Tytuł tom u opowiadań z 1909 r. (Kołeczka czyli białe tulipany92) wyznacza poszukiwaczowi motywów animalistycznych specyficzną perspektywę spo-jrzenia. Dwuczłonowy tytuł sugeruje jednoczesne odwołanie do motywów
animalistycznych i florystycznych, a wstępne i zarazem tytułowe opowiadanie zdaje się potwierdzać ważność odniesień do motywów zwierzęcych. Dla prezentacji bohaterki tego opow iadania określenie „K oteczka” pozostaje tyleż imieniem, ile pieszczotliwym pseudonimem* wyrazem ironii, padającej z ust męża, wreszcie - przewrotnym sygnałem niejednoznaczności postaci kobiety, która „płakała głośno i zakrywała bure oczy białymi łapkam i”91, gdy m ąż przyznał się do przedmałżeńskich romansów, która uznawała siebie za stw orzoną do wyjścia za m ąż94, ale potrafiła pielęgnować w sobie tajemnicę chwilowej słabości, a nade wszystko — jasno zdawać sobie sprawę z własnej urody i dyskretnie nią „operow ać” . Tem at „K oteczki” (bliski wcześniejszym rozważaniom na tem at feministycznych odczytań tematów animalnych) wprowadza w szereg motywów zwierzęcych o niejednoznacznym zabarwieniu uczuciowym, o dwoistym obliczu. Ich niejednoznaczność wynika nie tylko z faktu kontrowersyjności samego zwierzęcia (kot mruczy, ale też drapie; łasi się, ale też bywa fałszywy), lecz także z niemożności ostatecznego ustalenia, w jakim stopniu ów symbol może budzić skojarzenia pozytywne, w jakim zaś podejrzenia, nieufność lub nawet wstręt.
" Z. N a ł k o w s k a , Dzienniki 1918-1929, t. 3, oprać. H. Kirchner, W arszawa 1980, s. 156. 90 Z. N a ł k o w s k a , Dzienniki 1899-1905, oprać. H. Kirchner, t. I, W arszawa 1975, s. 196.
91 E. W i e g a n d t , wstęp do: Z. N a ł k o w s k a , Romans Teresy Hennert, s. 30 (XXX). 92 Z. N a ł k o w s k a , Opowiadania. K oteczka c zy li białe tulipany. Lustra. Tajemnice krwi...,
W arszawa 1984.
93 Ibidem, s. 7.
Niezależnie od tego, czy motywy anim alne zyskują bogatą obudowę i wieloznaczność (ryba, owady), czy też pozostają świadectwem symbolizowania i obrazow ania jednorazow ego i nie przeradzającego się w ciąg znaczeń (owce, łabędź), ich dopełnieniem pozostaje frazeologia i leksyka postaci prozy Nałkowskiej oraz język dzienników. Odwołania do mniej lub bardziej typowych skojarzeń animalnych potwierdzają etapow ość i zróżnicowanie procesów animalizacyjnych w twórczości autorki Niedobrej miłości. Bogactwo słownika pisarki poświadczane jest umiejętnością łączenia potocznych użyć konstrukcji składniowych i frazeologizmów z użyciami czysto literackimi, oryginalnymi i nie mającymi nic wspólnego z powszechnością powiedzeń, społecznie uznanych alegorii czy skojarzeń.
Motywy animalne bywają obrazowymi nazwami kwestii pozostających w całkowitej niezależności od świata przyrody:
Z l w i c h p a z u r ó w w czasie tej rozmowy, zapam iętałam dwa:
„N ie ma nic wspólnego między m ądrością i etyką” oraz „Żyję sobie jak salam andra w tych krótkich spięciach” (podkr. M .J.)95.
Bywają także często rozbudowywanymi skojarzeniami, które przeradzają się w parabolę lub opis z „kluczem” (zwierzęcym):
Ukłonił się i przeszedł [M uradow], zostawiając za sobą niepokój i sm utek. - M ogę go sobie wyobrazić na dalekim stepie, pędzącego na czarnym koniu z długą grzywą. W marzeniu tym ja nie jestem potrzebna, mnie nie ma. Przed nim na koniu, przerzucona przez grzbiet, zwisa kobieta. Jest związana, jest naga. Jest porwana, skądś zabrana przemocą, na własność*.
