O tworzeniu się tematów
16. I. Temata rzeczownikowe
a) Sufiksy.
Za pomocą sufiksu — o— : utworzone są rzeczow niki, używane w gen. swjchu, dych u (,, ale no ńem ańi suychu dycliu); m du (m iałka zie mia); p d r i ,syaV (upał), Uopua'ć (opłata), (masc. strofa);
za pomocą sufiksu —yo— : wa popryc (na poprzecz, na poprzek), uodŃecyf (czas popołudniowy), gorq"c, predaj, pa l (paliwo);
sufiks — *)e— : yodrecefe (obok \\od\ecyf, por. Podgórze i Pod-
górz), poduarce (w wyr. po poduawcu = po pod ławka), vqgle (gen. vq-
gla), 7ruo's'e fi w plur. /ruoda z a otwartem), navśe, clwdśće, hŃeće, chyr-
dźe (drobne gałęzie), podorfdźe (w wyr. na podoręMźu = pod ręką),
uozkazańe, clidlJe, nazwy pól: predmocydle, zdmośće, posty ońe, YĆrb'e,
zadać e.
S u fik s —a — : dźd ka („dźeóka Panu Jezusowi mama uadne zbórkik),
praga (upał), vacha (stróżowanie nocne), nokropa ( J u z ta k i rad b yn ,
co y«!3 uokropaky,
sufiks —j a — : rabacyjd, pryŃilejd, chodzą („kulane to byuo, ńe-
spore do chodzyu por. u Potockiego, W ojna Okocimska: Pod nogami
koń dzielny i według podoby, który do przyrodzonej chodzy i ozdoby...). Sufiks : yodbyc (odbyt w sklepie, gen. u odbyci), gać (nazwa pola, gen. g a ć i\ pfyćeś (najniższa belka zrębu), mać. Ten ostatni wyraz m a bardzo ciekawe koleje. Z m ati, potem m aći, powstało mać, i to poczuto ja k o tem at na i. W gwarze Krz. wyraz mac' ma ju ż tylko po gardliwe znaczenie i używa się w złożeniu pśd mać, gen. ćy pdt' mać*, dat. i loc. tak sarno, acc. tę pśq mać, instr. tqm pśo maćo.
Sufiks —ko— : str y k , svdk (mąż ciotki), zvyk (zwyczaj);
sufiks — *kko—: do vylrqsku (prędko), p ryb ra n ek, dozyrotek (doży wocie), zevźqntek (złość, zawziętość, „m d do ńego zev£qjteku), pfodek
spodek i zadek (u wozu, nigdy pród, spód, zad), marek (m arka), yodu- morek, zdgóuek (poduszka), predsobek w wyr. na pfedsobku (nieść na przedsobka, zn. nieść przed sobą, naprzód); neutr. k\\ósko, pre£rddko\
sufiks — Ti ka— : Pika ryjka (wikaryówka), spórka (korzyść), zlfó rk i (żniwa), ro rd tki (wyr. roraty używa się bardzo rzadko), bitka (bójka)
ukrdd-kąm “, = ukradkiem ), pry\\od£evka (odzież, od prynodzev; wyraz godny
uw agi, bo odmienia się podług a deklinacyi, był więc widać nomin. pfyuodźóva);
sufiks — Uco— : meśqncek; póunocek;
sufiks — kka— : ćistka, zn. ciżba. W y raz ten powstał w na
stępujący sposób :*tisk -kka, *óiść-ka; po m azursku ćiscka, i ta forma także jest w gwarze Krz., wreszcie c przechodzi na t przed k. W ję zyku ogólnym jest w wieku X V . ćiścba, następnie ćiśba, wreszcie ćiżba; sufibs — a*k-wko— : Marecek (syn M arka), kogutecek, kotecek, pe-
secek, do rytrosecku;
sufiks — 'Kk — \Jca— : jabuónecka, kokosecka\ sufiks — ik o — : tśrid fy k, va rń ik;
sufiks — inko— : nocnik (nocleg), pw ln etń ik, spręźńik, tanecńik,
jedn orocnik, vyśm evńik, mq"drośńik;
sufiks — ik — Kk o — : vd\'ńicek, po rajicku! do raźicku ; sufiks — ik — wka— : ćekicka;
