Ideologizacja celów nauczania historii w latach 1948-1956

Początkiem okresu wyraźnej ideologizacji i upolitycznienia celów i treści nauczania był rok szkolny 1948-1949. We wrześniu 1948 roku, z okazji rozpoczęcia nowego roku szkolnego, ówczesny minister oświaty Stanisław Skrzeszewski powiedział m.in.: „Jeżeli nie chcecie, aby na

krwi, zdrowiu i pracy waszych ojców tuczył się kapitalistyczny czy obszarniczy wyzyskiwacz, jeżeli nie chcecie, aby ziemie waszych ojców znowu odebrał obszarnik, jeżeli chcecie, aby Polska była silna, zamożna i wolna, to musicie zwalczać wszelkimi siłami wrogów Polski Ludowej”.²⁷⁹

W podobnym tonie utrzymane było zarządzenie wprowadzające przejściowy program nauczania na rok szkolny 1948-1949. Mowa w nim o tym, że szkoła musi wykształcić u uczniów braterstwo wobec „narodów miłujących pokój”, a zwłaszcza wobec narodów słowiańskich, wyrobić przywiązanie do idei postępu i sprawiedliwości społecznej, a także opór wobec wszelkich form

Program nauki w 8-letniej szkole podstawowej. Projekt. Historia, Warszawa 1947, s. 5-6.

279

Przemówienie ministra Skrzeszewskiego z okazji rozpoczęcia nowego roku szkolnego, „Rzeczpospolita”, 1947, nr 242.

wstecznictwa i wyzysku. Uczeń miał kochać ludowe państwo jako realizatora demokracji politycznej i społecznej.²⁸⁰

W trakcie roku szkolnego 1948-1949 często pojawiały się żądania upolitycznienia oświaty. Przykładem może być krajowa rada aktywu oświatowego PPR z października 1948 r., której przebieg i rezultaty omówione są w rozdziale pierwszym. W podobnym duchu przebiegała w listopadzie 1948 r. krajowa konferencja aktywu oświatowego PPS. Zarzucono na niej szkolnictwu uleganie teorii apolityczności oświaty oraz bezkrytyczny stosunek do „nauki burżuazyjnej”. Jako podstawowy cel wychowawczy wysunięto przygotowanie aktywnych i twórczych budowniczych socjalizmu.²⁸¹

Rezultaty tej krytyki widoczne były w pracach nad nowym programem nauczania. W listopadzie 1948 r. Ministerstwo Oświaty wydało dla autorów pracujących nad przygotowaniem tych programów „Wytyczne dla pracy nad programami nauczania”. Zawierały one m.in. ogólne cele nauczania. Uczeń miał poznawać postępowe nurty przeszłości i teraźniejszości, zrozumieć, że naturalnymi sojusznikami Polski jest ZSRR i kraje demokracji ludowej. Należało go przekonać, że fałszywe jest przekonanie o kulturze zachodniej jako przodującej, a kulturze wschodniej jako uboższej i zacofanej. Powinien zrozumieć, że nauka i sztuka radziecka jest przodująca. Konkretnym celem nauczania historii miało być zapoznanie z dziejami według marksistowskiej periodyzacji.²⁸²

Zgodnie z tymi wytycznymi, wprowadzony od roku szkolnego 1949-1950, „Program nauki

11-letniej szkole ogólnokształcącej” przesycony był treściami i celami ideologicznymi. Celem

nauczania historii stało się „możliwie pełne i naukowe poznanie przez uczniów przeszłości świata

i Polski, przede wszystkim od strony poznania pracy ludzkiej, życia mas ludowych, klas pracujących, ich walki o postęp i sprawiedliwość społeczną w oparciu o metodę materializmu historycznego i dialektycznego”.²⁸³ Nauczanie, oparte na ostatnich osiągnięciach nauki, miało kształcić myślenie historyczne i nasycić proces wychowania elementami socjalizmu. Nauczyciel historii musiał dążyć do osiągnięcia takich celów jak: kształtowanie naukowego poglądu na świat, opartego na fundamencie osiągnięć materializmu historycznego i dialektycznego; kształtowanie moralności socjalistycznej; wychowanie w szczerym ludowym patriotyzmie i internacjonalizmie, w socjalistycznym stosunku do własności społecznej, do pracy i twórczej myśli naukowej jako instrumentów postępu; w humanizmie socjalistycznym i umiejętności współżycia w kolektywie i świadomej dyscyplinie; wychowanie uczniów na aktywnych obywateli, świadomych swoich

