Z Wstęp
Od kilku lat w strukturach przestrzennych krajów i regionów Europy oraz USA eksponowane sq szczególnie pojęcia metropolii i obszarów metropoli talnych. Metropolie są światłami świata, głównymi centrami wiedzy kreacji i innowacji. Od chwili włączenia się w rynek światowy gospodarka Polski się metropolizuje. Awans cywilizacyjny regionów zależy od rozwoju gospodar czego metropolii. Są one ośrodkami rozwoju technologii, gospodarki, nauki i kultury.
Można przyjąć, że metropolia to miasto czyli aglomeracja punktowa o charakterze nierolniczym, którego ranga w hierarchii sieci osadniczej- zgodnie z teorią Christallera1 - zależy od rzędu spełnianych przez nie funk cji centralnych oraz usług endogenicznych i egzogenicznych oraz od wiel kości obszarów i liczby ludności na rzecz, których te usługi są świadczone.
Wyższa ranga miasta związana jest z wyższym rzędem sprzedawanych dóbr i świadczonych usług, większą rozległością obsługiwanego obszaru oraz licz bą ludności. Rozległość tę można określić jako maksymalną odległość, którą rozproszona ludność gotowa jest pokonać, aby nabyć dobra i usługi ofero wane przez miasto metropolię. Ważnym czynnikiem określającym wielkość metropolii jest skala dyfuzji innowacji wiedzy, kultury i rozwoju społeczno-go spodarczego na obszary oddziaływania.
Natomiast obszar metropolitalny, to aglomeracja o charakterze prze strzennym. Zgodnie z art. 2 ust. 9 ustawy o planowaniu i zagospodarowa niu przestrzennym Tl marca 2003 r. obszar ten to obszar wielkiego miasta oraz powiązanego z nim funkcjonalnie bezpośredniego otoczenia ustalony w Koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, dla którego zgodnie z art. 39 pkt. 6 wymienionej ustawy opracowuje się plan zagospodarowania przestrzennego, który jest częścią planu zagospodarowania przestrzennego województwa.
Na tle nauki i praktyki gospodarczej w Polsce zarysowały się dwa podej ścia co do kryteriów określenia konkretnego miasta jako metropolii oraz czyn ników dęlimitacji obszarów metropolitalnych. Jednym z nich jest stanowisko Unii Metropolii Polskich (UMP) w tej sprawie zawarte w dokumentach Unii, a drugim są propozycje głównych autorów projektu Koncepcji przestrzenne go zagospodarowania kraju, która ma stanowić aktualizację obowiązującej obecnie Koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju.
= Stanowisko UMP w sprawie liczby metropolii polskich i obszarów metropolitalnych2
2) Działania Unii Metropolii Polskich w zakresie delimitacji obszarów metropolitalnych. Materiały z konferencji zorganizowanej przez RCSS w Warszawie w dniach 6, 18 czerwca 2003 r.
Według UMP w Polsce jest 12 metropolii, w tym miasto Rzeszów. Wszystkie polskie metropolie spełniają kryteria METREX-u (sieć europejskich regionów i obszarów metropolitalnych), zgodnie z którymi w Europie jest ok. 120 me tropolii, a w USA wyznaczono 300 metropolii.
UMP określiła miasto jako metropolię oraz obszary metropolitalne w try bie krytyki zbioru hipotez, do którego zaliczono każdą naukowo uzasadnioną koncepcję autorską bez względu na czas, miejsce i metody jej powstawania. Główne założenia delimitacji obszarów metropolitalnych stosowane w atla sie UMP określiło w 1999 r. konsylium w składzie: prof. prof. P. Eberhardt,
H. Izdebski, P. Korcelli, A. Kukliński, R. Szul, S. Węcławowicz, J. Węglewski, S. Wyganowski. Konsylium ustaliło, że:
■ obszar metropolitalny należy wyznaczyć jako grupę powiatów sku pionych wokół miasta centralnego,
■ każdy obszar metropolitalny powinien stanowić odrębny region NUTS 3,
■ docelowo każdy obszar metropolitalny powinien stanowić odrębną jednostkę administracyjną.
