Inny ponowoczesny, odsłona druga: śmieć i egzotyka

Włodzimierza Pawluczuk stwierdził, iż „Ponowoczesność ogłasza całkowitą i pełną tolerancję wobec wszelkiej odmienności i wszelkiej inności”¹⁸⁴, ale co ukrywa się za tym manifestem pozornej otwartości? Obserwując tendencje społeczne można odnieść wrażenie, iż ponowoczesność, owszem, pożąda inności (traktowanej nieraz jako gadżet tożsamościowy bądź „metka istnienia”, o której wspominał Baudrillard; coś, czego nie można kupić ani podrobić, symbol niepowtarzalności), ale z drugiej strony: mamy do czynienia z radykalną potrzebą odseparowania się od konkretnej grupy odmieńców (na przykład: osób niepełnosprawnych, emigrantów, ludzi leczących się w klinikach psychiatrycznych, żyjących w społecznie nieakceptowanych związkach itp.). Na czym właściwie polega ta ponowoczesna sprzeczność?

Slavoj Žižek podkreślił:

„Ci, którzy traktują globalizację jako szansę, by cała Ziemia stała się zjednoczoną przestrzenią komunikacji łączącą całą ludzkość, nie zauważają ciemnej strony. […] Jak ujął to Peter Sloterdijk: «Więcej komunikacji oznacza przede wszystkim więcej konfliktów»”¹⁸⁵.

Ogromne migracje społeczne, wielojęzyczność i barwność współczesnych społeczeństw nie wpłynęły na likwidację problemu, jakim jest lęk przed innością i potrzeba dominacji nad nią. Zresztą również Zygmunt Bauman w swoich pracach nieustannie

181 J. Baudrillard, Rozmowy przed końcem, s. 67.

182 Tamże.

183 Tamże.

184 W. Pawluczuk, Miłość ponowoczesna, Oficyna Wydawnicza Stopka, Łomża 2005, s. 20.

185 S. Žižek, dz.cyt., s. 137.

podkreśla rangę tego problemu, pisząc m.in. o miksofobii, która jest związana z paniczną

reakcją jednostek stykających się z różnorodnością „typów ludzkich i stylów życia”¹⁸⁶ w przestrzeni współczesnych, wielonarodowych, zatłoczonych miast i osiedli. Miksofobia w konsekwencji nie prowadzi do harmonii i kulturowej, twórczej wielogłosowości w obrębie globalnej wioski, lecz przyczynia się do narastającej irytacji i agresji, dodatkowo powiązanej z dążeniami do separacji od otaczającej zewsząd obcości.

Ponowoczesność, jej status quo polegające na tym, iż jest coraz ciaśniej i coraz trudniej się odsunąć — powoduje, iż walka toczy się o wszystko — przestrzeń, zasoby materialne i naturalne, ale również emocje. Zygmunt Bauman w swoich rozważaniach zawartych w Życiu na przemiał kilkakrotnie powtarza:

„Nasza planeta jest wypełniona po brzegi”¹⁸⁷. I odpowiada czym i kim.

„Produkcja «ludzi-odpadów», «ludzi-odrzutów» czy też «ludzi na przemiał»

(«nadliczbowych» i «zbędnych», a więc takich na których obecność nie można było albo nie chciało się przystać), jest nieuniknionym skutkiem modernizacji, (…) nieuchronnym efektem ubocznym zaprowadzania ładu (…) i postępu gospodarczego (...)”¹⁸⁸.

Ale kulturowym śmieciem, odpadem wynikającym z prób realizacji projektu, jakim jest nowoczesność są nie tylko uchodźcy, emigranci, bezdomni, starzy i chorzy. Na współczesne wysypisko śmieci trafiają wszyscy naznaczeni innością, na której nie da się „zarobić”

bądź atrakcyjnie jej skonsumować. Odmieńcy, których nie można sprzedać ani do cyrku ani do telewizji, traktowani są identycznie — jako elementy, które nie pasują do pejzażu wyłaniającego się z ponowoczesnych puzzli. Zygmunt Bauman rozwiewa nasze wszystkie wątpliwości, konkludując:

„Gdy w grę wchodzi projektowanie form ludzkiego współbycia, funkcję odpadów pełnią istoty ludzkie. Te, które ani nie pasują, ani nie dają się dopasować do zaprojektowanej

formy. Lub te, które brukają jej czystość, pozbawiając ją w efekcie przejrzystości: monstra i mutanci z opowiadań Kafki (…) dziwolągi, wyrzutki i hybrydy mącące pozorną wyrazistość

wnętrza i zewnętrza”¹⁸⁹.

