Rozwój turystyki jest działalnością wielosektorową, która odbywa się głównie na poziomie lokalnym. Uruchamia określone procesy zmian, które niosą ze sobą różne skutki gospodarcze, społeczne i środowiskowe, zarówno korzyści, jak i straty.
Społeczność lokalna, zamieszkująca określony obszar recepcji turystycznej, jest bezpośrednim odbiorcą pozytywnych i negatywnych efektów lokalnego rozwoju
26 H. Kiryluk, Proekologiczne zachowania i aktywność społeczności lokalnych na obszarach recepcji turystycznej województwa podlaskiego, „Europa Regionum” 2015, t. 24, s. 85-96.
turystyki oraz funkcjonowania obszarów chronionych. Dotychczasowe badania poka-zują, że to, jak wspomniane efekty postrzegają społeczności lokalne, ma zasadniczy wpływ na wsparcie przez nich procesów rozwoju turystyki27.
W literaturze światowej analiza postaw mieszkańców i postrzegania przez nich skutków rozwoju turystyki była przedmiotem badań naukowych począwszy od lat 70.
XX wieku. Początkowo koncentrowały się one na skutkach ekonomicznych. W kolej-nych latach rozszerzono zakres badań o skutki społeczne i środowiskowe oraz badanie wzajemnych zależności między nimi, a w latach 90. – o badanie relacji, jakie zachodzą między postrzeganiem przez mieszkańców skutków rozwoju turystyki a ich wspar-ciem dla tego rozwoju28.
Analiza i ocena skutków rozwoju turystyki i ich postrzegania przez społeczności lokalne do tej pory była przedmiotem wielu badań naukowych również w Polsce. W lite-raturze przedmiotu wiele miejsca poświęca się identyfikowaniu tych efektów (w sferze ekonomicznej, ekologicznej i społeczno-kulturowej), ich ocenie oraz próbom pomiaru, w odniesieniu do różnych obszarów recepcji turystycznej. Jest to problem o tyle istotny, że dostrzeganie korzyści ze zrównoważonego rozwoju turystyki przez społeczności lokalne wpływa na ich stosunek wobec turystyki i turystów. Pozytywny stosunek przejawiają zazwyczaj mieszkańcy świadczący różnego rodzaju usługi turystyczne, a więc uzysku-jący z niej określone dochody ekonomiczne. Popularyzowanie wiedzy na temat pozytyw-nych i negatywpozytyw-nych skutków rozwoju turystyki wśród społeczności lokalnej jest ważnym zadaniem, zwłaszcza dla samorządów terytorialnych. Niezbędne są również działania edukacyjne – po to, aby podnieść poziom świadomości zasobów dziedzictwa przyrod-niczego i dziedzictwa kulturowego (jako cennego kapitału, który determinuje rozwój funkcji turystycznej w długim okresie). Jak słusznie zauważa Broński, dziedzictwo, aby mogło być skutecznie chronione i wykorzystywane w rozwoju, musi być rozpoznawalne29. W Polsce badania postaw społeczności lokalnych w kontekście zrównoważonego rozwoju turystyki prowadzili m.in. Mika30, Niezgoda31, Rapacz, Gryszel i Jeremen32
27 I. Pavlić, A. Portolan, B. Puh, The Social Impacts of Tourism on Local Community’s Quality of Life,
“3rd International Scientific Conference Tourism in Southern and Eastern Europe” 2015, no. 3, s. 262.
28 Ibidem, s. 260.
29 K. Broński, Rola dziedzictwa kulturowego w rozwoju lokalnym. Doświadczenie polskie doby trans-formacji (po 1989 r.), „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie” 2006, nr 706, s. 22.
30 M. Mika, Postawy społeczności lokalnych wobec turystów i rozwoju turystyki – przykład gmin Beskidu Śląskiego, „Prace Geograficzne” 2013, nr 134, s. 83 -100.
31 A. Niezgoda, Rola mieszkańców obszaru recepcji turystycznej w rozwoju turystyki zrównoważonej, w: S. Wodejko (red.), Gospodarka turystyczna a grupy interesu, SGH, Warszawa 2006, s. 321-330.
32 A. Rapacz, P. Gryszel, D. E. Jeremen, Udział mieszkańców w realizacji idei zrównoważonego rozwoju w gminach turystycznych, w: G. Gołembski (red.), Turystyka jako czynnik wzrostu konkurencyjności regionów w dobie globalizacji, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2008.
oraz Dobrzański i in.33 Szczególnie dużo miejsca w literaturze przedmiotu poświęca się efektom środowiskowym rozwoju turystyki, a w szczególności kosztom środo-wiskowym34. Negatywny wpływ turystyki na środowisko przyrodnicze rozpatry-wany jest w dwóch podstawowych aspektach: od strony popytu – jako efekt bezpo-średnich zachowań turystów w miejscu wypoczynku oraz od strony podaży – jako efekt rozwoju lokalnej gospodarki turystycznej. Z punktu widzenia badań odnoszą-cych się do społeczności lokalnych analizy dotyczą postrzegania stanu środowiska przyrodniczego w miejscu zamieszkania, przyczyn i skutków zagrożeń środowiska ze strony turystyki, a także dostrzeganych korzyści35. Z badań przeprowadzonych wśród mieszkańców obszarów przyrodniczo cennych województwa podlaskiego36 wynika, że społeczności lokalne jako największe zagrożenie dla środowiska przyrod-niczego postrzegają przede wszystkim czynniki popytowe (zaśmiecanie środowiska przez turystów, wzmożony ruch samochodowy, inne niewłaściwe zachowania tury-stów czy nadmierny ruch turystyczny).