Jak się wydaje, UMP, określając liczbę metropolii w tym miasto Rzeszów oraz Rzeszowski Obszar Metropolitalny, wzięła pod uwagę nie wielkość tego miasta pod względem liczby ludności, ale funkcje jakie spełnia w strukturze przestrzennej kraju i regionu podkarpackiego, a w szczególności3:
3) E. Malisiewicz, 2004, Miasto Rzeszów jako metropolia oraz potencjalny europol w: Ekonomika przedsiębiorstwa w nowych warun
kach systemowych (red.) J. Kitowski, Rzeszów, s. 70 i nast.
■ jest centralnym ośrodkiem aglomeracji rzeszowskiej, której kształto wanie się w odróżnieniu od aglomeracji starych może być równole głe lub relatywne do nowych technologii oraz rosnących wymagań co do jakości życia i środowiska,
■ wypełnia lukę co do funkcji wyższego rzędu na obszarze Polski połu dniowo-wschodniej, które przed II wojną światową spełniał Lwów, ■ leży na trzecim transeuropejskim korytarzu rozwoju na kierunku za-
chód-wschód, oraz na głównych ciągach energetycznych o znacze niu krajowym,
■ posiada duży potencjał intelektualny z uwzględnieniem rozwijające go się ośrodka szkolnictwa wyższego oraz możliwości jego integracji dzięki utworzeniu Uniwersytetu Rzeszowskiego,
■ posiada port lotniczy regionalny pierwszego rzędu, który ma naj lepszą lokalizację pod względem klimatycznym spośród wszystkich lotnisk krajowych dzięki czemu pretenduje do rangi lotniska zapaso wego dla lotniska Warszawa-Okęcie,
■ charakteryzuje się znacznie większą niż średnia kraju aktywnością gospodarczą i społeczną.
W celu wzmocnienia rangi miasta Rzeszowa jako metropolii i potencjal nego europolu przewiduje się w najbliższych latach m.in.:
■ rozwój funkcji endogenicznych,
■ rozwój funkcji egzogenicznych na rzecz całego regionu, a także poza jego obszar, w tym w skali międzynarodowej,
■ dynamiczny rozwój potencjału przemysłowego i usługowego o zna czeniu międzynarodowym, krajowym i regionalnym, w tym przede wszystkim rozwój produkcji dyskretnej o najnowszych parametrach technicznych w ramach tzw. Doliny Lotniczej,
■ stworzenie centrum handlowego o znaczeniu międzynarodowym w oparciu o funkcjonujące już giełdy i inne formy działalności han dlowej i bankowej,
■ wykorzystanie węzła komunikacyjnego (drogowego, kolejowego i lot niczego) o znaczeniu międzynarodowym i krajowym do tworzenia baz, obiektów i struktur organizacyjnych, które stanowić będą pod stawową przesłankę do dalszego rozwoju miasta,
■ przekształcenie centrum usługowego śródmieścia Rzeszowa, dosto sowując go do standardów europejskich.
Spełnienie tych funkcji miasta uzależnione będzie od jego szybkiego roz woju zarówno „od góry" (Hirschman, Myrdal, Perrou i Friedman), jak i „od dołu" w drodze wykorzystania miękkich i twardych czynników rozwoju4.
4) E. Malisiewicz, Rozwój ,od dołu" jako szansa regionu podkarpackiego w: Nierówności społeczne, a wzrost gospodarczy, Wyd.
Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów 2003, s. 489 i nast.
5) M. Smętkowski, Delimitacja obszarów metropolitalnych w Polsce. Nowe spojrzenie, 2005,,Studia Regionalne i Lokalne’ z. 2.
Stanowisko UMP w sprawie metropolii i obszarów metropolitalnych zo stało podtrzymane m.in. przez Senat RP 3.06.2005 (M.P. nr 34 poz. 469), który w swojej rezolucji zawarł wniosek, aby „określić w powstającej Koncep cji przestrzennego zagospodarowania kraju: Białystok, Lublin, Olsztyn i Rze szów jako obszary metropolitalne. Stanowisko to znalazło uznanie i odbicie w licznych wnioskach samorządów województw i powiatów, a także w kilku stanowiskach konwentu marszałków RP.
Z Stanowisko międzyresortowego zespołu ds. aktualizacji koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju
We wszystkich wariantach od 1 do 4 projektu aktualizacji Koncepcji prze strzennego zagospodarowania kraju wśród metropolii i potencjalnych me tropolii nie ujęto ani miasta Rzeszowa, ani Rzeszowskiego Obszaru Metro politalnego.
