Gospodarstwa opiekuńcze

Gospodarstwo opiekuńcze jako forma aktywizacji i opieki nad seniorami Gospodarstwa opiekuńcze to „innowacyjne podejście do rolnictwa, w którym istotą jest jego wielofunkcyjność rozumiana jako możliwość zaspokojenia w gospodarstwie rolnym potrzeb nie tylko produkcji rolnej, ale również po-zarolniczych: środowiskowych, kulturowych, gospodarczych i  społecznych”

(Kamiński, 2018, s. 8). Zgodnie z założeniem gospodarstwo opiekuńcze musi

więc łączyć dwie z  powyższych form działalności, przy czym obowiązkową formą działalności jest działalność rolnicza.

W związku ze starzeniem się społeczeństwa polskiego, w tym wzrostem liczby osób starszych mieszkających na wsiach, których liczba zgodnie z pro-gnozami GUS wzrośnie do 2035 r. do 3,4 mln, co będzie stanowić 22% miesz-kańców wsi (Prognoza ludności…, 2014), istotnym wyzwaniem dla polityki społecznej staje się kwestia zapewnienia wysokiej klasy usług opiekuńczych dla niesamodzielnych seniorów mieszkających na wsiach.

Odpowiedzią na te wyzwania mogą być gospodarstwa opiekuńcze, które odpowiadają na poniższe potrzeby mieszkających na wsiach osób starszych i ich rodzin:

• dezaktywizacja zawodowa członków rodzin niesamodzielnych osób star-szych, którzy ze względów na sprawowanie opieki nad seniorami musieli zrezygnować z pracy zawodowej (w tym pracy w gospodarstwie rolnym);

• wzrost liczby samotnych osób starszych, których dzieci założyły swoje ro-dziny w miastach, a oni pozostali na wsiach, natomiast po śmierci swoich współmałżonków stali się osobami samotnymi;

• konieczność rezygnacji (wraz z przejściem na emeryturę) z prowadzenia gospodarstwa rolnego, dlatego możliwość przebywania w gospodarstwach opiekuńczych (w tym korzystania z agroterapii) jest dla seniorów namiast-ka posiadanego przez siebie gospodarstwa i wykonywanych w nim prac;

• brak działań aktywizacyjnych skierowanych do senioralnych mieszkańców wsi, wykorzystujących ich wiedzę i doświadczenie oraz zachęcające ich do aktywnego (dostosowanego do potrzeb i ograniczeń zdrowotnych) spędza-nia wolnego czasu;

• niewielka liczba domów dziennego pobytu, domów dziennych senior + i klubów „Senior +” w miejscowościach wiejskich oraz niedostosowanie prowadzonych w (nielicznych) znajdujących się na wsiach domach dzien-nego pobytu terapii i form udzieladzien-nego wsparcia;

• deinstytucjonalizacja, czyli przejście od opieki instytucjonalnej do wspie-rania seniorów w środowisku ich zamieszkania – dzięki wspieraniu osób starszych w gospodarstwach opiekuńczych (prowadzonych w nim terapii i innych zajęć usprawniających) wielu z nich opóźni lub nie podejmie de-cyzji o zamieszkaniu w domu pomocy społecznej;

• niska rentowność małych, rodzinnych gospodarstw rolnych, które nie zagospodarowywały do prac polowych wszystkich członków rodzin, któ-rzy ze względów ekonomicznych musieli wyjeżdżać za pracą do innych miejscowości.