I tak dotarliśmy do problemu czystości i brudu. Czystość to ład, bezpieczeństwo, zdrowie, sterylność przestrzeni i emocji, atrakcyjność i pełnia człowieczeństwa. Znak nowoczesności. Mówimy bowiem nie tylko o czystym ciele, ale i psychice. Mam czystą krew, ale mam też czyste ręce. Brak brudnych myśli, brak brudów w życiorysie i historii rodziny;

186 Z. Bauman, Razem osobno, tłum. T. Kunz, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2003, s. 230-231.

187 Z. Bauman, Życie na przemiał, tłum. T. Kunz, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004, s.12.

188 Tamże, s. 13.

189 Tamże, s. 51.

brudów, które, o ile istnieją, trzeba ukryć głęboko przed innymi i przed samym sobą — pod

ziemię lub w podświadomość. Ale ten podział nie odgrywa tak istotnej roli jedynie w kontekście ponowoczesności. Mary Douglas w Czystości i zmazie podkreśla, iż podział

rzeczywistości według kategorii czystość – brud ma, oczywiście, wymiar symboliczny i w pewnym stopniu podlegający kulturowym modyfikacjom, nie mniej jednak to

podział uniwersalny, podobnie jak towarzyszący mu wstręt wobec nieczystości. Zarówno rytuały praktykowane w kulturach prymitywnych związane chociażby z podtrzymywaniem sfery tabu, jak i procedury związane z szeroko rozumianą higieną podejmowane obecnie, odnoszą się do tych samych symboli — idei ładu i konieczności jego nieustannego budowania:

„Nieczystość i brud muszą być wykluczone, jeśli porządek ma być utrzymany. Jeśli to zrozumiemy, uczynimy pierwszy krok na drodze zrozumienia nieczystości. Nie wymaga to od nas uznania żadnej wyraźnej różnicy między świętym a świeckim. W obu sferach ma zastosowanie ta sama zasada”¹⁹⁰.

Ale czystość to nie tylko wartość społeczna, kategoria pojawiająca się w sferze sacrum, jak i profanum; czystość przynależy do intymności i własności prywatnej. Dlatego Georges Vigarello w książce Czystość i brud. Higiena ciała od średniowiecza do XX w.

podkreślił:

„Historia czystości ujawnia ostatecznie, że dominuje w niej biegunowość:

w społeczeństwie zachodnim powstaje sfera fizyczności należąca wyłącznie do podmiotu.

Sfera ta rozszerza się, jak również umacniają się jej granice, tak że odsunięte zostaje spojrzenie obcego”¹⁹¹.

Czym więc (a może kim?) jest ponowoczesny brud, obrzydliwy i lepki¹⁹², zmuszający do coraz to bardziej wyrafinowanych form strzeżenia dostępu i ograniczania kontaktu?

„Jeśli «brudem» jest ten składnik rzeczywistości, dla którego nie ma miejsca w zaprowadzonym porządku, i jeśli taki nieprzewidziany w pożądanym schemacie rzeczy

składnik, który porusza się o własnych siłach, z własnej inicjatywy przenosi się z miejsca na miejsce i sam obiera sobie kierunek, podważając sens i celowość ładotwórczej krzątaniny — tedy Obcy jest takiego właśnie «brudu» wcieleniem”¹⁹³ — taką konkretną definicje stworzył Zygmunt Bauman, dodając, iż to właśnie obcy, przybysze z nieznanych stron, potencjalni

190 M. Douglas, dz.cyt., s. 81.

191 G. Vigarello, Czystość i brud. Higiena ciała od średniowiecza do XX wieku, przeł. B. Szwarcman–

Czarnota ,WAB, Warszawa 1996, s. 242.

