a) szczebio\ać (szczebiot lub szczebiocz — szczebioce lub
szczebiocze..); kołysać (kołysz — kołysze), czesać, opasać; ka zać (każ — każe), mazać, wiązać; płukać (p łu c z— p łu cze);
strugać (stru i — stru te); kopać {kop
(i)
— kopie), sypać, skubać; orać (<?rz— orze).
b) polować, pracować, chorować, budować, gospodaro-
wać; zgadywać, wywoływać, zyskiwać.
c) mądrzeć, głupieć, boleć, żółknieć, butwieć, siwieć,
kamienieć.
d) piać, grzać, siać, lać, słać, (szle), słać {ściele). e) myć, żyć, tyć, kryć, wyć, pić, bić, wić.
f) mleć, pleć.
g) czuć, kuć, żuć, snuć, knuć, truć, szczuć, zoyzuć,
obuć, kłuć {kłuje), kłuć {kole); p ru ć (pruje i porze... porą).
Uwaga do lll-ej odmiany.
W następujących czasownikach spółgłoska tematowa t w a r d a nie mięknie w 1-ej osobie liczby pojedynczej i w 3-ej osobie liczby mnogiej:
a) we wszystkich na: -ąć, jak oto: dąć, (dm ij — dmę, dmiesz, dm ą);—p ią ć (pn ij—pną, pniesz, pną) i t. p.
b) we wszystkich na: C, d z , ŚĆ , Ź Ć , jak oto: tłuc (tłucz— tłu -
kę, tłuczesz, tfotką); strzedz (strzeż — strzegą, strzeżesz, s tr z e g ą );— paść (paś—pasę, pasiesz, pa%ą); podobnież: nieść, iść, leźć i t. p.
c) w pięciu czasownikach na:
-ać,
jak oto: p r a ć (pierz, piorę, pierzesz, p io r ą );—brać (jak: p rać), stać sią (stań sią—stanę się, staniesz się, staną s ię );—wstać (jak: stać się), jech a ć (jedź—ja&ę, jedziesz—ja&ą).d) w pięciu czasownikach na: - r ż e ć , jak oto: trzeć (trzej— trę, trzesz, tr ą );—drzeć;—m rzeć;—w rzeć;—przeć.
W czasowniku: chcieć ^chciej, cienkie <3 we w s z y s t k i c h oso bach zamienia się na grube c : chcę, chcesz, chce, chcemy, chcecie, chcą.
Przemiany spółgłosek oraz samogłosek latwro objaśniają się ogól- nemi prawami głosowni, wskazanemi w § 36.
* *
*
U w a g i o g ó ln e .
1. Są czasowniki, kończące się na: ać, któro odmieniają się albo podług I-ej, albo podług III-ej odmiany; np. łechtać: podług I odm. (łechtaj) łechiam, -Osz, -a, -amy, -acie, -&fą. podług III odm. (łechc) łe c h c ę, -Bsz, -e, -omy, -ecie, -ą.
119
Tu należą słowa: migotać, trzepotać, gruchotać, łom o
tać, świegotać i t. d. Tudzież: kołatać, plątać, deptać; — gd a kać, kwokać, krakać, strugać; — zyskać, głaskać, muskać, klaskać, mlaskać, p h isk a ć;— paplać, babrać, szemrać, gd e rać, guzdrać się; — świstać, gw izdać; — chlastać, chłostać, chlustać i t. p.
2. W niektórych czasownikach jedne formy używają się więcej z p i e r w o t n e j , inne więcej z n a r o ś n i ę t e j osnowy (tematu), np. rzec,, rzeki\ rzeknij, rzeknę (od rza
dziej używanego: rzeknąć); kraść, kradł, kradnij; kradnę, (od rzadziej używanego: kradnąc); — biegł, biedź {biec), biegnij,
biegnę (od biegnąć) i t. d.
3. Wiele czasowników ma dwie osnowy
(słowa
dwutematowe),
np .p isa ć ma. pis — pisa ; kupować ma: kupu — kupoioa; dźwignąć ma: dźwiga— dźwigną.Zgłoska:
ną,
wypada często w czasie przeszłym; np.:schudnij —schudł, rzekn ij— rzekł, n ikn ij —nikł, pękł, mókł, oślepł, gasł, kwitł, marzł.
4. Czasowniki, mające tylko 3-cią osobę liczby pojedyn czej na rodzaj nijaki przez wszystkie tryby i czasy, nazywają się
nieosobowemi;
takiemi są, np.: grzm ieć — niech grzm i,grzm iało, będzie grzm iało, grzm iałoby i t. d. Podobnież: bły skać się— błyska się, świtać — świta, dnieć — dnieje, marz nąć— marznie, g oreć - gore i t. p.
