Inność ‒ harmonia czy kontrast (istoty żywe vs robotyczne)

Doświadczenie przebywania latami wśród dalekich Innych uczy [...], że tylko życzliwość do drugiej istoty jest tą postawą, która może poruszyć w niej strunę człowieczeństwa 21.

„Inność ‒ odznaczanie się cechami różniącymi daną rzecz czy osobę od innej; różność, odrębność, odmienność”22. Odmienność postrzega się w kontekście nieznanego lub interesującego i rozwijającego. Pomimo wielowymiarowości pojęcia, zwykle otrzymuje ono pejoratywny wydźwięk. Wynika to z traktowania innego jako wyjścia poza normy i podziału na ja i on / oni. Wzorzec normatywny wyznacza granice i definiuje sytuacje, w których egzystujemy ‒ poznanie inności oznacza transgresję. Odtrącenie inności uzależnione jest od nawarstwiających się stereotypów i eliminacji tego, co niekonwencjonalne, przy jednoczesnym ryzyku społecznego zamknięcia prowadzącego do dezorganizacji. Socjolog Andrzej Zajączkowski zauważa ‒ „Nie ma mowy o świadomym samookreśleniu się w kategoriach kulturowych, o utożsamieniu siebie z pewnym systemem wartości dotąd, dopóki jesteśmy sami swoi. Dopiero obecność obcego pozwala nam na określenie siebie, a to następuje w wyniku krytycznej obserwacji obcego, ujmowania go w kategoriach własnych wartości kulturowych, a zatem wartościowania go, czyli tworzenia jego etnicznego stereotypu”23. Podłożem negacji inności jest jej kontekstualność oraz ujednolicenie semantyki z pojęciem obcości w potocznym rozumieniu. Skrajną formą kategoryzacji są konflikty zbrojne.

Analiza rozwoju społeczeństwa uwidacznia tendencje do formowania grup będących warunkiem przetrwania. Multiplikacja reguł i znaczeń wpłynęła na pojawianie się podziałów prowadzących do rozłamów. Postępowanie jednostek definiuje ich proweniencja oraz konkretne

21 R. Kapuściński, Ten Inny, Kraków: Wydawnictwo Znak 2006,

22 Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego, https://sjp.pwn.pl/doroszewski/innosc;5434837.html, 12.11.2018

okoliczności. Oba czynniki rzutują na decyzje o akceptacji bądź odrzuceniu odmienności. Reakcje warunkuje również zachowanie opiniowanej grupy. Emblematycznym przykładem współczesnej problematyki inności jest kwestia uchodźców. Trwające od setek lat migracje w skutek rozmaitych konotacji sprowadzono do wzajemnej wrogości oraz roli przedmiotu sporów politycznych. Nawiązanie relacji wymaga zastosowania wspólnego języka. Zerwanie kontaktu powoduje również nieznajomość zasad panujących w grupie rozmówców.

Podjęcie decyzji o kontynuacji znajomości następuje w momencie pierwszego kontaktu. Najpierw oceniamy na podstawie cech fizycznych, jak atrakcyjność, wygląd czy zapach. Daniel S. Hamermesh, brytyjski ekonomista w jednej z publikacji poszukuje powiązań urody z sukcesem. Dostrzega niespójność deklaracji z rzeczywistością ‒ „Większość z nas, bez względu na nasze deklarowane poglądy, woli, jako klient kupować od lepiej wyglądających sprzedawców, jako przysięgły, słuchać lepiej wyglądających prawników, jako wyborca, być prowadzonym przez lepiej wyglądających polityków, jako uczeń uczyć się od lepiej wyglądającego profesora"24. Mylnie rozumiany kult piękna prowadzi do deformacji zachowań, widocznych szczególnie u schyłku XX i na początku XXI wieku.