Istnieje cała grupa obrazów, w których motywy anim alne są składnikami m etafor lub porów nań przyrodniczych; innymi słowy — symbole zwierzęce m ogą też służyć niejako samym sobie, a w każdym razie pozostawać w kręgu obrazów przyrody:
Nie umiałam tu nic napisać o Zakopanem . Pewnie dlatego, że ani przez chwilę nie byłam sam otna. [...] Najbardziej zatrważający był dla mnie ten mały, wysoko leżący horyzont. [...] Z a to szczegóły tych okropności były prześliczne. Różne doliny, stoki, świerki jakby obwieszone zielonymi frędzlami. 1 strumienie — wody żyjące, ja k leśne zwierzęta. Srebrne padalce97.
Najpowszechniejsze są jednak te użycia słowne, w których tem aty anim alne są świadectwem ja k najbardziej obrazow ego, niekiedy wręcz odrażającego dokładnością, przedstaw iania cech ludzkich, rozum ianych
95 Z. N a ł k o w s k a , Dzienniki 1918-1929, t. 3, s. 218. 96 Z. N a ł k o w s k a , Dzienniki 1899-1905, t. 1, s. 51-52.
zarów no jak o cechy wyglądu, jak i jak o elementy osobowości. M ullerowa pierwsza z postaci przedstawianych w Domu nad łąkami, porównana zostaje, ze względu na osobliwość jej urody, jednocześnie do sowy i... oskubanego kuraka98. Chód Obojańskiej z Księcia zestawiono ze skokami pantery99, Joanna z opowiadania Róża Palatynu wielokrotnie porównywana jest do pelomyksy - jednokomórkowca nie tolerującego światła100. Deminutywy erotyczne generała W ysokolskiego (W ęzły życia), dotyczące jego żony, odwoływały się do określeń „kurczątko” , „bicdulka” 101 i wpisywały się w szereg ironicznych, z rzadka tylko ciepłych określeń kobiet stosowanych przez mężczyzn - bohaterów Nałkowskiej.
Podane przykłady poświadczają (w niewielkim stopniu ze względu na wybiórczość przykładów ) bogactw o odw ołań anim alnych w twórczości pisarki, która potrafiła nadać zwierzętom status prawdziwych postaci, ale też potrafiła zebrać w swym słowniku bogaty zestaw zwrotów świadczących o wszechobecności obrazów fauny w kulturze i języku.
6. Żywioły
Trzy najbardziej czytelne m otywy zwierzęce, wykorzystywane przez autorkę Niecierpliwych, są odniesieniami do trzech żywiołów: ryba - do wody, owady - do ziemi, ptaki - do powietrza. Jeśli odczytać wszelkie (poza czysto językowymi) tropy i motywy anim alne jako próbę określenia i uwidocznienia niewidzialnego, to odwołanie do istoty żywiołów m a jak najwłaściwsze uzasadnienie. Jest potwierdzeniem prawdy o istnieniu zwal-czających się i dynamizujących ludzką naturę sił, cech i wartości. Dośw iad-czenie czterech żywiołów jak o rudym entarna warstwa twórczej wyobraźni artystycznej staje się od czasów studiów G astona Bachelarda przedmiotem żywego zainteresowania literaturoznawców i czytelników. M otywy animalne są jednym z najlepszych sposobów na pozbawienie kwestii żywiołów znamion abstrakcyjności, na uzyskanie konkretności obrazów rozproszonych. Jedno-cześnie literackie (kulturowe) obcowanie z żywiołami daje szansę podejmowania szeroko rozumianej kwestii tajemnicy natury oraz problem u człowieka jako integralnego jej (tajemnicy) składnika. Często mówi się o wewnętrznej walce człowieka, przywołując chociażby motyw sobow tóra, ducha, lustrzanego odbicia czy głosu z głębi. Nie m ożna jednak zaprzeczyć, że symbole zwierzęce dają bardzo szerokie, jeśli nie najszersze, możliwości obrazow ania
98 Z. N a ł k o w s k a , Dom nad łąkam i, Warszawa 1986, s. 5. ” Z. N a ł k o w s k a , K siążę, W arszawa 1976, s. 46.
100 Z. N a ł k o w s k a , R óża Palatynu, [w:] e a d e m , Opowiadania. K oteczka..., s. 172. 101 Z. N a ł k o w s k a , W ęzły życia, W arszawa 1984, s. 19.