Zarządzenie Ministra Oświaty z dnia 10.06.1948 r. w sprawie przejściowego programu nauczania w jednolitej szkole średniej na rok szkolny 1948-49, Dz. Urz. MO nr 7, poz. 127.

281

S. Mauersberg, Reforma szkolnictwa..., s. 236.

282

obowiązków wobec ludowej ojczyzny, oddanych pracy nad jej rozwojem i umacnianiem, czujnych wobec wroga klasowego i gotowych do najwyższych ofiar w jej obronie, dumnych z jej osiągnięć w budowaniu podstaw socjalizmu, kochających kraj rodzinny i mowę ojczystą, znających postępowe tradycje narodowe i otaczających czcią narodowych bohaterów walk o wyzwolenie społeczne i narodowe. Nauczanie historii miało „rozwijać umiłowanie postępowych i rewolucyjnych tradycji klasy robotniczej całego świata, postaci wielkich rewolucjonistów i postępowych twórców w dziedzinie nauki i sztuki” oraz „rozwijać poczucie solidarności z obozem postępu i socjalizmu walczącym pod przewodnictwem ZSRR o pokój, postęp i wolność z imperializmem niosącym narodom ucisk, wojnę i nędzę”, a także „rozwijać uczucie miłości i szacunku dla ZSRR, najlepszego przyjaciela Polski Ludowej, kraju zwycięskiego socjalizmu, wzoru dla wszystkich krajów i narodów (...), rozwijać przekonanie o wyższości gospodarki uspołecznionej krajów socjalistycznych nad gospodarką kapitalistyczną, opartą na wyzysku i krzywdzie społecznej”.²⁸⁴ Oprócz dużej dawki celów o charakterze wychowawczym, wskazujących jak interpretować proces historyczny i poszczególne fakty, umieszczono w programie nauczania także cele kształcące, sformułowane pod kątem potrzeb ideologicznych. Uczniowie mieli opanować pamięciowo ważniejsze fakty i procesy historyczne tak, aby mogli poznać strukturę gospodarczą poszczególnych epok i zrozumieć oparty na tej podstawie ustrój społeczny, polityczny, formy życia kulturalnego i wzajemną ich współzależność. Ucząc się historii powinni zrozumieć współczesną rzeczywistość jako jeden z etapów w procesie dziejowym oraz rewolucyjne perspektywy jego dalszego rozwoju. Mieli także zrozumieć prawa rządzące procesem dziejowym; poznać dokładnie dzieje Polski i ich współzależność z dziejami powszechnymi, z walką klasową mas ludowych świata, a zwłaszcza Rosji carskiej, „Wielką Rewolucją Socjalistyczną” oraz budownictwem socjalistycznym w ZSRR. Nauczanie historii powinno kształtować umiejętność dialektycznego ujmowania zjawisk historycznych oraz umiejętność precyzowania pojęć i posługiwania się właściwą terminologią naukową.²⁸⁵

Cele nauczania wymienione w programie szkoły jedenastoletniej przyjmowały jako światopoglądowo-wychowawczą i metodologiczną podstawę nauczania marksizm i wymogi bieżącej polityki. Miały umożliwić ukształtowanie młodzieży na wyznawców materialistycznego poglądu na świat, służyć wytworzeniu przekonania, że socjalizm oznacza wyższą formę ustroju społecznego i gospodarczego, lepsze i sprawiedliwsze formy współżycia ludzi, przekonać, że gospodarka uspołeczniona jest bardziej efektywna, że społeczeństwa rozwijają się na drodze walki

Program nauki w 11-letniej szkole ogólnokształcącej. Projekt. Historia, Warszawa 1950, s. 3-4.