Dla nieosobowego wyrażenia się używamy najczęściej czasownika być, a w tym razie towarzyszy mu zwykle rze czownik lub zaimek, np. żal było, przyczem jednak rzeczow nik: żal nie jest bynajmniej podmiotem, lecz raczej tylko okreś leniem orzeczenia: było, widać to bowiem po niezwykłej zgo dzie tych wyrazów: żal było.
To samo rozumie się o wyrażeniach nieosobowych:
wstyd było, trzeba, potrzeba było (je s t lub będzie). Wyraz: trzeba był dawniej r z e c z o w n i k i e m i znaczył tyle, co: ojiara, konieczność, niczem się też nie różni od swego pochod
nego: potrzeba. Podobnież ma się rzecz z wyrażeniem: moż
na {jest, było, będzie) gdzie: można jest znowu p r z y m i o t
Oprócz tego każdy czasownik osobowy może służyć w 3-ej osobie liczby mnogiej do wyrażeń nieosobowych np.
mówią, powiadają, przyczem domyślamy się podmiotu: ludzie.
Mamy nakoniec czasowniki, które używają się wpraw dzie zawsze z wyraźnym podmiotem, ale nie inaczej, jak tyl ko w
3-ej osobie
liczby pojedyńczej lub mnogiej: holi mięgłowa, bolą go zęby; albo: to się tycze, sprawy tyczą się i t. p.
Słowa takie nazywamy
trzecioosobowemi.
Przyrostki, towarzyszące słowu.
Dla tern lepszego uwydatnienia czynności, wzmacniamy bardzo często czasowniki polskie p r z y r o s t k a m i , np.bądśie rozsądny! dasz\\ mu zapłatę?
Takiemi przyrostkami są:
ć, ci, li, no, z, że.
a) Przyrostek:
ć
ici
jest to właściwie celownik liczby pojedyńczej zaimka:ty
(tobie albo ci), który z czasem utracił to zaimkowe znaczenie, np. dalCi mu — byłać to kobieta.b) Przyrostek:
ż
iże
łączy się najczęściej z trybem roz kazującym, np. dajiQ m i p ok ój! niechże będzie, ja k bywało! Niekiedy jednakże używamy tego przyrostka z innemi forma mi czasownika dla wyrażenia pytania i wsuwamy go w for mach złożonych pomiędzy imiesłów i końcówki osobowe (po wstałe z czasownika posiłkowego): m, ś, śmy, ście, jak oto:powtedział-i&ś praw dę? widzieli-t&ście zaćm ienie księżyca?
c) Przyrostek: li znaczy to samo, co pytające: czy, czyli lub warunkowe: jeżeli, np. da
li
B óg ! (zam. je ż e li da B óg), daszW mu zapłatę? (czy dasz mu zapłatę?).d) Przyrostek:
no
(jeno) jest szczątkiem liczebnika: je d no, (staropolskie jeno znaczy tyle, co: tylko). Używa się z for mami trybu rozkazującego, jak oto: chodź
jeno
tu ! — dajjeno mu p ok ój!— niechajno pod rośn ie!Niekiedy z przyrostkami:
ć, ż,
łączy się jeszcze w zna czeniu przyrostka zaimek:to,
np. bylżeto'
tw ój syn ? byłać to kobieta rzadkich cnót.R O Z D Z IA Ł TRZECI.
N a u k a o z d a n i u
( S K Ł A D N I A ) .
28. Zdanie złożone i zdanie ściągnięte.
§ 49.
1. D usza praw dziwie wielka je s t zawsze pełna prosto
ty■— Porządek je s t nam potrzebny we wszystkich okoliczno ściach życia.— N ieszczęście rozwija w dobrych sercach zaro dy cnót. — Pochwała naszego własnego sum ienia je s t naj słodszą nagrodą cnoty na ziemi.
Przeczytać głośno i wyraźnie każde zdanie z osobna! Rozłożyć każde na części składowe, t. j. wskazać p o d m i o t, o r z e c z e n i e i o k r e ś l e n i a . — Otóż: K a ż d e z t y c h z d a ń j e s t z d a n i e m pro-
stem,
p o n i e w a ż ma t y l k o j e d e n p o d m i o t i j e d n o o r z e c z e n i e . 2. B óg zasmuci, Bóg pocieszy.Jak się mają do siebie te dwie myśli, jeśli je z sobą po równamy? (...dopełniają się wzajemnie);
albo: P iękność mija,
Cnota trwa.
albo: W olno myśl,
P rędko czyń!
W jakim związku są i te myśli do siebie? (...w związku pokrewnym)! Otóż:
Myśli