tego, co trudno wyrażalne. Jako wyraźne odniesienia do kategorii żywiołu, wprowadzają wrażenie przebywania w świecie, którym w znacznej mierze rządzi prawo dżungli, przypadek, nieprzewidziane102 i przedludzkie. Ważne, że „przedludzkie” może oznaczać zwierzęce, ale nie może być i nie jest synonimem „nieludzkiego” .
Nie bez przyczyny przecież alegoryczne wykorzystanie zwierząt uformowało w świadomości społecznej (rozumianej w wielu przypadkach ponadnarodow o) pewne bardzo wyraźne obrazy ludzkich cech, które niemalże nie funkcjonują bez uwikłań semantycznych, wręcz są skazane na skojarzeniowe szablony103.
Ptaki przeciwstawione faunie pełzającej, „robactw u ludzkiemu” , cierpiący szczur i opraw iana ryba pozostają w ścisłym związku z tradycją odczytań symboliki takich istot jak ślim ak, żaba, szczur, wąż, sęp, kruk, kret, ropucha, bydło, pająk, polip i wiele innych. Zwierzęcy świat powieści Berenta czy Micińskiego stanowi swoistą egzcmplifikację idei modernistycznego bestiarium, które dla Nałkowskiej stało się źródłem inspiracji zrealizowanych literacko nie tylko w jej modernistycznej młodości. Oczywisty w zakresie literackich skojarzeń symbol m otyla czy łabędzia towarzyszy przecież wyjąt-kowo obfitemu w znaczenia motywowi owadów i ryby, uobecnionemu m.in. w Niecierpliwych, stając się w tej powieści literacką wizualizacją idei uległej i ekstra wertycznej natury człowieka oraz nieuzasadnionego „strachu przed naturą ludzką” 104.
Motywy ornitologiczne i ichtiologiczne stanowią także jeden z najistot-niejszych tem atów, w zakresie którego dokonuje się odróżnienie zwierzęcego ogółu i jednostki, stada lub ławicy od sam otnika. K oń, pies czy nawet zając, o starannie dobranych imionach i bogato opisanej historii, stanowią przykład motywów zwierzęcych rozum ianych stricte podm iotowo, ale też najczęściej stricte zoologicznie (pomimo daleko posuniętej antropomorfizacji), natom iast ryby lub owady pozostają organizmami bezimiennymi, kojarzonymi z m asą, nie dającymi żadnych doznań zmysłowi dotyku, dalekimi od tem atu pieszczot, tresury czy po prostu troskliwości. Tymczasem jednak właśnie w zakresie om aw iania tem atu zwierząt najdalszych tem atowi udomowienia najpełniej realizuje się Nałkowskiej filozofia życia. Dzieje się tak, gdy padają tak ważkie słowa o relacjach międzyludzkich w Choucas, gdzie bohateram i są kawki i szczury, dzieje się tak w zakresie realizacji tem atu
102 B. S c h u l z , Zofia Nałkowska na tle swej nowej powieści, „Skam ander” 1939, n r 108-110, s. 375.
103 Por. H . R. J a u s s , Die erste Volkssprachliche Fabelsammlung und ihr Verhältnis zur
Aspisch-Christlichen Tradition, oraz: Ursprung und Weg des volkssprachlichen Tierschwanks (Fuchs und W o lf im Brunnen, a także: Die Typenwelt der Charaktere im Altensten Altfranz. Tierepos und ihr Verhältnis zur Heldendichtung, [w:] i d e m , Untersuchungen zur Mittelterlichen Tierdichtung, Tübingen 1959, s. 24—55, 114-177, 178-239.
ryby i wreszcie - na kartach Niecierpliwych, gdy m ow a o bezimiennych, obrzydłych owadach lub w opow iadaniu Róża Palatynu, ze znamiennym porów naniem kobiety do jednokom órkow ca. D okonuje się tu swoista zm iana znaczeń, którą przenośnie m ożna określić słowami z drugiego tomu Dzienników:
Łatwiej jest uzyskać sam otność pośród większej liczby osób niż we dwie (K raków , 28 IX 1909)'“ .