sufiks — isko— : wyr. zgrubiałe: £imńacysko (duży ziemniak),
chnopcysko, skryncysko, chuśćisko, dźecysko, rfc y sk o , krusysko (kruch)} nozysko, palcysko (takie zdanie, wypowiedziane przez sklepikarza : „k ru sysko soki spad\\o m i na nozysko i nozdeno m i palcysko“); po wtóre
wyrazy, oznaczające miejsce, gdzie się coś robi, lub gdzie coś było:
£imńdcysko (miejsce gdzie b y ły ziemniaki), yoośisko, bojisko;
sufiks — ako— : b ijd k , zln jd k , boldk, cy td k, d£erzdk, g izd a k, c7m-
j d k , ma.mq.dk i m am rdk, m aślak, novak, p fy c d k , potoorńdk, smatuak, śetńdk, Ń iśeldk;
sufiks: — a/r— k/ro— : chuddcek i chud£dćek, ńebordcek, chnopd-
cek, pandcek;
sufiks — a k — \Jca— : puscacka (ślizgawka), uśrijacka, sarpacka
(„zrobeti sarpackqa , zn. nieco się poturbowali):
sufiks — — , przyswojony z niemieckiego, poczuwa się ja k — unrkko— stąd rachunek rach u n k i; w gwarze Krz. a przed n zmienia się w o, s tą d : rachordki, tokem pravordkem (takim sposobem. wobec tego).
Sufiks —ga— : uostrega, nazęga, plećuga. Sufiks — cńo— : p a c h , pachy = piaski;
sufiks — — : mnoducha (panna młoda), d£eucha (dziewucha); sufiks — ach— wko— : Marasek (syn Marka), kśtfzdsek, kosycdsek,
cebrycdsek, \eprdsek.
Sufiks — kTyo— : m ro\ec (m rów ka, por. czeskie mravec), pango-
yec (jedno ze stadyów rozwoju żaby), babeńec (kruchta), podoorec
[3 5 2 ] O M OW IE LU D O W EJ W K R ZĘC IN IE. 21
dworze), uańec (łan), yozpareńec (nagły, gwałtowny), aodmeńec, nazwy pól: soyeńec, nodźeńec, kureńec, strygańec, wołutoćec;
snfiks — ikja — : kaleńica (szczyt dachu), górńica, suuchalńica, ka-
zahiica, rqmbańica, d yckarica, uźdźeńica, demeńica, kośńica, po pró żnicy (tak samo w Psałt. Pał. 24.4), mondrośńica, gnojńica •
sufiks — alejo — : tragac, kopać {a otwarte — narzędzie do kopania),
vqchac, vyscyfac, sprontac, jó^rac (źyd zakupujący pierze), obok: bogać, kopać (ten który kopie).
Sufiks — u la — \ gizdula, chlaptula, drystula, zgadula.
Sufiks —arjo—: gddcaf, uokńdr, ś k ld f, smaćdr, stragdr, bdjear, vachdr\ sufiks — erjo— : masler, u ujpóf.
Sufiks — ewo— : mesedn, zelcyjdn (mieszkaniec wsi Zelczyna), po-
lońcdn, pozoydn, ^ochodzdn, faćm ćsan, krd ć ijd n , sosnoydn (mieszkaniec
w si: P olanka, Pozowice, Ochodza, Facim iech, K rzęcin, Sosnowice); sufiks — — : machefena , scepina, cepiny, srękoiriny, poseł!iny; sufiks — izna— ; uojcyzna (ojcowizna, w tern znaczeniu ju ż w wieku X V : oćczyzna w K azaniu o ośmiu błogosławieństwach; zaś Górnicki w „Dworzaninie^ powiada: Patria jest łacińskie słowo; mojem zdaniem lepiej u cz y n i, kto mówiąc o Polsce, rzecze patria moja niżli ojczyzna m oja, bo ojczyzna częściej się rozumie to, co gruntu kom u ojciec jego zostawił.);
sufiks — onjo— : vargoń , chlaptoń, drystoń; sufiks — kwa— : u jn d , strend (stryn a , stryjenka). Sufiks — adijo— : zvod£ijds, chel'ijas\
sufiks — usjo— : gdrnup 1'istus; sufiks — isja— : ćel'iśa.