284

klasowej, że ZSRR przoduje na świecie pod każdym względem. Takie zadania przed nowym programem nauczania postawiła „Instrukcja programowa na rok szkolny 1949-50”.²⁸⁶

Władze oświatowe dużą wagę przykładały do właściwego zrozumienia przez nauczycieli nowych celów i treści nauczania. Konferencje sierpniowe w 1949 roku poświęcone były omówieniu zadań jakie stoją przed nauczycielami w związku z wprowadzeniem nowego programu nauczania. Otwarcie przyznawano, że „w programach wydanych obecnie uwzględniono przede wszystkim

czystość ideologiczną treści nauczania”, pogłębiono elementy materializmu historycznego

i dialektycznego w tematyce poszczególnych przedmiotów, wysunięto nową ocenę i klasyfikację wielu faktów. Zdecydowanie zerwano z obiektywizmem i tradycjonalistycznym formułowaniem tematyki.²⁸⁷ Uczulono nauczycieli historii, że „historia w nowej szkole ma ogromne znaczenie,

dlatego program opiera ją na metodzie materializmu historycznego, który wiąże ściśle każdy nieomal fakt historyczny z jego tłem społecznym, obrazem rozgrywającej się w danym okresie walki klasowej. Historia bowiem ma być szkołą ludowego patriotyzmu i zarazem internacjonalizmu. Ma rozwijać poczucie dumy z tego co było postępowe w przeszłości narodu i służyć jego interesom. Pokazuje dalej historia na konkretnych przykładach jak wybujały nacjonalizm paraliżował dążności wyzwoleńcze mas ludowych, będących w ucisku możnych czy kapitalistów, a kierował je przeciw innym ludom, by odwracać od siebie niebezpieczeństwo”.²⁸⁸

Nowe cele nauczania były wyjaśniane i omawiane na łamach „Wiadomości Historycznych”. W wyjaśnieniach szczególny nacisk kładziono na cele wynikające z metodologii marksistowskiej, nakazujące nauczycielowi przedstawiać dzieje zgodnie z marksistowską teorią procesu historycznego i zgodnie z potrzebami politycznymi.²⁸⁹

Kolejny, 1950-1951, rok szkolny był drugim rokiem wprowadzania do praktyki szkolnej programu szkoły jedensatoletniej i celów nauczania zawartych w tym programie. Dlatego nauczyciele spotkali się z zaleceniami dotyczącymi realizacji celów nauczania takimi samymi jak rok wcześniej. Zarówno instrukcja o organizacji roku szkolnego, jak i konferencje sierpniowe zawierały treści takie, jak omówione powyżej.²⁹⁰

Tamże s. 5.

286

Instrukcja programowa na rok szkolny 1949-50, Dz. Urz. MO nr 12, poz. 209.

287

APL, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, Wydział Oświaty (dalej PWRN WO), sygn. 120, Konferencje sierpniowe 1949-52. Szreniawski, Założenia ideologicznej wychowawcze nowych programów na rok szkolny 1949-50. Referat przedstawiony na konferencji nauczycielskiej w Lublinie 28-30.08.1949 r.

288

Tamże.

289

Nowy program historii, „Wiadomości Historyczne”, 1949, nr 4, s. 4-10 oraz Program historii na rok szkolny 1950-51, „Wiadomości Historyczne”, 1950, nr 4, s. 29-31.

290

Zarządzenie Ministra Oświaty z dnia 12.04.1950 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 1950-51 w szkołach ogólnokształcących stopnia podstawowego, Dz. Urz. MO nr 6, poz. 84 oraz APL, PWRN WO, sygn. 120, Konferencje

W ciągu następnych lat instrukcje programowe i zarządzenia o organizacji roku szkolnego zawierały ogólne cele nauczania, wspólne dla wszystkich przedmiotów. Były to, przede wszystkim, cele ideologiczno-polityczne, a więc obowiązujące głównie nauczycieli przedmiotów humanistycznych, uznawanych przez władze za przedmioty społeczno-polityczne. Ogólne cele nauczania, zapisane w poszczególnych instrukcjach i zarządzeniach, były konkretyzowane dla potrzeb nauczania historii na łamach „Wiadomości Historycznych”, a w latach 1953-1956 na łamach „Historii i Nauki o Konstytucji”.