Zwierzęta kojarzone bezpodmiotowo, zbiorowo i „ascnsualnie” (tu także m otyl - w odniesieniu do zmysłu dotyku) stają się przenosicielami naj-donioślejszych treści w twórczości Nałkowskiej, stają się powieściowymi i filozoficznymi kluczami lub hasłami, ilustrującymi w bardzo „wizualny” sposób skomplikowane tem aty bliskości i oddalenia, cierpienia i śmierci, uległości i samotności.
K ulturow a i fizyczna m arginalizacja zwierząt, związana z rozwojem techniki i specyficzną kierunkow ością zmian cywilizacyjnych ostatniego stulecia, stanowi dziś problem nie tylko dla ekologów i wegetarian. Po-wszechność obrazów zwierzęcych w psychice (snach, powiedzeniach, opowieś-ciach, przysłowiach) świadczy o stale obecnym w życiu człowieka procesie wpływania, wynikania, wnioskowania na linii zwierzę - człowiek. Proces ów zakłada stały schemat obserwacji, w którym zwierzę musi funkcjonować jak o przedm iot, nie zaś podm iot106. Wyznacza to wszelkim dyskusjom na
tem aty „zoologiczne” ściśle określony kierunek.
O ile jednak kwestia występowania zwierząt jak o strony w procesie obserwacji wydawać się może problemem współczesnych nauk pokrewnych wobec zoologii, o tyle pewne zagadnienia analogii i zależności wyrosły na gruncie głęboko zakorzenionych w kulturze wyobrażeń, systemów filozoficz-nych i dzieł sztuki.
Pojęcie alegorii, biblijny m otyw węża-kusiciela, egipskie wyobrażenia bóstw jako postaci ludzkich o głowach zwierząt, „kocie” i „bocianie” przesądy, motywy zwierzęce w herbach m iast oraz w etymologii nazwisk i miejscowości, koncepcje astrologiczne i wymowa horoskopów - oto niektóre zaledwie ślady wszechobecności animalnego m odelu postrzegania świata, nazywania zjawisk oraz poszukiwania odpowiedzi na trudne pytania. Istnieje jednak zasadnicza różnica pomiędzy symbolem węża-szatana a prze-sądem o czarnym kocie i to właśnie ona wyznacza kierunek badań ant-ropologów, psychologów zwierzęcych oraz literaturoznawców, badających rozwój wyobrażeń o zwierzętach i kierunki systemów myślowych. Różne
105 Z. N a ł k o w s k a , Dzienniki (1909-1917), t. 2, s. 92.
drogi interpretacji i klasyfikow ania kulturow ych m otyw ów anim alnych wynikają ze zróżnicowania źródeł, z których brały początek wyobrażenia o zwierzętach i ich związkach ze światem ludzkim. Do źródeł tych należą przede wszystkim następujące procesy: alcgoryzacja stosunków ludzkich drogą antropom orfizacji świata zwierząt, obecna w najstarszej twórczości ludowej (bajki, przysłowia, m ądrości życiowe, aluzje), rozwój ludzko- -zwierzęcych więzi emocjonalnych, połączona z systematyczną obserwacją zachowań zwierząt w związku z pasterskim, rolniczym i myśliwskim trybem życia oraz tradycja prymitywnych wierzeń, mitów i przesądów, przypisujących zwierzętom różne właściwości fantastyczne, niezależne od efektów codziennych obserwacji107. Odległość czasowa oraz uniwersalny charakter wymienionych czynników przesądza o ponadnarodow ej czytelności symboli animalnych, o ich wyjątkowej plastyczności i praktyczności. Choć nie zawsze, a raczej rzadko, alegorycznym wyobrażeniom zwierząt towarzyszą rzeczywiste wnioski z zakresu psychologii zwierzęcej, to w wyniku utrw alenia określonych konwencji w postrzeganiu poszczególnych gatunków ugruntow ano kulturowe wyobrażenia poszczególnych ssaków, ptaków czy gadów. Z kolei znaczna frekwencja użyć pewnych nazw zwierzęcych (pies, koń i wilk są tu, zdaniem K onrada Górskiego, absolutnymi rekordzistami) świadczy o jakości kontaktów utrzymywanych z racji klim atu lub trybu życia z przedstawicielami świata fauny108.
