczą w nauce języka i komunikacji [28].

Wykazano, iŜ wiele gestów jest wrodzonych człowiekowi [71]. W badaniach tych poprzez obserwację komunikacji niewidomych osób (wiek 8-18) w trakcie zadania opisywania wcześniej wykonanej czynności stwierdzono, Ŝe niezaleŜnie od tego czy współrozmówca widzi mówiącego czy nie, gestykulacja jest tak samo intensywna, jak u widzących interlokutorów.

Ludzie w trakcie rozmowy spontanicznie gestykulują, co wspiera i poszerza informacje przekazywane słowami. Fakt, Ŝe nieświadome gesty pojawiają się synchronicznie z mową oraz niosą tę samą informację potwierdza teorię dotyczącą ewolucyjnych źródeł mowy. Niezaprzeczalnie gesty pełnią, tak jak mowa, funkcję komunikacyjną oraz regulacyjną. Niektóre gesty wykonywane w trakcie rozmowy realizują dodatkowo funkcję strukturyzacji dialogu, określania kontynuacji lub zmiany tematu, akcentowania waŜności wypowiadanych słów, przekazywania głosu między rozmówcami [23].

Mowa ciała, zarówno statyczna, wyraŜająca się poprzez pozy, jak dynamiczna, czyli gesty, niesie jeszcze informację dodatkową o charakterze osoby. Dzięki właściwej interpretacji mowy ciała specjaliści prowadzący np. rozmowy kwalifikacyjne, są w stanie wyciągnąć wiele prawdziwych wniosków o kandydacie [10].

Gesty pozwalają uporządkować wypowiedź, zaakcentować odpowiednie fragmenty, ilustrują obiekty, kształty i czynności. Podobnie, jak w podziale mowy na części mowy, wprowadza się takŜe klasyfikację gestów:

Emblematy to bardzo konkretne gesty o ustalonym, niezmiennym znaczeniu, wykonywane i odbierane świadomie. Są to gesty posiadające werbalne znaczenie.

Wykorzystywane są do zastępowania wybranych słów i bliŜej im do znaków języka migowego niŜ do pozostałych typów gestów. Do takich gestów naleŜy gest zwycięstwa, z palcami ustawionymi w kształt litery „V”, gest pocierania palcami, oznaczający liczenie pieniędzy oraz np. gesty obraźliwe.

Gesty ikoniczne zwane są takŜe ilustracyjnymi. Wykorzystywane są do przedstawiania cech przedmiotów, zwłaszcza ich kształtów i rozmiarów, reprezentują obiekty i akcje. Wykorzystywane są do uzupełniania wypowiedzi. Zbadano, iŜ gest ikoniczny, wykonywany nieświadomie, rozpoczyna się przed słowem, które jest z nim związane, a gest świadomy – po rozpoczęciu słowa.

Gesty metaforyczne wyjaśniają idee, na przykład przez machanie dłonią, symbolizujące złoŜoność wypowiedzi lub rytmiczne skręcanie na boki dłoni z rozstawionymi palami podczas wypowiadania słów „mniej więcej”.

Regulatory to gesty wykonywane w celu przejmowania głosu w rozmowie, np.

opuszczenie swobodnie dłoni wzdłuŜ ciała po zakończeniu wypowiedzi, a podniesienie na początku.

Gesty wskazujące (ang. deictic) kierują uwagę odbiorców na rzeczywisty obiekt lub kierunek.

Gesty rytmiczne (ang. beat) to zazwyczaj postukiwanie palcem lub wymachiwanie dłonią w rytm słów, celem podkreślenia ich znaczenia i zyskania uwagi słuchacza.

Prezenterzy telewizyjni realizują gesty rytmiczne samymi tylko ruchami głowy, o intensywności zazwyczaj większej niŜ podczas rozmowy twarzą w twarz.

Podkreślanie znaczeń słów gestami powinno być synchroniczne i przejaskrawione.