Na tzw. ścianie wschodniej określono jako metropolie miasta Białystok i Lublin.
Podstawą do przyjęcia takiego stanowiska było założenie głównie kry teriów ilościowych, które zostały opisane w przedmiotowym projekcie oraz w artykule M. Smętkowskiego5.
Jedną z głównych przesłanek takiego stanowiska była liczba mieszkańców miasta Rzeszowa (160 tys.) podczas, gdy jako podstawę przyjęto w mieście tzw. rdzeniowym 300 tys. mieszkańców. Obszar metropolitalny według tej koncepcji stanowi miasto rdzeniowe oraz gminy sąsiednie położone w jego pobliżu.
Zasadniczym błędem we wskazaniach obszarów metropolitalnych, przez ten zespół było trzymanie się sztywnego kryterium ilościowego i ilościowych wskaźników, a nie wzięcie pod uwagę rzeczywistych funkcji metropolitalnych miasta niezależnie od jego wielkości.
Uwzględnienie przez Rząd RP w ostatniej wersji projektu Koncepcji prze
strzennego zagospodarowania kraju niezależnie od stanowiska Międzyre
sortowego Zespołu, potencjalnego ROM, należy przyjąć z wielkim zadowo leniem i satysfakcją dla województwa podkarpackiego, ale niejako decyzję polityczną (jak to niektórzy uważają), ale w pełni merytoryczną. Decyzja ta oparta jest w całości na założeniach nowoczesnych dotyczących wyznacza nia obszarów metropolitalnych, a nie tradycyjnych, doktrynalnych, które przeważały w pracach Międzyresortowego Zespołu. Rzeszów praktycznie pełni wszystkie funkcje metropolitalne niezależnie od swojej wielkości i dla rozwoju słabo rozwiniętych obszarów Polski wschodniej winien być wzmac niany, a nie marginalizowany.
Z Efekty uwzględnienia w Koncepcji przestrzennego
zagospodarowania kraju Rzeszowskiego Obszaru Metropolitalnego
W projekcie Koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, która jest aktualizacją dotychczasowej Koncepcji przestrzennego zagospodarowania
kraju jako główny kierunek w kształtowaniu struktury przestrzennej przyjęto wzmocnienie funkcji metropolitalnych w obszarach metropolitalnych oraz ich powiązań międzynarodowych. Obszary metropolitalne powinny stano wić podstawę do jakościowego wzmocnienia regionalnych ośrodków obsługi równomiernie rozmieszczonych i zaspokajających popyt społeczny w zakresie najwyżej zorganizowanych usług infrastruktury biznesu, kultury, nauki, szkol nictwa wyższego, zdrowia i handlu. To wzmocnienie funkcji metropolitalnych będzie celem nie tylko państwa polskiego, ale także UE, drogą lepszego wy korzystania posiadanego potencjału endogenicznego w tym działań całego społeczeństwa regionu podkarpackiego. Wykorzystane zostaną jednocześ nie opisane w literaturze korzyści skali, lokalizacji i urbanizacji6.
Obszary te mają się charakteryzować bowiem między innymi: wysoką jakością usług i wyposażenia materialnego, wysokim potencjałem innowa cyjnym w zakresie technicznym, ekonomicznym, politycznym, kulturalnym, wysoką konkurencyjnością produkcji i wyspecjalizowanych usług, silnymi we wnętrznymi więzami współpracy gospodarczej i społecznej we współpracy z innymi metropoliami.
Funkcje metropolitalne powinny być pełnione nie tylko przez miasto Rze szów, ale także przez cały obszar metropolitalny.
Dla wzmocnienia funkcji obszarów metropolitalnych traktowanych jako światła Europy, obszary te będą korzystały ze wsparcia przede wszystkim Unii Europejskiej.
Unia Metropolii Polskich założyła utworzenie dla tych obszarów odręb nych jednostek terytorialnych NUTS 3 (The Nomenclature of Territorial Units for Statistic). Dla województwa podkarpackiego dotychczas Rząd określił dwa NUTS 3 tj. rzeszowsko-tarnobrzeski i krośnieńsko-przemyski; przewiduje się powstanie nowego trzeciego NUTS 3 Rzeszowskiego Obszaru Metropo litalnego. Klasyfikacja na regiony typu NUTS jest bardzo istotna, gdyż nie tylko stanowi podstawę do analiz przebiegu procesów społeczno-ekonomicz nych na obszarze Unii w przekroju regionalnym, ale także ze względu na fakt, że fundusze strukturalne Unii są uruchamiane w poszczególnych jej
regionach.