Istnieją grupy społeczne, które przeformułowały inność w metodę egzystencji. Jednym z przykładów tego typu zachowań są tak zwani celebryci, osoby dążące do zyskania popularności. Ich przestrzeń funkcjonowania skupia się na mediach społecznościowych. Powodem epatowania różnorodnością bywa rzeczywisty problem lub sztuczna kreacja. Kanadyjska modelka cierpiąca na bielactwo, Winnie Harlow czy Niemka Ilka Bruhl, u której zdiagnozowano dysplazję ektodermalną, posługują się wyglądem jako znakiem rozpoznawczym. Obie realizują karierę w modelingu, traktując odmienność jako element promocji oraz terapii. Odrębny przykład czerpania korzyści z wyglądu reprezentują osoby kreujące swój wizerunek poprzez operacje plastyczne. Inspiracje czerpią z wyglądu idoli lub bohaterów z dzieciństwa, jak na przykład 25. letnia Anella z Polski, podająca się za „żywą lalkę Barbie”. Poszukiwanie manifestacji swojej natury wpłynęło na pojawienie się trendu związanego z utożsamianiem się ze zwierzętami. W świecie znane są od lat osoby jak Jocelyn Wildenstein, Dennis Avner czy Eva Tiamat, które kierując się różnymi pobudkami upodobniły się do istotnych dla siebie gatunków zwierząt. Niezrozumiałe dla większości społeczeństwa decyzje argumentują rozgraniczeniem wagi charakteru od fizyczności. Rozgłos wokół siebie wykorzystują wspierając fundacja i organizacje zajmujące

24 D. Archer, The Psychology of Beauty, https://www.psychologytoday.com/us/blog/reading-between-the-headlines/201206/the-psychology-beauty / New York Times - https://www.nytimes.com/2011/08/28/opinion/sunday/ugly-you-may-have-a-case.html

się wykluczeniem. Znaczna odrębność wizerunku budzi skojarzenia z pokazami freak show. Idea rozpowszechniona w XVI wieku, zakładała prezentację przedstawicieli odległych plemion lub osób cierpiących na rzadkie choroby w charakterze atrakcji cyrkowej lub muzealnej. Organizowano także pokazy parateatralne jak w przypadku cierpiących na albinizm braci George’a i Willie’ego Muse czy niepełnosprawnego Matthiasa Buchingera (urodził się bez nóg). W XIX. wiecznej Ameryce grupy trudniące się freak show przekształciły się w komercyjne instytucje, łączące rozrywkę i edukację. Aktualnie nadal istnieją kultury, w których pojawienie się choroby genetycznej utożsamiane jest z magią. Lakshmi Tatma, hinduska urodzona w 2005 roku, przyszła na świat połączona ze swoim bliźniakiem pasożytniczym. Mieszkańcy wioski utożsamiali ją z boginią, po której otrzymała imię. Po rozprzestrzenieniu się informacji o wyglądzie dziewczynki, rodzina zmuszona była ukrywać się z obawy o bezpieczeństwo dziecka (rodzicom proponowano między innymi pieniądze w zamian za sprzedaż Lakshmi do cyrku). Po nagłośnieniu historii w telewizji, jeden z indyjskich szpitali podjął się operacji rozdzielenia bliźniąt. Wyjątkowo rzadką chorobę, wobec której medycyna pozostaje bezradna jest dysplazja Lewandowsky'ego-Lutza. Na świecie zdiagnozowano jedynie trzy przypadki zachorowań. Pierwszym udokumentowanym przypadkiem „człowieka drzewa” był Dede Koswara, który pomimo kilku operacji usunięcia narośli do końca życia borykał się z piętnem choroby. Historię żyjącej w XIX wieku Julii Pastrany, nazywanej „kobietą z brodą” lub „najbrzydszą kobietą świata” opisała w dramacie scenicznym Malina Prześluga. Spektakl wystawiony w Teatrze Animacji w Poznaniu przedstawia Pastranę jako osobę prostolinijną i ufną, nie dostrzegającą negatywnych intencji otaczających ją osób. Jedynym przyjacielem, na rady którego może liczyć jest występujący z nią pudel. Zaburzenia wyglądu, wynikające z dwóch rozpoznanych chorób ‒ hipertrichozy oraz hipertrofii przysłoniły jej inteligencję i zdolności, doprowadzając nawet po śmierci do traktowania kobiety jako eksponat medyczny. Filmowym przykładem inności eksploatowanej przez naukowców jest fabuła Kształtu wody Guillermo del Toro, historii wykluczenia i poszukiwania zrozumienia w relacji człowiek-człowiek oraz człowiek-obcy. W monotonnym życiu Elise Esposito pracującej w rządowym laboratorium jako sprzątaczka pojawia się postać obcego gatunku znaleziona przez żołnierzy w rzece Ameryki Południowej. Dwoje bohaterów posługując się językiem gestów nawiązuje silną więź pokonując stające na ich drodze przeciwności. Pomimo zarzucanej reżyserowi baśniowości oraz nadmiaru wątków, del Toro wyraźnie zaakcentował tematykę dwubiegunowej konfrontacji odmienności oraz kreacji silnej więzi dzięki bezgłośnemu dialogowi. Nawiązana relacja odmienia schematyczną i niezauważalną dla innych egzystencję Elise. Reżyser pokazuje paradoks polegający na zbieżnościach między odległymi gatunkowo istotami.