Sufiks —oto— : 1!id io ta , psota (słota), dźivota („Tom koyi ńima
dźivotyu — nie ma się co dziwió);
sufiks otti— : ąakomos („3 uakomośći to zróbóu), perpnoś („wa/au do
pennośóiu).
Sufiks — dło — : pre£órad\\o; sufiks — a£a— : smyraua. Sufiks — awa— : d d a p a va ;
sufiks — kstoo— : pozvoleństvo, pfyjdććlstvo.
b) Prefiksy.
W yraz z wstyd ma formę pierw otną, bez w.
Prefiks —5— zjaw ia się w spaw obok p a r (upał), staśemka (obok
taśemka), i zaspómoga ( — zapomoga). Podobnie ja k w ostatnim wyrazie,
ta k zjawia się s w języ k u ogólnym w doskonały, w staropol. dokonały. Prefiks — o —: wa yograńicy (w sąsiednich wsiach).
2 2 STANISŁAW DOBRZYCKI. [3 5 3 ]
Prefiks — vy — : vydźśrstvo (zdzierstwo). Prefiks — ze— : zenźjjtek (zawziętość).
17. 2. Temata przymiotnikowe.
a) Sufiksy.
Sufiks —jo — : gryśi („ten nodumorek gryśi"), latośi („pod latośi
ro kLl zn. w tym roku), ńepili (obcy).
Sufiks — "Łko: g órki (gorący), chybki (żwawy, zgrabny), w parti- cip. po śpq"cku, na klevcqncku\
siffiks — t>/ć—l ho— : malupecki, pesecki (w w yrażeniu: „ty baja
peseckau);
sufiks w ystępujący w trzech postaciach: — utko— , —ućko—
i —nśko— : śonrńutki i sn a rń u śki, legutki, legućki i leg u śki, d ed uźu iki,
prend£uiki i prend źu sk i, cernońutki i cernońuśki, lidlutki i ba lu śki, ma lu tk i i m aluśki.
Sufiks — w io — : prećinny (sprzeciwiający się), svarny (ładny),
ch a m y, zbrojny (zuchwały), yobstarny (stary, starzejący się), robotny
(dzień robotny = roboczy, człowiek robotny — chętnie pracujący), śpekulatny;
su fik s— Bno— : smyśny (zmyślny), robacny i chrobacny (robaczywy, n. p. orzech), zeleźny, dokucny, dychairicny, gorelny (kierujący gorzelnią),
brydecny (bardzo brzydki), strasecny (straszny), setecny (setny, dzielny), ndrtalny (cenny), gruhośny (gruby) śmesny (dowcipny);
sufiks — w ijo — : godni (godńe śvę"ta — Boże Narodzenie), aob-
starńi (obok yobstarny), w nazwie drogi: Pochodna droga-
sufiks — bn jo — : dólńi (dolny);
sufiks — en o— : drekany, Ńeśńany. róvńany. Sufiks — ato— : śoduaty;
sufiks —ja to — : pasaty (n. p. ch ustk a, zn. w pasy), śtręjpaty (stizępiaty, s. gęś, zn. gęś, m ająca skrzydła nastroszone), zeńaty (żonaty);
sufiks — isto— : yokopisty.
Sufiks — ło— : ćek\xy (ciekawy, chciwy wiedzy).
Sufiks — avo— : gizdany, merla,vy, gramlany, smatnany, ńem rany; sufiks — ono —: dyscony, śarony, nśony;
sufiks — ino—-: urodl'ivy, 'ńe śliny.
Na wzór comparat. powstały formy: dopenedńejsy, i }iodpouedńejsy (czas), rańsy (poranny, n. p. rańse mleko), jin s y ( = inny), tedajsy (w tym samym dniu urodzony; mówi się o dwóch ludziach, którzy w tym samym dniu na świat przyszli).
b) Prefiksy.
W ym ienić można kilka wyrazów: zbrojny (zuchwały, od broić),
sparty, (uparty), źrany (dojrzały; participium , które się stało przymio
tnikiem), ^obstarny, ńezbozny.
c) Stopniowanie przymiotników i przysłówków.
Przym . d u u g i i drogi m aja w comparat. now otw ory: dnugsy i drogsy na wzór posit.
Prefiksem w superlat. jest na— i nóg—, obie formy zarówno uży wane, zwłaszcza przez młodsze pokolenie.