Rok szkolny 1951-1952 przyniósł nakaz „wzmożenia wysiłków zmierzających do

wychowania młodego pokolenia na aktywnych i ofiarnych bojowników o pokój i realizację Planu 6-letniego w wielkim froncie narodowym”.²⁹¹ Szkołom nakazano „w myśl wskazań Prezydenta

Bieruta - tak zorganizować pracę dydaktyczno-wychowawczą, aby każdy uczeń znał plan i program budownictwa socjalizmu, stał się jego oddanym i ofiarnym realizatorem.(...) Praca wychowawcza powinna zmierzać do utwierdzenia młodzieży w głębokim przekonaniu, że wykonanie zadań Planu 6-letniego oznacza równocześnie najwłaściwszą formę walki o pokój. Realizacja naszego planu budownictwa socjalizmu, wzrost sił obronnych, gospodarczych oraz politycznych Polski Ludowej stanowi bowiem wzmocnienie obozu pokoju i postępu.(...) Należy wychować młodzież w entuzjazmie dla zadań Planu, stawiając jej za wzór jego przodujących realizatorów. Trzeba rozwijać w młodzieży patriotyzm, miłość ojczyzny, pogłębiać uczucie uzasadnionej dumy narodowej płynącej ze świadomości, że Polska dała światu Feliksa Dzierżyńskiego i Różę Luksemburg. Umacniając nasz front narodowy, pogłębiać uczucie uzasadnionej dumy narodowej, należy hasła patriotyczne wiązać jak najściślej z hasłami internacjonalistycznymi, wychować młodzież w duchu solidarności klasy robotniczej całego świata, w miłości do narodów socjalistycznych Wielkiego Związku Radzieckiego”.²⁹²

Zadania jakie dla nauczycieli historii wynikają z cytowanego zarządzenia przedstawiła na łamach „Wiadomości Historycznych” Kinga Szymborska. Napisała, że nauczyciel historii ma kształtować światopogląd wychowanków - przyszłych budowniczych socjalizmu, „pogłębiać

pojęcie walki klasowej oraz ukazywać cele tej walki”.²⁹³ Autorka przyznała, że historia odgrywa przodującą rolę „jeżeli chodzi o front ideologiczny, w walce o świadomość socjalistyczną”, ponieważ jest to nauka, „która wyjaśnia prawa rozwoju społecznego, wskazuje na motory przemian

sierpniowe. Róża Zielińska, Nauczanie historii w szkole podstawowej z omówieniem programów i podręczników. Referat wygłoszony na konferencji nauczycielskiej w Kraśniku 27.08.1950.

291

Zarządzenie Ministra Oświaty z dnia 6.04.1951 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 1951-52, Dz. Urz. MO nr 7, poz. 78.

292

i pozwala zrozumieć współczesność jako etap procesu historycznego”.²⁹⁴ Nauczyciel który musiał włączyć się w realizację planu sześcioletniego miał, według autorki, „związać Plan 6-letni jako

wyraz ideologii klasy robotniczej z naszą pracą szkolną”. To zadanie powinno być realizowane

poprzez odpowiednie cele nauczania. Przede wszystkim, na lekcjach historii nauczyciel musiał

„wykazać, że dzieje ludzkości to dzieje producentów dóbr materialnych, to dzieje ich walk klasowych, to rozwój sił wytwórczych i ich wpływ na stosunki produkcyjne w poszczególnych formacjach”. Do innych ważnych celów nauczania historii zaliczyła autorka „wykazanie, że za każdym faktem historycznym kryją się interesy poszczególnych klas społecznych, że każde wystąpienie nowej postępowej klasy jest związane z walką o wiedzę i oświatę, że klasy panujące nie odchodzą bez oporu, a im bliżej klęski tym ostrzejsza walka”. Nauczanie historii miało pomóc

uczniowi zrozumieć, że „walka klasowa ma różne formy, może być jawna lub ukryta, że konieczna

jest likwidacja drobnomieszczaństwa i kułactwa w warunkach budowy ustroju socjalistycznego, że brak sojuszu z klasą robotniczą powodował klęski chłopa”. Ponadto celem nauczania tego

przedmiotu było wykazanie, że „przyjaźń z ZSRR jest podstawową przesłanką trwania i rozkwitu