Zagadnienie bajki, baśni, m itu i bestiariusza pozostaje jednym z najis-totniejszych aspektów funkcjonow ania sym boliki anim alnej w dziejach kultury. A ntropom orficzna koncepcja zwierzęcia, zaw arta w tekstach re-prezentujących wymienione gatunki, zakłada uczynienie ze zwierząt protagonis- tów oraz potraktow anie ich jako elementu strategii równoważenia pojęć: ogół i szczegół. Strategia ta pozostaje podstaw ą idei paraboliczności, a ponadto ustala zależności pomiędzy pojęciami zwierzęcości i człowieczeńs-tw a109. Dzieje się tak nader często ze względu n a założenia dydaktyczne lub satyryczne, z uwagi na możliwość połączenia efektów komicznych z problemem mówienia o ważnych i wymagających obrazowych egzemplifikacji kwestiach. Uosabiając pewne strony ludzkiej natury, ukrywając to, czego nie sposób w danych warunkach powiedzieć wprost, zwierzęta przyczyniają się — co najistotniejsze - do „kreow ania obrazu środowiska, w którym żyje człowiek,
107 K . G ó r s k i , Zwierzę ja ko sym bol literacki, [w:] Rozważania teoretyczne. Literatura,
m uzyka, teatr, Lublin 1984, s. 203. Ibidem, s. 205.
109 A. M a r t u s z e w s k a , Literackie zwierzyńce: wstępna ilustracja, [w:] Literacka symbolika
zwierząt, s. 9-10; por. też J. A b r a m o w s k a , Polska bajka ezopowa, Poznań 1991, s. 23 oraz
A. M a r t u s z e w s k a , Parabola czy paraboliczność? Problematyka sposobu istnienia niektórych
współtworzą określony typ tego środowiska, reprezentując czy wreszcie symbolizując N aturę” 110.
Naczelnym problemem wszystkich powyższych kwestii pozostaje jednak spraw a różnic i źródeł, spraw a ustalenia granicy pomiędzy tym, co ludzkie a tym, co zwierzęce i wyznaczenie istoty człowieczeństwa. Pytanie o taką granicę człowieczeństwa i zwierzęcości częstokroć m a charakter dosłowny gdy w grę wchodzą badania fizjologii i anatom ii oraz teorie ewolucji. W ymiar filozoficzny pytania, dla literatury istotniejszy, wiąże się z badaniem problem u zasadności poszukiwania w świecie zwierząt przedłużenia, źródła lub uzasadnienia ludzkich pasji, słabości, zalet lub zachowań.
Anim alne zainteresow ania Nałkowskiej uw arunkow ane są, jeśli tak m ożna rzec, biograficznie, filozoficznie (symbolicznie) i „czysto” stylistycznie (warsztatowo).
Biograficzny aspekt tej problem atyki zawiera się w specyfice zbioru opowiadań, zatytułowanego Księga o przyjaciołach. Aspekt filozoficzno- -symboliczny zawiera się w szeroko przez pisarkę wykorzystywanej topice akw atycznej, reprezentow anej bodaj najdoskonalej przez m otyw ryby, a także w wyjątkowo często podejmowanych m otywach owadów. Stylis-tyczne czy też warsztatowe spojrzenie jest możliwe dzięki prześledzeniu bardzo bogato reprezentowanych porównań i m etafor animalistycznych, niekiedy funkcjonujących wyłącznie na poziomie słownictwa, ale układają-cych się w wyraźne ciągi lub szeregi pow tórzeń, w prawdziwe szyfry znaczeń.