Odmienność przejawia się w wielu aspektach dotyczyć może orientacji seksualnej, płci, zawodu, wizerunku, wyglądu, pochodzenia, czy poglądów. Inspiratorzy zapoczątkowanych w 1970 roku Pride Parades, domagali się równych praw dla osób homoseksualnych. Organizowane także dziś przedsięwzięcia charakteryzuje różnorodność uzależniona od kraju, w którym się odbywają. Japońskie parady nakierowane na pokojową manifestację zdecydowanie kontrastują z europejskim, kontrowersyjnym podejściem, to uwidacznia rozbieżność w manifestowaniu swoich opinii w różnych grupach społecznych.

Inność oraz obcość występują w obszarze relacji pomiędzy ludźmi, jak również w kontekście człowiek ‒ inne gatunki, kultury. Podłożem antagonistycznych interakcji bywa idea człowieka jako istoty nadrzędnej, propagowana między innymi przez Arystotelesa. Kontynuując arystotelesowskie założenia Immanuel Kant uznał za cechę świadczącą o wyższości pewnej jednostki nad inną jej autonomiczność oraz możliwość tworzenia i ustalania zasad moralnych ‒„Są dwie rzeczy, które napełniają duszę podziwem i czcią, niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie”. Konwencje w odbiorze odrębności marginalizują pewne grupy, co z kolei przekłada się na brak chęci porozumienia i dostrzeżenia ich walorów oraz nagłe odrzucenie długoletniego systemu współistnienia. Odrębnym przykładem dokumentującym pejoratywną ocenę sztucznie kreowanego zwierzchnictwa wybranej grupy są konsekwencje indoktrynacji. Wymiar jej trwania decyduje o sile i postaci konfrontacji. Negacja paradygmatów wspólnoty godzi jednak w nią samą. Podstawą regulacji społecznych są wiedza (zmniejsza lęk przed nieznanym) i tolerancja (etymologia terminu wywodzi się od łacińskiego czasownika tłumaczonego jako „wytrzymywać” / „znosić”, jak również „popierać” i „podtrzymywać). „A więc prawo nietolerancji jest niedorzeczne i barbarzyńskie. To prawo tygrysie. Ale jest ono tym straszniejsze, że tygrysy rozszarpują po to, aby jeść, my zaś wyniszczyliśmy się dla paragrafów.”25 ‒ słowa Voltaire’a zapisane w latach 60. XVIII wieku obrazują specyfikę zawiłych zachowań człowieka. Badania psychologów wskazują nierozerwalny związek pomiędzy brakiem tolerancji i wewnętrznymi dylematami jednostki. Zakorzenione w świadomości obrazy wartościujące rzeczywistość tworzone od najmłodszych lat nawarstwiają się i eskalują. Psychologia społeczna w kontekście rozpatrywania inności bazuje założeniu ról społecznych. Normą jest podświadome funkcjonowanie w ich obrębie, aberracje zachowań podlegają ostracyzmowi. Transformacje społeczne wpływają na proces modyfikacji reguł i wzorców, jednak indywidualną decyzją pozostaje fakt zmiany „bazy schematów”.

Powszechnie przyjętą hierarchię ważności istot żywych zaburzył pogląd Petera Singera negatywnie oceniający zachowanie człowieka roszczącego sobie wszelkie prawa kosztem innych. Prowadzone badania dostarczają niezaprzeczalne dowody na samoświadomość i zdolność rozumowania u zwierząt. Zdaniem Singera szacunek wobec ras, gatunków, wyznań i przekonań nie bazuje na sympatii tylko uznaniu praw moralnych i etycznych.