Z przysłówków godne są nwagi formy:
lepśi, nalepśi, — obok lepi, nalepią periri, ndperyi, — obok p śrv y , ndpdroy;
prodźi, ndprodźi (o otwarte) — obok pró dy, napródy.
18. 3. Temata liczebnikowe.
F orm a osobowa dvaj, trej jest w gwarze Krz. zupełnie nieznana, zamiast niej używa się zawsze formy g en e t.: dvok chnopóo, trek pando,
śtyrek somśadór.
Przy liczeniu powyżej dwudziestu stawia się jednostki na pier- wszem miejscu: jeden doaśća, śeś trydźcśći. Ten sposób liczenia ginie u młodszych pod wpływem szkoły.
Zam iast sześćdziesiąt starsze pokolenie używa bardzo często wy razu kopa. Przy liczeniu pieniędzy powyżej 100 złr. liczy się na „8tóvltiu (setki): d \e stó v \i, ddn córce na vano per'ć (nosem, jedenaśće) stóvek.
Liczebniki nieoznaczone: kela, \e lk a , tela, vela, (są to genetiwy przymiotników *kel'i, *keZkf, *tel'i, *vel'i, w rodzaju n ijakim , deklina- cyi niezłoźonej), den a (siła), p ó ra , trocka.
19. 4. Temata zaimkowe.
Jest w gwarze Krz. wyraz chav = tu i cliań = tam. Powstały te wyrazy z a ooo, a ono, w skutek ściągnięcia a i o, w skutek zniknię cie o końcowego, i w skutek dodania cli jak o przydechu; poparcie na to objaśnienie mamy w formach chavok i chańok; trudne tylko jest do wytłomaczenia ń. Do tych p artykuł przystępuje zaimek ten , i po wstają w ten sposób zaim ki: chaoten, ten tu , bliższy, i chańten, ten tam , dalszy. Dalsza odmiana: chaotego, chańtemu itd.
Zaim ek sn zachował się 1) w wyr. latoś zn. tego ro k u , i w dal szych form acyach: latośi rok, latośe zboze, 2) w zaimkach i przysłów kach: ktoś, kto śik, cośik, ja k iś ik , cy jśik, kad yśik, 3) w im perat po/cćsmoć (poczuwane ja k o jeden wyraz), pódźinoś, zn. pokaż no, chodź no.
24 STANISŁAW DOBRZYCKl. [3 5 5 ]
Tem at ko— oprócz tych wypadków, co w języ k u ogólnym , w y stępuje w p artykułach, przedewszystkiem k tak znane parago giczne:
tam ok, tutak, chovok, chańók, d źiśd k, kaśik, k a d y śik , w zaim
kach: ktośik, cośik, ja k iś ik , któ rysik; w formie ko w zaruteńko = za ra z , w f. — ek w znrdśinek, w f. ka w y elka tyłka — wiele tyle, w f.
k i w wnedźutki, vn ed źu ś\i, zavd£utXś.i, zavd£uteńXd\ ta ostatnia
forma je st instrumentalem pluralis, ja k owszejki, zob. K ryński. Postaci osobliwe przysłówków staropolskich, Prace filologiczne, tom II.
20. 5. Temata słowne.
a) Sufiksy.
Sufiks —j a — w iterat. spotykam y w formach: dajać, rzadziej w infinitiwie, a najczęściej w partie. d ajd\\, dajaH — stajać, uostajać, vstajać) prystajać, — p r y znajać śe.
W participium praeter. pass. w og. poi. — ćo— w Krz. —ewo— w spuchńony, zamkńony, zamarńony.
W part. praet. act II. sufiks — — w zgńity i umarty.
Do k lasj II. należą słow a: śadnę, śadnq''ć: w ogólnym języ k u
siędę, sfe/d,— Uodpocnę, ^odpocnj'6 w og. odpoczynę, odpoczynąć, a na
stępnie odpocznę, odpocząć na wzór zacznę, zacząć, klasa I. Do klasy I I I :
aj chmura śe og. poi. chmurzy się, kl. IV.
ó) w całej pełni używane jest słowo zavrę, zavres? zavryć, w og. poi. coraz rzadsze.
c) zachował się dawny infinitivus sać, ale w praes. je st ju ż nowo tw ór suję zam. spę.
d) zachował się daw ny praesens: kole, koleś, kole.
e) dawne formy słów częstotliw ych: gravać.