Polski Ludowej, że proletariacki patriotyzm jest przeciwieństwem nacjonalizmu i kosmopolityzmu oraz, że burżuazyjne narody mają tendencję do ekspansji na cudze terytoria dla rozszerzenia swojego terytorium”.²⁹⁵ Rozwinięciem wymienionych celów nauczania historii były zalecenia zawarte w zarządzeniach władz oświatowych i artykułach w prasie nauczycielskiej z lat 1952-1955. W roku szkolnym 1952-1953 nauczanie miało osiągnąć cele stawiane szkole przez VII Plenum KC PZPR, takie jak: „przygotowanie kadr realizatorów naszych planów gospodarczych,

zapewnienie do ich wykonania siły roboczej, kwalifikowanej i kulturalnej, kształtowanie socjalistycznego charakteru młodzieży”. Nauczyciel musiał wychowywać uczniów „na wzorach Kościuszki, Mickiewicza, Dąbrowskiego, Waryńskiego, Dzierżyńskiego, Nowotki i Świerczewskiego”, a w celach i treściach nauczania uwzględnić wskazania zawarte w pracy

J. Stalina „W sprawie marksizmu w językoznawstwie” oraz w referatach B. Bieruta wygłoszonych na VI i VII Plenum KC PZPR i III Krajowym Zjeździe ZNP.²⁹⁶

Sposoby wykorzystania prac Stalina w nauczaniu historii omówił Jerzy Dowiat na łamach „Historii i Nauki o Konstytucji”. Stwierdził, że nieocenioną pomocą dla zrozumienia i stosowania marksistowskiej wykładni historii są takie prace Stalina jak: „W sprawie marksizmu

w językoznawstwie” oraz „Ekonomiczne problemy socjalizmu w ZSRR”. Za podstawowy cel

Kinga Szymborska, Walka o realizację Planu 6-letniego i frontu narodowego w nauczaniu historii, „Wiadomości Historyczne”, 1951, nr 4, s. 38-45.

294

Tamże.

295

nauczania historii, który można osiągnąć dzięki wymienionym pracom, uznał autor kształtowanie naukowego poglądu na świat opartego na fundamencie współczesnych osiągnięć materializmu historycznego i dialektycznego. Z dalszej części artykułu Jerzego Dowiata nauczyciele mogli dowiedzieć się, że zadaniem historii nie jest opis zdarzeń ujmowanych jako fakty jednostkowe, niepowtarzalne, lecz przede wszystkim zbadanie i wykrycie praw rządzących produkcją, praw rozwoju sił wytwórczych i stosunków produkcji oraz praw ekonomicznego rozwoju człowieka. W związku z takim pojmowaniem historii, zaczerpniętym z prac Stalina, celem nauczania tego przedmiotu w szkołach było poznanie konkretnych procesów historycznych, które jednak należało objaśnić odnajdując w nich prawidłowości wykryte przez marksistowską naukę o społeczeństwie. Nauczanie historii miało wykazać, w myśl teorii stalinowskiej, że „ludzie sami tworzą swoją

historię, (...) tworzą ją nie dobrowolnie, lecz zgodnie z obiektywnymi, materialnymi warunkami swego bytu”. Ponadto nauczyciele mieli „podnosić rolę tych klas społecznych, które potrafiły te prawa wykorzystać w interesie społeczeństwa. Szczególnie podkreślać tu rolę proletariatu, ponieważ jego interesy splatają się z interesami większości społeczeństwa, a jego rewolucja znosi wszelki wyzysk”.²⁹⁷

