INNE FORMY WSPARCIA DLA TRACĄCYCH PRACĘ

Ważnym elementem wsparcia osób tracących pracę stał się w latach 90. system emery-talno-rentowy. W jego ramach liczne grono bezrobotnych otrzymywało niezbędne środki finansowe w części przynajmniej zastępujące utracone dochody z pracy. Możliwości takie dawały obowiązujące w tym względzie przepisy dopuszczające ewentualność uzyskania wcześniejszej emerytury, a także praktyka przyznawania uprawnień inwalidzkich.

35 J. Lustig, Pomoc…, s. 303.

36 Liczbę osób pobierających świadczenia w postaci zasiłku stałego i okresowego w 1996 r. podaje się w dwóch wartościach, tj. zgodnie z ustawą z listopada 1990 r., która obejmuje okres styczeń-wrzesień i zgodnie z ustawą z września 1996 r. (okres październik – grudzień). Zasiłki stałe w pierwszym okresie pobierało 188,8 tys. osób, a w drugim 11,6 tys. osób, zaś zasiłki okresowe otrzymywało odpowiednio 761,8 tys. osób i 270,1 tys. osób. Zob. J. Auleytner, Polska polityka społeczna..., s. 150.

37 A. Rajkiewicz, Pomoc społeczna [w:] Społeczeństwo polskie..., s. 133.

38 B. Kłos, J. Szymańczak, Świadczenia na rzecz..., http://biurose.sejm.gov.pl/teksty/r-111.htm

46 K. Flisak Przed 1989 rokiem podstawowym aktem prawnym z tego zakresu była ustawa o zaopa-trzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin z 14 grudnia 1982 r. Ustawa regulowała zasady przechodzenia na wcześniejszą emeryturę. Na jej podstawie kobiety mogły skorzy-stać z tego prawa w przypadku, gdy osiągnęły wiek 55 lat, miały 30-letni okres zatrudnienia albo w sytuacji, gdy miały 20-letni okres zatrudnienia i zaliczone zostały do I lub II grupy inwalidów. W przypadku mężczyzn obowiązywały następujące warunki: osiągnięcie 60 lat, 25-letni okres zatrudnienia oraz I lub II grupa inwalidów. W przypadku renty inwalidzkiej przysługiwała ona pracownikowi, który był inwalidą, miał wymagany okres zatrudnienia, a inwalidztwo powstało w czasie zatrudnienia lub w okresie równorzędnym z okresem za-trudnienia albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów³⁹.

W zakresie emerytur i rent wprowadzono w omawianym okresie kilka zmian, a jedną z ważniejszych było podwyższenie świadczeń emerytalno-rentowych osobom, które do 31 grudnia 1990 r. osiągnęły wiek 80 lat. Ważne zmiany wprowadziła także przyjęta w dniu 17 października 1991 r. ustawa o rewaloryzacji emerytur i rent i zasadach ustalania eme- rytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw, która zaczęła obowiązywać od 15 listopada 1991 r. i obejmowała pozostałych emerytów i rencistów, a także wszystkich, którzy prze-chodzili od tego czasu na emeryturę lub rentę. Ustawa wprowadziła nowe warunki naby-wania praw do emerytur i rent, górną granicę wysokości świadczeń. Zmianie uległ także sposób ustalania prawa i obliczania wysokości świadczeń, w którym zaczęto brać pod uwagę okresy opłacania składek na ubezpieczenia społeczne, czyli tzw. okresy składkowe, a także tzw. okresy nieskładkowe⁴⁰.

Przechodzenie na wcześniejsze emerytury od 1990 r. stało się sposobem na ukrywanie problemów związanych z bezrobociem. Dodatkową motywacją do przechodzenia na wcze-śniejsze emerytury lub renty był ich dość wysoki poziom w porównaniu do przeciętnego wynagrodzenia. Wskutek tego w latach 1990–1991 z możliwości przejścia na wcześniejsze emerytury skorzystało około 400 tys. osób, co stanowiło blisko połowę emerytur przyzna-nych w tym okresie. Podobnie działo się w przypadku przyrostu liczby osób pobierających rentę inwalidzką. W 1990 r. świadczeniobiorców było 2,6 mln, później ich liczba ulegała ciągłemu wzrostowi dochodząc w 1996 r. do poziomu 3,5 mln osób⁴¹.