Inne mają w praes. — w/g, w infin. — oyad, w języku ogólnym — ą/e, ~ jm d , pierwotnie — a m m , — avać: prypatruję śe, prypatrovać
śe, — prylatuję, prylatovać, — Ńiduję, iridovać, — zapisuję, zapiso- va/j — pfekopuję, prekoporać, — poćiskuję, poćiskovać, — yodgarnuję, uodgarnovaó, — «obecuję, \iobecovać, — vyzyskuję, vyzyskovać, — preśa- duję, preśadovać, — utrym uję, utrymovać, — wyskakuję, vyskakovać, — injgaduję, vygadovać.
f ) na wzór tych ostatnich powstały formy: zatacuję śe. zatacovać śe: — paskuduję, paskudovać, — pochmuruje śe, — vygrazuję, vygra- zovać, — zabacuję, zabacovać, — pfem yśluję, ale w inf. premyśl!ivać.
W klasie IV .
Form a vydolę, vydol’is, rydolee, podolę itd. w og. poi. w ydołam , wydołać, Ul. III.
Godna uwagi form a: zarośćić w w yrażeniu: uogród śe zarośćón, t. zn. zachwaścił, por. staropolskie rostę.
b) Prefiksy.
1. Nie ma prefiksu w zycać śe = pożyczać się, shórać — wskó rać, dźerać — wydzierać ( „pędzali, ze dźerdn zę"byu), w part. źrauy. 2. Mniej prefiksów niż w języ k u ogólnym: nalśź — znaleźć, u ostać — zostać, ^ostayić — zostawić, pfedać — sprzedać, postryc — spostrzec, poźryć — spojrzeć. Te wszystkie formy są archaizmami.
3. Inne prefiksy, lub w większej liczbie niż w języku ogólnym:
streiić (utrafić, doktór choremu strefił = poznał się na chorobie), ześŃaccaó (pochlebiać, przymilać się), zbać śe (take g a d ki yopo\ada\\, ja
zem śe zbdna) zgadać śe (ugadać się; Ja k b ym śe zgd da n , zgadda
s vam iy a Magda by me zernę\\au, ipsissima verba jednego z mężów
Krzęcińskich), zbdcyó se (przypomnieć sobie), shfepić śe (pokrzepić się);
pobrać śe — ubrać się; uodecncfć — ocknąć się;
yobźśrać śe zn. oglądać się, ąobstareć śe (postarzeć się), Uobzndca
(oznacza), '}obezvać śe (odezwać się); por. w Bibl. Szar. „spyewaci y spye- waczki asz do dzisyego dnya narzekanye nad Joziaszem obnaw yai0“ str. wyd. M ałeckiego 282 b ;
podolę obok vydole („podole to zrobić“ i ^podole temuu, w języ k u
ogólnym : „zdołam to zrobiću i „podołam tem uw), pozdroŃeć, pomarhovać;
podzvolić zn. pozwolić, utworzone przez analogia do słów złożo
nych z pod, podśvaccać\
vyznać („vyznać bedyu — doznać), vyzbyć (pozbyć się; „ńe dau śe vyzbyću, albo: „ńi moguam j e vyzbyć“), vydolee, vyspohojić\
yozpogadzd śe (wypogadza się), pouoznajmovaó (powynajmować); uzda śe (spodoba się), dospomóc (por. og. poi. uspokoić, doskonały
i inne), vyzdra,dźić, vyzberovać, Rozpoznać śe, nazdac („do tromny yi
yobrdzkóv nazdajqmLL).
c) Niektóre słowa, utworzone od imion:
Jcumorovać — mieszkać u kogo na „kum ofe“ ; panhovać — mówić kom u przez p a n ;
pomstovać — p rzeklinać;
spóvdcovać — mieć z kim sp ó łk ę ;
\izytyrovać — o doktorze, zwiedzającym chorych; zadźeśęntaó — upomnieć kogo, usilnie prosić, zak ląć; bdjcyó — bajki tworzyć;
Idbćdźić — narzekać, utworzone z nld bedyu ;
[3 5 6 ] O M OW IE LU D O W EJ W K R Z Ę C IN tą. 2 5
2 6 STANISŁAW DOBRZYOKI. [357]
nopastyryó — zawiązać chustkę w tyle skrzyżowaw szy ją na pier siach; przedewszystkiem robią to pasterki, które potrzebują mieć ręce swobodne, stąd n a z w a ;
pśdcyć — ujadać na kogo; zagiźdźić — zawalać; zeźHć śe — zgniewać się; znović — wymyślić.
