Idea państwa opiekuńczego

Państwo jako podmiot polityki społecznej zaistniało po II wojnie świato-wej w formie państwa opiekuńczego, które można uznać za syntezę historycz-no-polityczno-ekonomicznych uwarunkowań jego aktywności socjalnej. Idea państwa opiekuńczego została wpisana w Polsce w konstytucję, jak również ma swoje odzwierciedlenie w prawodawstwie Unii Europejskiej.

Państwo opiekuńcze, państwo społeczne, państwo socjalne – te trzy poję-cia określa jeden termin welfare state. Pojęcie to dotyczy wielu dziedzin żypoję-cia społecznego, gospodarczego, politycznego, dlatego tak trudno przedstawić precyzyjną defi nicję welfare state. Jedna z nich jest następująca: „państwo opiekuńcze to państwo, w którym za opiekę nad społeczeństwem w takich sprawach jak opieka społeczna, zdrowie, edukacja, mieszkanie i warunki pracy odpowiedzialny jest rząd”. Ta defi nicja podkreśla rolę państwa wobec obywa-teli. Według innej defi nicji, koncepcja takiego państwa powstała pod wpływem ekonomii dobrobytu, a państwo to jest państwem kapitalistycznym z silnym interwencjonizmem państwowym (obok sektora prywatnego istnieje rozbu-dowany sektor publiczny), który zakłada zajmowanie się przez władze takimi kierunkami działalności, jak:

– w sferze ekonomicznej: działalność gospodarcza poprzez wykorzysty-wanie wszystkich dostępnych instrumentów do pobudzania gospodarki, zapobieganie kryzysom, zwalczanie bezrobocia oraz infl acji,

– w sferze społecznej: opieka zdrowotna dla obywateli, zagwarantowa-nie ubezpieczenia, pensji oraz równego prawa w dostępie do usług spo-łecznych,

– w sferze ustroju politycznego: stosowanie progresji podatkowej oraz likwidacja form dyskryminacji (kobiet, mniejszości seksualnych, mniej-szości etnicznych), zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego przez sku-teczne prawodawstwo.

Organizacje pozarządowe wobec idei państwa opiekuńczego… 67

Państwo opiekuńcze to takie, które urzeczywistnia pełne zatrudnienie, modernizuje i polepsza opiekę społeczną, zapobiega biedzie i wyobcowaniu, zwalcza dyskryminację¹. Głównym celem państwa opiekuńczego jest udzie-lanie pomocy, mającej umożliwić osiągnięcie powszechnego dobrobytu przez społeczeństwo².

Działania państwa i jego agend (którymi są w tym zakresie w szczegól-ności jst), skierowane na zaspokojenie potrzeb społecznych obywateli, są uza-sadniane w szczególności³:

1) koniecznością rozwoju kapitału ludzkiego, gdyż wyedukowani, zdrowi, niezdemoralizowani ludzie są zarówno ekonomicznie, jak i społecznie bardziej twórczy i kreatywni;

2) rozwijaniem wspólnotowej solidarności, gdyż zaspokajanie potrzeb poprzez minimalizowanie poczucia zagrożenia czy eliminowanie sta-nów niepewności ekonomiczno-społecznej przyczynia się do utrzy-mania spokoju i bezpieczeństwa społecznego;

3) koniecznością stosowania zasady subsydiarności, gdzie współodpo-wiedzialność obywateli za losy innych rozwijana jest na podstawie zasad solidaryzmu i wzajemności;

4) żądaniem sprawiedliwości społecznej.

Wyrazem jednej z podstawowych aktywności państwa jest zdolność jego struktur do podejmowania wiążących decyzji w celu wywołania okre-ślonych skutków w sferze zaspokajania wybranych potrzeb społecznych, regulowania konfl iktów społecznych, przekształcania struktury społecz-nej, tworzenia warunków postępu społecznego, które pośrednio lub bez-pośrednio mają łącznie zapewnić pokój społeczny – wartość polityczną najbardziej pożądaną⁴.

Te idee mogą być wdrażane w krajach o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego. Realizacja zadań z zakresu polityki społecznej ma umożliwić

1 Na podstawie agendy społeczno-gospodarczej – Agenda 2000 w: Lisbon European Council 23 and 24 March 2000 Presidency Conclusions, www.europarl.europa.eu/summits/

lis1_en.htm.

2 L. Jodkowska, Państwo opiekuńcze w Polsce i w Niemczech, Difi n, Warszawa 2009, s. 33.

3 L. Dziewięcka-Bokun, K. Zamorska, Polityka społeczna. Teksty źródłowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003, s. 42.

4 Ibidem, s. 46.

68 Beata Filipiak

osiągnięcie powszechnego dobrobytu, a więc jest on traktowany jako główny cel tej polityki.

W procesach decyzyjnych postuluje się rynkowe podejście do realizacji niektórych funkcji społecznych, a także zdecentralizowany sposób rozwiązy-wania problemów społecznych. Wprowadzenie nowych mechanizmów i insty-tucji bywa niekiedy kosztowne, a efekty widać dopiero po długim okresie⁵. Państwo w roli regulatora stosunków i najważniejszego arbitra w rozwiązywa-niu konfl iktów społecznych w partnerskiej współpracy z pracującymi, z biz-nesem i organizacjami pożytku publicznego ma więcej możliwości zwięk-szenia efektywności w rozwiązywaniu kwestii społecznych. Partnerami pań-stwa w prowadzeniu nowoczesnej polityki społecznej mogą być: sektor pry-watny i społeczności lokalne, działające przez władze samorządowe, organi-zacje społeczne i charytatywne, fundacje i organiorgani-zacje pozarządowe⁶. Władza publiczna ponosi tzw. obowiązek działania na rzecz innych członków społe-czeństwa. Ten obowiązek wynika z chęci pomniejszenia negatywnych aspek-tów życia, które niesie za sobą rozwój cywilizacyjny. Obowiązek ten powinien wymusić działania na rzecz stworzenia szansy jakościowo niepogorszonego lub też wyższego standardu życia obecnych i przyszłych pokoleń w poszano-waniu natury i drugiego człowieka⁷.

Organy władzy publicznej mają więc⁸:

– obowiązek wobec natury, który ma podstawowe znaczenie dla obecnych i przyszłych pokoleń – żeby zachować środowisko naturalne w stanie nie-pogorszonym,

– obowiązek wobec zaniedbanych regionów, który przejawia się w dąże-niu do wyrównywania różnic między regionami i stworzenia jednolitych warunków egzystencji,

– obowiązek wobec drugiego człowieka, który przejawia się w kształtowa-niu postaw międzyludzkich i oddziaływakształtowa-niu na nie.

5 S. Golinowska, Przyszłość państwa opiekuńczego i system zabezpieczenia społecznego,

„Polityka Społeczna” 2005, nr 11–12.

6 L. Dziewięcka-Bokun, K. Zamorska, Polityka społeczna. Teksty źródłowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003, s. 57.

7 Z. Pisz, Zadania społeczne, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wro-cław 2002, s. 51.

8 Ibidem, s. 51–52.

Organizacje pozarządowe wobec idei państwa opiekuńczego… 69

2. Pomoc społeczna jako obszar aktywności jednostek samorządu