Korzyści ekonomiczne i społeczne wynikające z funkcjonowania gospodarstw opiekuńczych

Idea tworzenia i funkcjonowania gospodarstw opiekuńczych jest koncepcją interdyscyplinarną i  wpisuje się jednocześnie w  różne obszary tematyczne polityki państwa, których przykładami są (Stępnik, 2018, s. 12):

• polityka demograficzna w obszarze przeciwdziałania migracjom zarobko-wym członków rodzin rolniczych, którzy nie byli w stanie utrzymać się z prowadzonego gospodarstwa, wspieranie rodzin z osobami zależnymi oraz likwidowanie negatywnych skutków związanych z kwestią starzenia się społeczeństwa;

• polityka gospodarcza w  obszarze rozwoju przedsiębiorczości i  powsta-waniu podmiotów pozarolniczej działalności gospodarczej na terenach wiejskich;

• polityka rolnictwa i rozwoju wsi w obszarze przeciwdziałania likwidacji gospodarstw rolnych, podejmowanie działań z zakresu restrukturyzacji i rozwoju nowych form rolnictwa (w tym rolnictwa ekonomicznego), pod-niesienie poziomu wykształcenia rolników i członków ich rodzin przez odbycie przez nich kursów i szkoleń z zakresu prowadzenia gospodarstw opiekuńczych, w tym sprawowaniu opieki nad osobami starszymi;

• polityka pomocy społecznej, w obszarze deinstytucjonalizacji usług opie-kuńczych, w tym podejmowanie działań sprzyjających opóźnieniu (lub nie podjęciu) decyzji o zamieszkaniu w domu pomocy społecznej przez niesamodzielne osoby starsze, przeciwdziałanie marginalizacji i wyklu-czeniu seniorów oraz zapewnienie im wysokiej jakości usług społecz-nych w miejscu zbliżonym do prowadzospołecz-nych przez ich rodzinspołecz-nych go-spodarstw rolnych;

• polityka rynku pracy, w  obszarze tworzenia nowych miejsc pracy dla rolników i członków ich rodzi oraz aktywizacji zawodowej bezrobotnych mieszkańców wsi;

• polityka rozwoju regionalnego, w obszarze wyrównywania różnic między regionami (w tym w dostępie do usług społecznych świadczonych w śro-dowisku lokalnym), możliwości restrukturyzacji gospodarstw rolnych.

Rola i przyszłość gospodarstw opiekuńczych w opinii Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego

Mimo iż gospodarstwa opiekuńcze w Polsce są wciąż rzadkością, to w wie-lu państwach Unii Europejskiej z sukcesem funkcjonują już od wiew wie-lu lat.

W związku ze zróżnicowaniem funkcjonowania gospodarstw opiekuńczych, które w Europie są również nazywane zieloną terapią, rolnictwem społecz-nym, rolnictwem opiekuńczym, rolnictwem dla zdrowia, Europejski Komi-tet Ekonomiczno-Społeczny w  2013 r. wydał opinię Rolnictwo społeczne:

zielone usługi terapeutyczno-opiekuńcze oraz polityka społeczna i  zdro-wotna, w której definiuje je jako „zespół działań, wykorzystujących zasoby rolne, zarówno roślinne, jak i zwierzęce, aby wytworzyć świadczenia spo-łeczne na obszarach wiejskich i podmiejskich, takie jak rehabilitacja, tera-pia, chronienia miejsca pracy, uczenia się przez całe życie i inne działania przyczyniające się do integracji społecznej”.

Powyższe ujęcie rolnictwa społecznego podkreśla stworzenie w ramach funkcjonującego gospodarstwa rolnego warunków umożliwiających uczest-nictwo w zajęciach gospodarczych osobom wymagającym wsparcia i opie-ki, które przyczynia się do ich aktywizacji, rozwoju oraz poprawy samopo-czucia. Inna z wymienionych przez Komitet definicji ujmuje gospodarstwo opiekuńcze jako „innowacyjne podejście łączące dwie koncepcje: rolnictwo wielofunkcyjne i usługi społeczne na poziomie lokalnym. W ramach pro-dukcji rolnej przyczyniają się do poprawy samopoczucia i  integracji spo-łecznej osób o szczególnych potrzebach” i – jak wyjaśnia Komitet w swojej opinii – Unia Europejska powinna wspierać powstawanie i funkcjonowanie tej formy działalności, która może być odpowiedzią na zapotrzebowanie na usługi opiekuńcze (zwłaszcza na wsiach) wynikające z kwestii starzenia się społeczeństwa europejskiego. Dlatego Europejki Komitet Ekonomiczno--Społeczny opracował listę zaleceń, które według niego przyczyniłaby się do szybkiego rozwoju rolnictwa społecznego, wśród których wymienił:

• prowadzenie badań interdyscyplinarnych służących potwierdzeniu rezultatów osiąganych w  gospodarstwach opiekuńczych oraz rozpo-wszechnianiu wyników badań i analiz;

• utworzenie i wzmacnianie sieci gospodarstw opiekuńczych, które po-zwolą na wzajemną wymianę doświadczeń, dzielenie się zdobytą wie-dzą pomiędzy osobami prowawie-dzącymi gospodarstwa zarówno na pozio-mie regionalnym, krajowym, jak i europejskim;

• uruchomienie szkoleń dla osób zainteresowanych prowadzeniem go-spodarstw opiekuńczych, których celem będzie wzrost ich kompetencji zarówno z zakresu prowadzenia działalności rolniczej, włączania w nią podopiecznych gospodarstwa, jak i w zakresie sprawowania opieki nad seniorami korzystającymi ze wsparcia gospodarstwa i z zakresu promo-wania swoich usług i osiągnieć;

• uregulowanie form prawnych funkcjonowania gospodarstw, gdyż obec-nie w zależności od państw członkowskich funkcjonują one jako pod-mioty rolne, przedsiębiorstwa, podpod-mioty ekonomii i przedsiębiorczości społecznej oraz gospodarstwa prowadzone przez organizacje III sektora;

• stworzenie sprzyjających warunków do rozwoju gospodarstw opie-kuńczych, m.in. przez uznanie istotnego wkładu, jaki wnosi rolnictwo społeczne w  rozwiązywanie kwestii i  problemów społecznych związa-nych z przeciwdziałaniem wykluczeniu społecznemu oraz zapotrzebo-waniem na świadczenie usług opiekuńczych na rzecz osób starszych, m.in. przez wspieranie gospodarstw opiekuńczych przez organy admi-nistracji publicznej;

• wspieranie gospodarstw opiekuńczych przez państwa członkowskie przez opracowanie zintegrowanych planów umożliwiających rolnictwu społecznemu korzystanie z funduszy unijnych;

• włączenie gospodarstw opiekuńczych do strategii rozwoju zrównoważo-nego oraz wspólnych ram strategicznych. Działanie to pozwoliłoby na korzystanie przez gospodarstwa opiekuńcze z nowych źródeł finasowa-nia, w tym funduszy strukturalnych (m.in. EFRROW, EFRR).

Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny wyróżnił również czte-ry główne dziedziny wsparcia społecznego udzielanego przez gospodarstwa opiekuńcze:

• zajęcia reedukacyjne i terapeutyczne,

• integracja w świecie pracy i włączenie społeczne,

• działania pedagogiczne,

• usługi opiekuńcze.

Funkcjonowanie gospodarstw opiekuńczych w praktyce. Rozmowa z Aleksandrą Bielińską z Kujawsko-Pomorskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Minikowie

Czym pani zdaniem jest gospodarstwo opiekuńcze?

Aleksandra Bielińska: Gospodarstwo opiekuńcze to miejsce świadczenia usług społecznych w  oparciu o  zasoby gospodarstwa rolnego i  środowisko naturalne.

A jakie usługi może świadczyć gospodarstwo opiekuńcze?

A.B.: W  gospodarstwie opiekuńczym (w  zależności od grupy odbiorców) może być świadczonych wiele usług społecznych, w tym m.in. edukacyjne, aktywizacji społecznej i zawodowej oraz oczywiście opiekuńcze, skierowane m.in. do osób starszych, osób z niepełnosprawnościami.

Czy mogłaby pani opowiedzieć, skąd wziął się pomysł na stworzenie gospodarstw opiekuńczych w województwie kujawsko-pomorskim?

A.B.: Pomysł na rozwój gospodarstw opiekuńczych na naszym terenie był