Przyjęte zasady przyznawania świadczeń przyczyniały się do zmniejszania się aktyw-ności zawodowej ludaktyw-ności, ale także ograniczania poziomu bezrobocia wśród osób star-szych. Pozwalały również na trwałe zabezpieczenie socjalne części zwolnionych z pracy, którzy formalnie bezrobotnymi wprawdzie nie byli, ale ich status zawodowy wprost wyni-kał ze zmian zachodzących wskutek transformacji na rynku pracy. Zjawisko przechodzenia bezrobotnych do systemu ubezpieczeń społecznych najmocniej występowało na początku

39 Ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin z dnia 14 grudnia 1982 r. (Dz.U.

z 1982 r., nr 40, poz. 267, art. 27, art. 32); J. Krasucka, Niektóre cechy bezrobocia w Polsce [w:]

Polityka społeczna. Stan i perspektywy, red. J. Auleytner, Warszawa 1995, s. 186; W. Nagel, Ubez-pieczenia społeczne w Polsce w latach 1990–1994 [w:] Polityka społeczna. Stan..., s. 308.

40 Ustawa o rewaloryzacji emerytur i rent o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektó-rych ustaw z dnia 17 października 1991 r. (Dz.U. z 1991 r., nr 104, poz. 450), art. 2, art. 4;

W. Muszalski, Ubezpieczenia społeczne [w:] Społeczeństwo polskie...,, s. 111; W. Nagel, Ubezpie-czenia…, s. 309.

41 W. Muszalski, Ubezpieczenia… s. 113, 115–116; H. Zarychta, Redystrybucyjne oddziaływanie świadczeń społecznych a minimum socjalne, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica”

nr 144, 1997, http://repozytorium.uni.lodz.pl:8080/xmlui/handle/11089/6344, s. 194 (dostęp:

17.09.2016 r.); K. Gilga, Ubezpieczenia społeczne [w:] Zabezpieczenie społeczne..., s. 45.

Formy zabezpieczenia społecznego... 47 lat 90., w okresie późniejszym system przyznawania rent i emerytur coraz bardziej ograni-czał tego typu możliwość skorzystania ze świadczeń⁴².

8. WNIOSKI

Zabezpieczenie społeczne stanowiło w latach 90. XX wieku jedną z ważniejszych sfer aktywności państwa mające na celu wsparcie osób bezrobotnych. Wśród rodzajów zabez-pieczenia społecznego dominowały formy pasywne, z założenia mające umożliwiać bezro-botnym i ich bliskim utrzymanie odpowiedniego poziomu życia. Najważniejszą formą zabezpieczania społecznego pozostawały w tym okresie zasiłki dla bezrobotnych, które zdecydowanie dominowały wśród wykorzystywanych instrumentów, funkcje wspierające pełniły świadczenia z tytułu pomocy społecznej, a istotnym elementem zabezpieczenia spo-łecznego bezrobotnych stały się również uprawnienia emerytalne i rentowe dość liberalnie przyznawane w ramach systemu ubezpieczeń społecznych.

Podsumowując kształtowanie się form zabezpieczenia społecznego bezrobotnych w la-tach 90. XX wieku warto skonstatować, iż było ono oparte na działaniach reaktywnych, nie nastawionych na zmianę sytuacji bezrobotnych, ale jedynie na doraźne (zasiłki), bądź stałe (renty, emerytury) ich wsparcie finansowe. Widoczna była w całym omawianym okresie ewolucja zasad gwarancji socjalnych dla bezrobotnych. Początkowo możliwości korzysta-nia z wszelkich form zabezpieczekorzysta-nia społecznego były dość liberalne i w sposób naturalny rodziły liczne nadużycia. Z czasem jednak przepisy ulegały zaostrzeniu, a prawo korzysta-nia ze wsparcia w ramach zabezpieczekorzysta-nia społecznego stawało się w coraz większym stop-niu uzależnione od spełnienia mniej lub bardziej restrykcyjnych kryteriów.