Odpowiednie słowo, zaakcentowane i podkreślone intonacją, moŜe być wzmocnione poprzez uŜycie gestu. JeŜeli gest ten będzie wykonany z większą niŜ zazwyczaj prędkością, wysunięciem rąk lub wzmocniony ruchem całego ciała oraz mimiką twarzy, przekaz uzyska maksymalną moŜliwą emfazę. Czasami, podczas publicznych wystąpień, zaobserwować moŜna wzmoŜony ruch mówiącego po scenie, szerokie gesty, uderzanie pięścią w otwartą dłoń, czasem nawet w stół, nagłe i cykliczne rytmiczne ruchy. Inne zachowania dominują natomiast w trakcie komunikacji między dwiema tylko osobami.

Gesty charakteryzują się mniejszymi amplitudami, są to ruchy nadgarstków i palców, a nie całych rąk, pochylenia głowy, wyrazy twarzy, występuje więcej gestów statycznych, np.

złączenie dłoni palcami, ustawienie nóg i rąk w statycznej pozie o odpowiednim wyrazie.

Większość gestów wykonywanych nieświadomie w trakcie konwersacji lub poza nią pełni rolę przekazywania informacji o emocjach osoby, np. splatanie dłoni i ramion, krzyŜowanie nóg, są odbierane jako gesty obronne.

Komunikacja niewerbalna, czyli gestykulacja i układ sylwetki mają znaczenie nie tylko w porozumiewaniu między ludźmi, są takŜe waŜnym środkiem wyrazu w malarstwie, fotografii i animacji. Animacja bez dialogów, film niemy lub nieruchomy obraz są w stanie przekazać bardzo wiele treści, często trudnych do wyraŜenia słowami. W wielu językach świata funkcjonuje znane równieŜ w Polsce przysłowie: „jeden obraz wart jest tysiąc słów”, pochodzące z Chin, znane takŜe np. w Anglii – „a picture is worth a thousand words”.

Okazuje się, iŜ mimika twarzy jest bardziej od gestów jednoznaczną formą przekazu emocjonalnego. Ekman [36][37] dokonuje parametryzacji najwaŜniejszych cech twarzy (Facial Action Coding System – FACS) i wykazuje, Ŝe podstawowe emocje: gniew, pogarda, smutek, strach, radość, zdziwienie, wstręt, są uniwersalne i rozpoznawalne dla ludzi we wszystkich kulturach. Przykład zdjęć twarzy o zróŜnicowanej mimice wykorzystywanych w badanich Ekmana przedstawiony jest na rys. 2.1.

a) b)

Rys. 2.1. Zdjęcia twarzy wykorzystane w eksperymentach międzykulturowego rozpoznawania emocji:

a) przedstawiciele ras europejskich, b) mieszkańcy Nowej Gwinei [36]

Za umiejętność rozpoznawania wyrazu twarzy odpowiada ciało migdałowate w mózgu. Jest ono lepiej rozwinięte u kobiet niŜ u męŜczyzn. Brizendine zauwaŜa, iŜ u niemowląt płci Ŝeńskiej potrzeba oglądania twarzy jest silniejsza niŜ u chłopców, którzy chętniej niŜ za twarzą rodzica wodzą oczyma za kolorowymi i świecącymi zabawkami.

W pierwszych trzech miesiącach zdolność dziewczynek nawiązywania kontaktu

wzrokowego z ludźmi wzrasta o 400%, gdy tymczasem u chłopców pozostaje bez zmian.

UwaŜa się, Ŝe testosteron w przypadku płci męskiej hamuje rozwój ciała migdałowatego i w chwili narodzin niemowlęta tej płci mogą mieć w tym ośrodku o 11% połączeń między komórkami nerwowymi mniej niŜ płci Ŝeńskiej [16].

Łatwość ekstrakcji cech emocjonalnych mimiki twarzy (system FACS Ekmana) i ich jednoznaczność sprawiają, iŜ synteza właściwego wyrazu twarzy wirtualnych postaci jest zagadnieniem względnie prostym. Niniejsza rozprawa pomija kwestię animacji mimiki twarzy, zakładając, Ŝe zagadnienie to w dziedzinie animacji komputerowej jest juŜ dobrze rozpoznane i nie wymaga pogłębionej analizy. Animacja ruchu całego ciała, gestykulacji, jest jednakŜe mniej rozwiniętą dziedziną, stąd teŜ wynikło zainteresowanie autora tą właśnie tematyką.