W sferze efektów ekonomicznych społeczności lokalne dostrzegają przede wszyst-kim pozytywny wpływ turystyki na lokalną gospodarkę, m.in.: zwiększenie bezpo-średnich dochodów (np. ze sprzedaży usług noclegowych, gastronomicznych, produk-tów rolnych, wyrobów rękodzieła, pamiątek), zwiększenie dochodów budżetowych gmin, tworzenie nowych miejsc pracy, rozwój infrastruktury37, wzbogacenie oferty usługowej dla ludności lokalnej czy stymulowanie rozwoju innych dziedzin gospo-darki (budownictwo, transport, rolnictwo). Wspieranie lokalnej gospogospo-darki jest jedną z istotnych zasad zrównoważonego rozwoju turystyki. Aby zwiększyć pozytywne efekty w tej sferze, turystyka powinna opierać się na lokalnych zasobach i inicjaty-wach społeczności lokalnych, zapewniając podniesienie poziomu i jakości ich życia.
Trzeba też podjąć szereg wysiłków, aby minimalizować negatywne efekty ekonomiczne (sezonowość i okresowy brak pracy, nasilenie skali i skutków inflacji, duże wydatki z budżetu lokalnego związane z koniecznością rozwoju infrastruktury i jej bieżącą obsługą, spekulacje gruntami budowlanymi, nielegalny handel, presję urbanizacyjna).
33 Badania zrealizowane były w ramach grantu KBN nr N114269734, pt. Turystyka w województwie podlaskim w świetle zasad zrównoważonego rozwoju, w latach 2008-2011 na Politechnice Białostock-iej, pod kierunkiem G. Dobrzańskiego (wyniki zaprezentowano w pracy: G. Dobrzański, M. Bor-kowska-Niszczota, H. Kiryluk, E. Szymańska, Turystyka w województwie podlaskim w świetle zasad zrównoważonego rozwoju, EkoPress, Białystok 2014).
34 I. Jędrzejczyk, Ekologiczne uwarunkowania i funkcje turystyki, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 1995.
35 J. C. Liu, P. J. Sheldon, T. Var, Resident Perception of the Environmental Impacts of Tourism, “Annals of Tourism Research” 1987, vol. 14, no. 1.
36 G. Dobrzański i in., op. cit.
37 R. G. Albu, Study on the effects of tourism development on the local community of Brasov, “Bulletin of the Transilvania University of Brasov, Series V: Economic Sciences” 2019, no. 12/2, s. 37-42.
Skutki w sferze społecznej i kulturowej wynikające z rozwoju turystyki dla lokal-nych społeczności są również istotną sferą badań naukowych38. Ważnym problemem sygnalizowanym w nich jest komercjalizacja kultury, która postępuje wskutek dopa-sowywania jej do gustów turystów i redukowania do kilku łatwo rozpoznawalnych i charakterystycznych elementów, co może prowadzić do utraty tożsamości kulturo-wej społeczności lokalnych. Do innych negatywnych skutków dla społeczności lokal-nych można zaliczyć: powstawanie zjawisk patologii społecznej w wyniku zakłócenia etyki i religii, zmianę stylu życia wskutek naśladownictwa czy ograniczenie swobody lokalnych mieszkańców. Efekty społeczno-kulturowe bardzo często mają charakter jakościowy i są zauważane dopiero wtedy, gdy mieszkańcy protestują przeciwko nega-tywnym skutkom rozwoju turystyki39.
rysunek 2.1. Fazy rozwoju kultury
ŹRÓDŁO: opracowanie własne na podstawie: G. Gołembski (red.), Kompendium wiedzy o turystyce, PWN, Warszawa–Poznań 2002, 342-343.
38 W. Kuźniar, Postawy lokalnej społeczności wobec rozwoju turystyki wiejskiej i ich konsekwencje dla obszaru recepcji, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy” 2015, nr 42/2.
39 A. Niezgoda, Obszar recepcji turystycznej w warunkach zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, „Prace habilitacyjne 24”, Poznań 2006.
W toku interakcji mieszkańców z turystami kształtują się również pozytywne efekty, np.: wzbogacanie, ochrona i popularyzacja dziedzictwa kulturowego obszaru, zwłaszcza kultury ludowej (co może przyczyniać się do wzmocnienia społecznej i kul-turowej tożsamości społeczności lokalnych), poprawa standardu i jakości życia, pod-noszenie kwalifikacji mieszkańców, zahamowanie procesów migracji z terenów wiej-skich (rys. 2.1). Turystyka wywiera też istotny wpływ na zmianę stylu życia. Motywuje często do podnoszenia kwalifikacji i wykształcenia mieszkańców (np. do nauki języ-ków obcych, zdobywania wiedzy o regionie), stymuluje ich kreatywność i otwartość na innowacje, a więc w istotny sposób wzbogaca kapitał ludzki.
Z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju turystyki istotnymi problemami badawczymi są wypracowywanie systemów monitorowania stopnia zrównoważe-nia turystyki dostosowanych do regionalnych i lokalnych uwarunkowań obszarów przyrodniczo cennych oraz ocena stopnia tego zrównoważenia w poszczególnych regionach. Ze względu na istotne problemy metodologiczne takich badań, zwłaszcza umożliwiających dokonywanie analiz porównawczych różnych obszarów, wciąż jest ich stosunkowo niewiele.