LITERATURA

[1] Auleytner J., Polska polityka społeczna. Ciągłość i zmiany, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP, Warszawa 2004.

[2] Auleytner J., Transformacja w obszarze pracy i zabezpieczenia socjalnego [w:] 10 lat transformacji w Polsce fakty i opinie, Oficyna Wydawnicza Warszawskiej Szkoły Zarzą- dzania Szkoły Wyższej, Warszawa 1999.

[3] Bałtowski M., Miszewski M., Transformacja gospodarcza w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.

[4] Dach Z., Bezrobocie – wczoraj, dziś i jutro [w:] Gospodarka Polski po 15 latach trans- formacji, red. Z. Dach, A. Pollok, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Kraków 2005.

[5] Deklaracja Filadelfijska, http://www.mop.pl/html/index1.html#miedzynarodowe_standardy/

deklaracja_filadelfijska.html.

[6] Frąckiewicz L., Polityka społeczna. Zarys wykładu, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Kato- wice 1998.

[7] Gilga K., Ubezpieczenia społeczne [w:] Zabezpieczenie społeczne, red. Z. Pisza, Wydaw- nictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 1998.

[8] Kłos B., Szymańczak J., Świadczenia na rzecz rodziny w latach 1990–1996. Raport nr 111, http://biurose.sejm.gov.pl/teksty/r-111.htm.

42 M. Pilc, Determinanty bezrobocia w Polsce w latach 1993–2012, Warszawa 2014, s. 185.

48 K. Flisak [9] Krasucka J., Niektóre cechy bezrobocia w Polsce [w:] Polityka społeczna. Stan i perspektywy, red. J. Auleytner, Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, War- szawa 1995.

[10] Kryńska E., Dylematy polskiego rynku pracy, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2001.

[11] Lustig J., Pomoc społeczna [w:] Polityka społeczna. Zarys wykładu wybranych problemów, red. L. Frąckiewicz, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 2002.

[12] Mitręga M., Bezrobocie i formy jego łagodzenia [w:] Polityka społeczna. Zarys wykładu wybranych problemów, red. L. Frąckiewicz, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 2002.

[13] Muszalski W., Ubezpieczenia społeczne [w:] Społeczeństwo polskie w latach 1989–1995/96, red. A. Rajkiewicz, Fundacja im. Friedricha Eberta, Warszawa 1997.

[14] Nagel W., Ubezpieczenia społeczne w Polsce w latach 1990–1994 [w:] Polityka społeczna.

Stan i perspektywy, red. J. Auleytner, Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, Warszawa 1995.

[15] Niewiadomska A., Pomoc społeczna w polskim systemie zabezpieczenia społecznego [w:]

Zabezpieczenie społeczne, red. Z. Pisza, Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, Wrocław 1998.

[16] Pilc M., Determinanty bezrobocia w Polsce w latach 1993–2012, CeDeWu, Warszawa 2014.

[17] Piotrowski J., Zabezpieczenie społeczne. Problematyka i metody, „Książka i Wiedza”, Warszawa 1966.

[18] Pomoc społeczna wobec zjawiska bezrobocia. Raport z badań, red. M. Szylko-Skoczny, Fundacja im. Friedricha Eberta. Przedstawicielstwo w Polsce, Urząd Pracy, Warszawa 1993.

[19] Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1948.html.

[20] Rajkiewicz A., Pomoc społeczna [w:] Społeczeństwo polskie w latach 1989–1995/96, red.

A. Rajkiewicz, Fundacja im. Friedricha Eberta, Warszawa 1997.

[21] Rajkiewicz A., Zabezpieczenie społeczne, ubezpieczenia i uzupełniające świadczenia socjalne [w:] Polityka społeczna, red. A. Rajkiewicz, Państwowe Wydawnictwo Ekono- miczne, Warszawa 1979.

[22] Ratyński W., Problemy i dylematy polityki społecznej w Polsce, t. I, Difin, Warszawa 2003.