192 Na lepkość jako cechę anomalii, w nawiązaniu do eseju J.P. Sartre’a, zwróciła uwagę M.Douglas, dz.cyt, s. 79.

193 Z. Bauman, Ponowoczesność…, s. 22.

odmieńcy regularnie oskarżani są o „niechlujstwo, zaśmiecanie okolicy, brak higieny osobistej”¹⁹⁴, a w dalszej konsekwencji roznoszenie chorób, wywieranie złego wpływu na tzw. naszych, itp¹⁹⁵. Brudne są nie tylko ich ciała, ale i umysły. To oni kradną, mordują,

gwałcą, sprowadzają na złą drogę, zajmują przestrzeń, wpychają się do kolejek, upominają o swoje prawa. Dlatego potrzebne jest osiedle strzeżone, karta magnetyczna umożliwiająca

wejście, alarm, kamera, portier z pozwoleniem na broń, ochroniarze przed klubem dokonujący selekcji potencjalnych gości, prywatne szkoły dla dzieci z naszej sfery itp.

Ale w pewnym momencie, jak słusznie sugeruje autor Ponowoczesności jako źródła cierpień,

nie chodzi już o czystość, ale o sam proces regularnego czyszczenia. Tu gra toczy się o „zmianę zastanego stanu rzeczy, stworzenie nowego ładu, odmiennego od ładu dzisiejszego

(…)”¹⁹⁶.

Ingerencja w projekt ponowoczesny musi być więc głębsza niż początkowo zakładano, bo obcy jest dwuznaczny, oślizgły, lepki, natrętny, nie pasuje do mojego świata i chce

odebrać mi wolność, a przede wszystkim próbuje „zabrudzić” mnie sobą.

Nie zapominajmy o jeszcze jednym wymiarze ponowoczesnego obcego. Odmieńcy

„zatrute owoce czynią ponętnymi”¹⁹⁷, są „dostawcami przyjemności”¹⁹⁸, usługodawcami w wiecznej gotowości. Nieraz stają się obiektem pożądania, symbolem nowości,

egzotycznego bibelotu, ciekawej nowinki, która przywędrowała z dalekiego kraju. Inność jako egzotyka, przygoda i źródło niebanalnej rozrywki. Inność jako atrakcja i zdobycz, trofeum upamiętniające udane polowanie. Zygmunt Bauman podkreśla:

„«Obcy» gotują i podają potrawy o osobliwych i nie doświadczanych jeszcze smakach (…), sprzedają przedmioty o dziwacznych kształtach i tajemniczym przeznaczeniu, którymi można epatować gości na następnym przyjęciu; oferują usługi, do których świadczenia inni ludzie by się nie zniżyli (…)”¹⁹⁹.

Ale najważniejsza wydaje się być zasada towarzysząca kontaktom z egzotyczną obcością, brzmiąca: „obcy zrobił swoje, obcy może odejść”²⁰⁰. A może po prostu obcy to zabawka, która się znudziła w momencie, gdy poznaliśmy jego tajemnicę?

194 Tamże.

195 Zbigniew Benedyktowicz zwrócił uwagę na obecne w kulturze ludowej kategorie: obcy – czarny – brudny oraz na następstwo tego utożsamienia – obserwowane w przezwiskach. Na przykład popularne niegdyś przezwisko „mazur” wywodzi się od słowa „maz-ać”, czyli smolić, brudzić. Cyt. za: Z. Benedyktowicz, dz.cyt., s. 133-134.

196 Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, s. 23.

197 Tamże, s. 35

198 Tamże, s. 57.

199 Tamże, s. 56.

200 Tamże.

Prozaik młodego pokolenia — Mariusz Sieniewicz, autor m.in. powieści Żydówek nie obsługujemy, w jednym z wywiadów stwierdził:

„A jeśli mówimy o odmienności, alienacji (…), to dla mnie istotne jest pytanie, czy tym można handlować, czy to jest na sprzedaż. Bo jeśli można, to po prostu kupczymy swoimi wewnętrznymi Żydówkami (…). Wszelkie formy odmienności w kulturze masowej przerabiamy na plastikowe ikony, fetysze, gadżeciarstwo dnia codziennego. Dzisiaj jest bardzo modne być np. gejem, a bardzo banalne – heretykiem. Tyle że to powierzchniowe mocno, płytkie, a ja pragnąłem przeprowadzić śledztwo w sprawie inności, która tkwi o wiele głębiej, tam, gdzie człowiek na przemian rży i płacze nad swoją obcością”²⁰¹.

W tej wypowiedzi młodego pisarza zawarty jest kolejny dualizm ponowoczesnej obcości: niektórzy próbują na niej zarobić, korzystnie ją sprzedać, ładnie zapakować, atrakcyjnie podać, włączyć się w łańcuch konsumpcyjny tak, by stać się jego istotnym elementem; i robią to z wyrachowaniem i pełną świadomością wynikającą z postrzegania samych siebie jako towaru, na który jest popyt. Ale nie zapominajmy, iż jest też druga postawa: obcość nie do sprzedania, nie do odkupienia, ciążąca jak kamień, ściągająca odmieńca w dół, na ponowoczesne dno.