Szczegółowe cele, jakie należy osiągnąć nauczając według modelu stalinowskiego, przedstawiła Kinga Szymborska na łamach „Wiadomości Historycznych”. Stwierdziła ona, że dla wychowania uczniów w duchu światopoglądu marksistowskiego i ukształtowania w nich moralności socjalistycznej, konieczne jest odpowiednie naświetlanie niektórych wydarzeń i procesów historycznych. Postulowała „wykazanie ograniczoności najbardziej postępowych

działaczy wywodzących się z klas eksploratorskich”, „dowodzenie, że burżuazja polska nie była nosicielem rzeczywistego patriotyzmu ani obrońcą interesów ogólnonarodowych”, „wykazanie, że proletariat, masy pracujące, lud polski są spadkobiercami i kontynuatorami postępowych tradycji postępowej kultury ludzkości” oraz „wskazywanie dążeń wyzyskiwaczy tak, by wychować młodzież w duchu nienawiści do ideologii burżuazyjnego kosmopolityzmu i nacjonalizmu”.²⁹⁸

Zalecenia władz oświatowych dotyczące celów nauczania pozostały praktycznie niezmienione aż do 1956 roku. Zdecydowaną większością celów, które musiał osiągnąć nauczyciel w procesie nauczania historii, stanowiły cele ideologiczno-polityczne, zaliczane do wychowawczych. Cele poznawcze i kształcące były rzadko wymieniane w publikacjach okresu 1949-1956. Do wyjątków należy „Instrukcja programowa i podręcznikowa dla 11-letniej szkoły

Instrukcja programowa dla 11-letnich szkół ogólnokształcących na rok szkolny 1952-53, Warszawa 1952, s. 8-9.

297

Jerzy Dowiat, Nieśmiertelne nauki Stalina - wytyczną pracy nad kształtowaniem naukowego światopoglądu młodzieży, „Historia i Nauka o Konstytucji”, 1953, nr 1, s. 31-33.

ogólnokształcącej na rok szkolny 1954-55”²⁹⁹, która krótko stwierdzając, że cele i założenia ideologiczne nauczania pozostają bez zmian, szerzej wymieniała cele kształcące i poznawcze. Dowiadujemy się z niej, że uczeń powinien zrozumieć klasowy podział społeczeństwa, elementarne pojęcia walki klasowej, poznać różnicę między ustrojem socjalistycznym a kapitalistycznym oraz ważniejsze fakty z dziejów walk w obronie ojczyzny i walk o wyzwolenie społeczne i narodowe. Miał także nauczyć się umieszczać daty w stuleciu. Wymienione cele należało osiągnąć w klasie IV. W klasie V uczeń miał nabyć umiejętność wskazywania na mapie i określenia słowami położenia państw starożytnych oraz Polski za pierwszych Piastów, poznać współczesną rachubę czasu, umieć opowiedzieć o życiu i pracy w państwach starożytnych, umieć rozpoznać na obrazkach budowle starożytne, opowiadać o życiu i pracy chłopa poddanego, organizowaniu państw średniowiecznych, początkach państwa polskiego i nauce w szkole klasztornej. Dla klasy VI przewidziane były następujące cele: umiejętność opowiadania o rozwoju miast, odkryciach geograficznych, pracy w manufakturze, rewolucji przemysłowej w Anglii, tworzeniu się proletariatu i burżuazji, przemian politycznych i społecznych w Polsce w okresie Odrodzenia, rozwoju kapitalizmu, wyzysku proletariatu, rozwoju ruchu robotniczego, rozpadzie państwa polskiego, wojnach napoleońskich i walkach narodowowyzwoleńczych Polaków. Ponadto uczeń miał posiąść umiejętność czytania mapy i zapamiętać określone daty. W klasie VII musiał umieć przedstawić znaczenie takich wydarzeń jak: komuna paryska, międzynarodówki, rewolucje w Rosji, działalność KPP, walka PPR z okupantem, zwycięstwo ZSRR nad faszyzmem, powstanie Polski Ludowej i jej sojusz z ZSRR. Uczeń powinien także wskazywać na mapie nowe granice Polski, granice państw demokracji ludowej oraz zapamiętać określone daty.