Zakorzenienie obrazów anim alnych Nałkowskiej w bliższej i odległej tradycji kulturowej i literackiej stanowi dla badacza tej literatury o tyle poważne wyzwanie, że wprowadza konieczność szczególnego potraktow ania tych odwołań do świata fauny, które dotyczą prezentacji postaci kobiecych. Specyfika animalmych wizualizacji kobiet, na którą wskazywał w cytowanym artykule W. G utowski, m a swoje niepowtarzalne realizacje w prozie N ał-kowskiej, w której postaci kobiece zdecydowanie dom inują (przynajmniej w sensie ilościowym). Symbolika łabędzia na przykład, uwidoczniona w
Ró-wieśnicach, jako ulubiony motyw secesji, pozostaje obrazem kobiecego seksu
łączonego z pierwiastkiem m elancholii1“ .
Bogaty arsenał motywów animalnych, przywołanych przez Nałkowską, m a swoje osobliwe „zaplecze” w postaci symboli zwierzęcych, współtworzących pojęcie groteski i baśni, zarówno literackiej, jak i malarskiej. W wielu definicjach groteski tem at motywów animalnych powraca jak o wyznacznik groteskowości i oznacza najczęściej w zakresie dyskusji o groteskowych skrzyżowaniach: przedmiotów, ludzi i zwierząt.
1,0 A. M a r t u s z e w s к a, Literackie zwierzyńce..., s. 12. 111 B. W i t o s z , op. cit., s. 23.
Byłoby wskazane, aby widzenie pisarstwa Nałkowskiej nie opierało się tylko na wyszukiwaniu tego, co m a zaplecze socjologiczne, społeczne, co m a za zadanie pokazywać tajemnicę człowieka rozum ianą jako jego wyższość wobec innych bytów. Pom idor, Półm ordek i H am ilkar, szwajcarskie kawki i opraw iane karpie uosabiają ideę życia-bólu"2 oraz ideę życia społecznego. Potwierdzają tezę o integralnym, m ożna rzec - kompleksowym charakterze twórczości N ałkow skiej"3. Funkcjonują przy tym jak o pełnoprawni boha-terowie w świecie Nałkowskiej, w którym jedyną, prawdziwą i „pełnokrwistą” bestią jest... człowiek.
M agdalena Janowska
T H E BESTIARY O F ZO FIA NAŁKOWSKA
( S u m m a r y )
The thesis deals with motives o f animals in Zofia Nałkow ska’ s works. The motives which constitute a part o f strategy used for the presentation that depicts one o f the m ost ambiguous categories in the lO“1 century literary analysis.
The main animal motives found in N alkow ska’s writings include pictures o f fish, horses, butterflies, insects ans Swiss birds called „choucas” . All whose symbols have been discussed in this thesis from the feminist, or generally concerning women perspective, as well as the symbols related to war and wide category o f empathy. The association of anim al motives with the characteristic features o f N ałkow ska’s p o etry and as well as her im agination contributed to the form ation o f a statem ent that there exist positive aspects o f animal motives.
The above m entioned motives, which are com m only based on custom s, traditions, language variations, ancient tales, biblica pictures and bestiaries, together with the comments o f the writers o f “ M łoda Polska” remain a vivid element o f still ongoing discussion pertaining to the power o f calamities, on one hand, and the psychological as well as phisical condition o f a man. Nałkow ska contributes to all the above mentioned traditions taking advantage o f her own experience and consistently creating her own philosophy o f a hum an being.
112 J. V u i l l e m i n , op. cit., s. 35-42.
113 Por. E . K r a s k o w s k a , „Niebezpieczne zw iązki". Jeszcze raz o p ro zie N ałkowkiej,
„Teksty D rugie” 1996, nr 4, s. 73-77; I. K a ł u t a , Pisać N ałkow ską, „Teksty Drugie” 1999, n r 1/2, s. 198, a także G . B o r k o w s k a , Cudzoziem ki. Studia o p olskiej p rozie kobiecej,