Pomimo wyraźnych konfliktów i podziałów w obrębie grup społecznych ich analiza niejednokrotnie wskazuje na pozorność ich eskalacji. Odwołując się do historii ludzkości zauważyć można relatywną harmonię egzystencji ok. 2 milionów istot zakłócaną poprzez nadmierne propagowanie rozbieżności. Intensyfikacja informacji w różnorodnych przekazach stosowana w miejsce debaty ukierunkowanej na dialog zaognia konfliktowe sytuacje. Paradoksalnie złożoność konfliktów jest odwrotnie proporcjonalna do wielkości wspólnoty, w której występuje. Alicja Kępińska w artykule Bliskość „Obcego” podkreśla dążenia ludzkości do hybrydyzacji. Od na wpół ludzkich, na wpół zwierzęcych wizerunków bogów starożytnego Egiptu przez postać biblijnego Golema, po historię Frankensteina czy współczesne doświadczenia zmierzające do symbiozy natury z robotyką człowiek próbuje przekraczać ustalone przez naturę granice. Nurty takie jak Bio art i Biohacking ingerują w genetykę żywych organizmów w obrębie sztuki, coraz częściej jednak działania artystów wkraczają w obszar medycyny i nauki. „Jeśli Twoja uwaga i działania nastawione są na systemowe rozwiązania; jeśli absorbuje cię polityka międzynarodowa i "gry wojenne", ruchy religijne, wirtualizacja kapitału oraz strategie biznesowe; jeśli dla polepszenia zdrowia, samopoczucia i kondycji chętnie korzystasz z dobrodziejstw współczesnej medycyny; jeśli podróżując w interesach zatrzymujesz sie w klimatyzowanych pokojach hotelowych i nie wiesz nawet, jaka jest temperatura na zewnątrz; jeśli absorbuje cię świat wirtualny, a znajomych, z którymi prowadzisz internetową korespondencję nigdy nie spotkałeś w realnym świecie; jeśli dla "zabicia czasu" wchodzisz w świat wirtualny i za każdym razem zmieniasz tam swój wygląd, wiek, płeć i rasę; jeśli video, gry komputerowe, cyfrowe obrazy oraz MTV nie są dla ciebie niczym egzotycznym, lecz częścią codzienności to znaczy, że należysz do klanu cyborgów.”26 Zgodnie z koncepcją Grażyny Gajewskiej współczesna ludzkość powoli zamienia się w nową,

26 Klan cyborgów : mariaż człowieka z technologią, Wstęp do dyskusji o mariażu człowieka z technologią, G. Gajewska (red.), Gniezno : Wydawn. Fundacji Collegium Europaeum Gnesnense 2008, s.1

stechnologizowaną rasę. Trwające od dekad procesy inspirują do sięgania po środki i procedury poprawiające wielopłaszczyznowy komfort życia. Jednocześnie krytyk literacki N. Katharine Hayles określa naszą epokę jako czas posthumanizmu deklasujące antropocentryzm.

Konsekwencją progresu technologicznego rozpatrywanego w kontekście społecznym staje się alienacja jednostki. Pokolenia iGen i GenAlpha dorastając w infrastrukturze Internetu, otoczone różnorodną elektroniką traktują świat wirtualny jako integralną część rzeczywistości. Dostępność kontaktów, skonkretyzowane grupy zainteresowań oraz potencjał autokreacyjny przy jednoczesnej anonimowości decydują o atrakcyjności VR. Dyskusyjny pozostaje jej wpływ na sfery życia realnego. Sztuka działając w obrębie wirtualności eksploruje jej granice, porusza problematykę zatracenia w równoległej rzeczywistości oraz koegzystencji z nowymi bytami.

Tematyka mojego badania dotyczy ingerencji automatyki w obszar struktury scenicznej. Analizując zastosowanie jej funkcji technicznych oraz kreacyjnych rozważam wpływ na przestrzeń, aktorów oraz dramaturgię. Podejmuję problematykę określenia kompetencji maszyny i jej decyzyjności.