[23] Rybka I., Diagnoza pomocy społecznej w Polsce w latach 1990–2006. Możliwości i bariery zastosowania instrumentów w ekonomii społecznej w pomocy społecznej, „Ekonomia Społeczna”. Teksty 2006, 23/2006, http://es.teksty.ekonomiaspoleczna.pl/pdf/2006_23_es_

teksty.pdf.

[24] Rysz-Kowalczyk B., Europejska Karta Społeczna [w:] Leksykon polityki społecznej, red.

nauk. B. Rysz-Kowalczyk, Oficyna Wydawnicza „Aspra-JR”, Warszawa 2002.

[25] Sipurzyńska-Rudnicka K., Zasiłki dla bezrobotnych jako forma zabezpieczenia społecznego [w:] Zabezpieczenie społeczne, red. Z. Pisza, Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, Wrocław 1998.

[26] Sprawozdanie Stenograficzne z 17 posiedzenia Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w dniach 27, 28, 29 grudnia 1989 r., Warszawa 1989, http://orka2.sejm.gov.pl/Stenogra- myX.nsf/0/B9B4E117AA85BDC4C1257D20002CC708/$file/017_000006979.pdf.

[27] Strzelecka J., Fundusz Pracy – źródła finansowania i przeznaczenie środków, http://

biurose.sejm.gov.pl/teksty_pdf_01/i-780.pdf.

Formy zabezpieczenia społecznego... 49 [28] Szumlicz T., O systemie zabezpieczenia społecznego – podobnie i inaczej [w:] O roztropną politykę społeczną. Księga pamiątkowa na jubileusz 80-lecia prof. dr hab. Antoniego Rajkiewicza, red. nauk. J. Auleytner, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 2002.

[29] Szylko-Skoczny M., Bezrobocie wyzwaniem dla polityki społecznej [w:] O roztropną politykę społeczną. Księga pamiątkowa na jubileusz 80-lecia prof. dr hab. Antoniego Rajkiewicza, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 2002.

[30] Tkaczuk M., Polityka ograniczania bezrobocia w roli moderatora konsekwencji przemian polskiej gospodarki [w:] Dylematy i osiągnięcia polskiej polityki transformacji gospodarczej.

Stabilizacja, restrukturyzacja, rynki pracy i regionalna polityka gospodarcza w świetle teorii i wybranych aspektów praktyki europejskiej, red. nauk. H. Ćwikliński, G. Szczodrowski, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1995.

[31] Ustawa o pomocy społecznej z dnia 29 listopada 1990 r. (Dz.U. z 1990 r., nr 87, poz. 506).

[32] Ustawa o rewaloryzacji emerytur i rent o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw z dnia 17 października 1991 r. (Dz.U. z 1991 r., nr 104, poz. 450).

[33] Ustawa o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przy- czyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw z dnia 28 grudnia 1989 r.

(Dz.U. z 1990 r., nr 4, poz. 19).

[34] Ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin z dnia 14 grudnia 1982 r.

(Dz.U. z 1982 r., nr 40, poz. 267).

[35] Ustawa o zatrudnieniu i bezrobociu z dnia 16 października 1991 r. (DzU z 1991 r., nr 106, poz. 457).

[36] Ustawa o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu z dnia 14 grudnia 1994 r. (Dz.U.

z 1995 r., nr 1, poz. 1).

[37] Ustawa o zatrudnieniu z dnia 29 grudnia 1989 r. (Dz.U. z 1989 r., nr 75, poz. 446).

[38] Ustawa o zmianie ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu oraz o zmianie niektórych ustawa z dnia 6 grudnia 1996 r. (Dz.U. z 1996 r., nr 147, poz. 687).

[39] Wierzbicki A., Fundusz pracy [w:] Leksykon polityki społecznej, red. B. Rysz-Kowalczyk, Oficyna Wydawnicza „Aspra-JR”, Warszawa 2002.

[40] Zarychta H., Redystrybucyjne oddziaływanie świadczeń społecznych a minimum socjalne,

„Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica” 1997, nr 144, http://repozytorium.uni.

lodz.pl:8080/xmlui/handle/11089/6344.

FORMS OF SOCIAL SUPPORT BENEFITS FOR THE UNEMPLOYED