Wyrazem przykładania przez UE wagi do obszarów metropolitalnych jest przewidywane przeznaczenie 750 min euro dla Polski na wzmocnieniea funkcji obszarów metropolitalnych Polski, z tego ROM może liczyć na ok. 50 min euro.
Liczy się na politykę państwa wspierającą rozwój obszarów metropolital nych w skali kraju.
Pod kątem wzmocnienia tego obszaru będzie między innymi aktualizo wany dotychczasowy Plan zagospodarowania przestrzennego województwa
podkarpackiego. Nie będzie to jednak czynione kosztem innych obszarów
województwa, dla których utrzymane zostaną samodzielne jednostki NUTS 3 (NUTS 3 krośnieńsko-przemyski i stalowowolsko-tarnobrzesko-mielecki). Po wstaną tutaj tylko dodatkowe szanse i możliwości. Szansą w tym zakresie stanowić będzie także zwiększenie atrakcyjności inwestycyjnych dla inwesty cji krajowych i zagranicznych oraz impulsy rozwojowe dotychczasowych jed nostek produkcyjnych, handlowych, usługowych, oświatowych, zdrowotnych i innych działających już na terenie województwa podkarpackiego. Wiele korzyści i szans wynikających z wyznaczenia ROM dla województwa podkar packiego będzie miała charakter niewymierny, jakościowy.
= Podsumowanie
Z uwagi na to, że projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kra
ju przyjęty przez Rząd RP ogranicza rolę tej Koncepcji tylko do wskazania
obszarów metropolitalnych, cała praca związana z delimitacją tego obszaru w świetle nauki, a także istniejących zdarzeń, takich jak na przykład podpi sanie Porozumienia w tym zakresie przez niektórych starostów powiatowych i prezydenta miasta Rzeszowa, jak również opracowanie projektu Planu za
gospodarowania przestrzennego tego obszaru musi być wykonana przez
samorząd województwa przy ścisłej współpracy zainteresowanych samorzą dów, starostw powiatowych oraz miast i gmin. Nie będzie to sprawa prosta na tle różnych celów, dążeń i interesów poszczególnych społeczności lokal nych.
Zgodnie z art. 39 pkt 6 ustawy z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. nr 80 poz. 717) Plan zagospo darowania przestrzennego ROM uchwalony zostanie jako część aktualizo
wanego Planu zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpa
ckiego. Określi on niewątpliwie kierunki zagospodarowania przestrzennego
obszaru metropolitalnego oraz warunki i przesłanki, mówiące jak wykorzy stać wszystkie szanse związane z wyznaczeniem ROM w projekcie Koncepcji
przestrzennego zagospodarowania kraju.
Z Literatura
1. Christaller W., 1963, Ośrodki centralne w południowych Niemczech, „Przegląd zagranicznej literatury geograficznej’, z. 1.
2. Domański R., 2002, Gospodarka przestrzenna, Warszawa.
3. Działania Unii Metropolii Polskich w zakresie delimitacji obszarów me
tropolitalnych, Materiały z konferencji zorganizowanej przez ROSS
w Warszawie w dniach 6-18 czerwca 2003 r.
4. Malisiewicz E., 2003, Rozwój „od dołu" jako szansa regionu podkarpa
ckiego, w: Nierówności społeczne, a wzrost gospodarczy, Rzeszów.
5. Malisiewicz E., 2004, Miasto Rzeszów jako metropolia oraz potencjalny
europol, w: Ekonomika przedsiębiorstwa w nowych warunkach systemo
wych, ś Kitowski (red.), Rzeszów.
6. Smętkowski M., 2005, Delimitacja obszarów metropolitalnych w Polsce.
Z Summary
The article presents the stands of The Union of Polish Metropolises and of The Interdepartamental Team for the Concept of Updating the Country's Spatial Planning. They concern, the delimitation of Polish metropolises and metropolitan areas, taking into consideration the theoretical and the appli cation premises. What is more, notable and immeasurable effects have been indicated by the Concept of Country's Land Development of the Rzeszow Metropolitan Area.