21. 0. W yrazy złożone.
P rzykłady: chvdtipyta, nnócy\dj, qobźdźidrqg, mesopusty, v oce-
meńu (w okam gnieniu; w w XV. w Dialogu o śmierci jest tor ma
w ocemgnieniu, wiersz 223 i 247), cudostvorny, cećjaki- — Trekróle (ina Trelcróle), kresnynoćec (genetivus: k fesny yojca, i tak dalsze przy padki), pśdkoś, pśdkręć, pśamaó i t. d. (tę pśakoś, z U f1 pśdmaćqm, tę pśa-
mać i tępśqmać), dobranoc (zabaw a, poprzedzająca ślub i wesele, i od
byw ająca się w noc poprzednią, stąd: „jidę na dobranoc“), ńim dtndf (wyraz pogardy; por. u R eja: Żywot poczciwego człowieka: „albowiem p atrz aj, jak o pszczółki, choć niema tw arz, jako się w tern wedle przyrodzenia swego nadobnie spraw ują"). W yr. tydźeń ma w dalszych przypadkach: tyd ń a , v ty d ń u , tydńe.
22. 7. Partykuły.
Przysłów ki od tematów zaim kowych: ha (gdzie), Jcaś, leaśik, kady,
kadyś, k a d y śik , ń<ka, ke, k es, Lesik, Ledy, Redyś, L ed yśik, (jako spój
nik: Łeby). Od tem atu ono— i ono—; chan, chanok, chavtę'ldy, chań,
chańok i chańńok, ch.ańtdd/y.
Przysłów ki, których staropolska forma była: tamo, tuta, dzisia,
wczora, w dzisiejszym języku ogólnym dodają jeszcze j : (tamoj), tu ta j,
dzisiaj, wczoraj. W gwarze Krz. pozostaje ncora, inne przybierają 7c:
tai nok, tutd/c, dźiśńk, podobnie clianok, cha/Wc.
W partykule jm o (tylko) zachował się dawny temat liczebnikowy ym o—, por. inochodziec.
Przysłówkowy sufiks — dy występuje w w yrazach: dy powstałe z nzdy, zn. przecież, a dy, a dyć, a przecież, vsę"dy, zandy. Ostatnie dwie formy są archaizmami.
Przyim ek ku ma formę pu.
Przyim ek s (sr>) ma często daw ną postać s i se: s n a m i, s nami,
se mnqm, przed spółgłoskami palatalnym i s: ś ńem, ś ńemi, nawet ś jak o
refleks pierwotnego izrh : s ńego, ś ń ik ; s\\ozyć, posnaźeli, srućić, sręko-
iriny, sYinq”ć, senlók (zwlókł), śleź, ślaz. Nie ma jednakże w tern kon-
[ 3 5 8 ] O M OW IE LU D O W EJ W K K ZĘCiN IE. 27
w tym samym wyrazie mogą być obie form y: snaź i znaz, sruóić i zrućić, srekoińny i zrekoŃiny.
Przyim ki bez i prez zastępują się wzajemnie: prez u ro k u , prez
cdpŁi, bez ponedńe, bez to, bez moc, na bezrok (na przyszły rok). Jest
to zjawisko bardzo stare.
Spójnik zacem używa się zam. zanim. Staropolskiej formie za od powiadają w Krz. gwarze dwie formy: zd w wyrażeniu za tyz ta,, i ze w połączeniu z t i : zet i, zetiby (znaczy: 1) aniżeli, 2) czy, czyby). Ogólno polskiemu a, odpowiada niekiedy w gwarze Krz. je (e z przyde- cbem) w takich na przykład wyrażeniach: „ńe pudźes? j e bez co?u, albo: rj e pudźes ty lca} ty yodmeńce! u.
W ykrzy k n ik i će i dźis (dźejs) m ają początek w formach słownych:
iridźiće i y idźis, w skutek bardzo silnego akcentu na ostatniej zgłosce,
połączonego z przeciągnięciem samogłoski. F orm y benc. tras, chyb, drap,
nap, uw ażają za im peratiw y; może zgodniejsze z prawdą i więcej natu
ralne będzie przypuszczenie, że to są imiesłowy na ł 7 w których ł się nie wymawia. Rozszerzeniem form drap i nap są formy drabas i nabas.
23. 8. Wyrazy przyswojone.
W yrazy przyswojone z języków obcych w czasach dawniejszych ulegały zmianom przedewszystkiem fonetycznym. W czasach nowszych panuje tu analogia, i to mianowicie jej gałąź, zwana etymologią ludo wą. Nie zawsze jed n ak da się wyszukać wyraz, według którego wyraz obcy został zm ieniony; czasem się zdaje, ja k gdyby mówiący powta rzał tylko pewien zbiór dźwięków, złożony zupełnie dowolnie, przypad kowo. Etym ologia ludowa działa przedewszystkiem w wyrazach obcych, które tym sposobem nabierają pewnego rodzaju barw y rodzimej , ale spotyka się ją także w wyrazach rodzim ych, n. p. w gwarze Krz. treśńa zn. trześnia, upodobnienie do trząść, albo rodostrych zn. wodociąg. K ilka przykładów etymologii ludowej w zakresie wyrazów przyswojonych :
adyjq"t — adjunkt. bestyjon — bastyon. gloryk — kleryk. lamentdr — elemetarz. m a rm u lijd — harmonija. kozery a — rezerwa. prefekta, — perspektywa. prosacyja — procesya. smentdr — cmentarz. śersoń — szyrting.
28 STANISŁAW D 0B RZY 0K1.
Z połączenia wyrazów gacek, i ńetoper powstaje gacoper. Inne wy razy obce ulegają zmianom m niejszym , nie tak rad yk aln ym : 11. p. na-
tareus notaryusz, vańel'ija ewangelia, destament testam ent, jandirenta
adw ent, hvandrac kw adrans, despet despekt itp.
M o r f o l o g i a .
1. Deklinacya.
24. Rzeczownik.
Singularis.
g e n et. W tematach męskich n a — o, —jo i — u wiele rzeczowni ków ma pierwotną końcówkę a : n. p. buka, gry cha, dvora, papera,
łasa, de™ba, gnoja, gaja (ale do raju), dysca, bola, kąkola, uoua.
Rzeczowniki żeńskie na ya m ają wyłącznie końcówkę e: duse, syje,
stacyje, stancy je, leli je , kom uńije, parcele, ńedżele, mile, — m. diesle,
— pw ńice, pseńice, ulice, kazalnice, uźdźeńice, górnice, klinice, granice, — m. zrdjce, — matuśe, kacuśe, óeliśe, kuźńe, luśńe, studńe, bafie, parce, k eseńe, gospodyńe, zeme. Analogicznie do tych form jest /ose, bursę.
Rzeczownik krev ma pierwotną formę 7crve.
d a t . Rzeczowniki męskie na — o, —jo i — m m ają końcówkę w w połączeniu z przyimkiem pw — ku: pu kośóonu, pu g liń ik u ,
il/n/-cherku, pu g a ju , p u Soireńću, p u domu, ale słychać także: p u końco\i. a c c u s . Rzeczowniki żeńskie na —ja , które w nomin. m ają a (z jakiegokolw iek powodu, czy to drogą fonetyczną, ze ściągnięcia — ijd,/ czy w skutek analogii) m ają końcówkę ę: \ecerq, kużńq, volq, vezq,
paso, kapelo, m so, trójco, zakrystyjo, \ i l i j q , lelijo, różo — także pańq , gospodyńo.
1 o c a t. W loc. słychać fo rm y : v kapeluśe, po uukdśe, v Paryże. Pochodzą one s tą d , że w yrazy te skutkiem mazurowania poczuwa się jako tem ata z końcową spółgłoską niepalatalną {$, z). Jest nawet
forma ve zboże obok ve zbozu. Rzecz, dom ma form ę: p r y dome obok
v domu.
Pluralis.
n o m i n . Tem ata męskie na —o: grych i dżdd zachowały pierwo tna końcówkę i, ale tylko w stałych w yrażeniach: cy óe g ryśi na d a li! albo: dżadżi mi naprał! i tyła roboty! Końcówkę a spotykam y w w y ra zach: take umysua ( = m yśli, zamiary), gront.a, rekspensa (wydatki), ja n -
dyenta (adwent). KońcÓAvka e w ąobruse.
g e n et. W yraz cas zachował pierwotną formę genet. (cdsrh) ale tylko w stałem przysłowiowem wyrażeniu rdz k ela cds (od czasu do czasu, raz na pewien czas).
[3 6 0 ] O M OW IE LU D O W EJ W K R ZĘCIN IE. 29
W tem atach nijakich i żeńskich spotyka się końcówkę —óv, ale bardzo rzadko, niemal wyjątkowo. W dwóch tylko rzeczownikach jest ona re g u ła : Stocóv, usóv.
a c c u s. Rzeczowniki męskie na — o, które w nom. plur. mają końcówkę a lub e, zachowują ją i t u t a j : rekspensa („ddu m i chav fiąnthę
na te rekspensa ‘), um ysąa, qronta: v jandventa: — obruse.
Dualis.
Prócz form ręce, Słocy, asy, żadnej innej formy dualis nie ma.
25. Zaimek.
1. Z. osobowe i zw rotnj
I. n. Sing. j d Plur. my
&•
mńe i me nasd. mńe i nii nam
a. mńe i me nas
i. mnąr‘u nam i
1. mńe nas
II. n. Sing. ty Plur. vy
8* ćebe i će vds
d. tobe i ći vam
a.
i.
ćebe tobą" i će vds vam i 1. tobe vasIII. g. śebe i śe d. sobe i se a. śebe i śe i. sobą™ 1 sobe 2. Z. wskazujące. Tem at to—
n. sing. ten to ta plur. ći, te te te
g- tego ty tych {tyk)
d. temu ty tern
a. tego, ten to tę tych (-&), te te te
i. tern tom temi
1. v tern v ty tych {tyk)
Tem at ono—
n. sing. Słón Słónoi Słona plur. Vłóńi vóne
g. Słonego Słony Słonych (iiónyk)
30 STANISŁAW DOBRZY OKI.
a. sing. tfónego Mono yónę plur. yónych(k) u óne \ióny
i. tonera yo/io”1 uóneriii
1. v yónem v 1}óny v 1iónych ( nónyk)
Tem at j o — Sing. g. jego, go j e i j e j d. jem u , mu j i i j e / a - jeg°, 9° 9° J e i. (jem) s ńem ( j(f ) s‘ hqm 1. ^ '^e-m (ji) v ń i
Plur. g. jicli (jik)
d. jem
a. jic h (jik)
i. (jem ij ś ńemi
1. (jich) v ńich (v ńik).
F orm y m. i n. sing., instr. i loc. tern, u dnem, je m , w plur. wszy stkie rodzaje dat. i instr. tern, u owe w , j e m , teńii, 'id nenii, ńemi tłomaczą się fonetycznie: y albo i przed m przechodzi na e. Form y g. d. 1. sing. femin. ty, udny, i d. 1. j i są nowotworami na wzór złożonej deklinaoyi przymiotników. Acc. sing. je powstał przez zatratę rynizm u z je , które odpowiada formie cerk. ia*; gen. sing. zaś jest co do formy accusatiwem. Rodzaj nijaki zaimka je n ma w acc. tylko go, podobnie jak i w in nych gw arach, ja k w m ałoruskim i po części w czeskim języku.
3. Z. pytający i względny. n . kto co g. kogo cego d. komu cemu a. kogo co i. k em cem 1. v kem v cem 4. Z. dzierżawcze.
Sing. n. mój (tvój, svdj) moje i me moja
g. mojego i mego moji
d. mojemu i memu moji
a. mojego (mego) i mój moje i me moje
i. mojem i mem mojqm
1. v mojem i mem v moji
Plur. n. m oji, moje moje moje
g. mojich (mojik)
d. mojem
[3 6 2 ] O MOWIE LU D O W EJ W K R ZĘCIN IE.
i. mojeńii
1. mojich (mojik)
Form y krótsze pojawiają się tylko w singularis, i to dosyć czę sto; w plur. prawie nigdy. Sam ogłoska e w me, mego, memu jest za wsze otw arta, nieścieśniona. F orm y 1 kem, cem. mojem tłomaczą się tak samo ja k tern, uónem, jem .
26. Przymiotnik.
a) D eklinacya rzeczownikowa.
P rzykłady te same, co w języku ogólnym, tylko acc. sing. neutr.