Bohater powieści Karzeł autorstwa Pära Lagerkvista jest symbolicznym wcieleniem obu fantazmatycznych cech obcego, o których wspominałam: to egzotyczna, dworska zabawka księcia, która nieraz traktowana jest w kategoriach książęcego pupila,

innym zaś razem staje się zwykłym śmieciem (karzeł Piccolino nadmienia zresztą, iż spacerując przez miasto jest obrzucany „zdechłymi szczurami i nieczystościami ze śmietników”²⁰²) bądź obiektem anatomicznych analiz (upokarzające, wbrew własnej woli

pozowanie do aktu dla dworskiego malarza). Choć powieść rozgrywa się w okresie renesansu i w dużym stopniu skupia się na płaszczyźnie intryg dworskich, zakłamanego życia towarzyskiego w tzw. wyższych sferach i nieczystych taktykach wojennych, nie mamy wątpliwości, iż głównym bohaterem jest karzeł Piccolino, a pod dekoracją renesansowych

obyczajów ukrywa się wciąż aktualny obraz odmieńca we wrogim obozie ludzkości.

W przypadku karła, obserwatora i nieraz głównego inicjatora zamętu na dworze książęcym, zauważalne jest zjawisko związane z redefiniowaniem anomalii podczas bezpośredniego

201 M. Sieniewicz, Rozwalić tchórzliwą literaturę, rozmowę przeprowadziła Agnieszka Wolny-Hamkało,

„Gazeta Wyborcza” 2005, nr 136 [14 czerwca].

202 P. Lagerkvist, dz.cyt., s. 12.

kontaktu z nią, o którym pisała Mary Douglas²⁰³. Z tym, że owej redefinicji dokonuje na sobie sam bohater – tworząc mit prastarego rodu²⁰⁴, z którego ma się podobno wywodzić:

„(…) słyszałem, że my, karły, pochodzimy z rasy starszej od tej, która zaludnia dziś świat (…). Nie wiem, czy to prawda, ale w takim razie bylibyśmy praistotami. Nie mam nic przeciwko temu, by należeć do rasy innej niż ta obecna i żeby to było widać po mnie”²⁰⁵.

Piccolino buduje swoją tożsamość na wyraźnej opozycji: do ludzi jako takich —

brzydzących go zarówno z powodu niekontrolowanych instynktów (jedzenie, seks), złudzeń i obsesji, które towarzyszą ich egzystencji; jak również do dzieci, obdarzonych wesołością,

której on, pogrążony w smutku, nie rozumie oraz błaznów, wzbudzających w nim pogardę.

W karle kumulują się więc niebezpieczne, skrajne emocje: żądza zabijania i niszczenia, wstręt do rasy ludzkiej, ale również urojone poczucie wyższości, połączone ze stłumioną nienawiścią do własnego rodu (Piccolino wspomina m.in. o drażniącym go piskliwym głosie karłów) i do samego siebie:

„Zjadam własne przesycone żółcią ciało. Piję własną zatrutą krew. Co dzień przystępuję do samotnej komunii jako ponury arcykapłan swego ludu”²⁰⁶.

Ale chyba najbardziej przerażające i osobiste wyznanie karła dotyczy interpretacji lęku, który wzbudza w ludziach sama jego fizyczność, zbite, masywne ciało dziecka i jego starcza, zgorzkniała, udręczona twarz:

„Sądzą, że ja ich przerażam, czyni to jednak karzeł kryjący się w nich, człekopodobna

istota o małpiej twarzy, wystawiająca głowę z głębi ich duszy. Ogarnia ich strach, bo nie wiedzą, że mają w sobie inną istotę (…). Chodzą wyprostowani i spokojni, pokazując

gładkie twarze bez żadnego wyrazu. Ale zawsze jest w nich coś innego, choć udają, że tego nie widzą (…)”²⁰⁷.

Autorzy Społecznej psychologii piętna traktują ten fragment wyznania jako klasyczny

przykład tzw. projekcji piętna²⁰⁸, ale sens ukryty w wypowiedzi Piccolina wydaje się być o wiele bardziej skomplikowany. Z jednej więc strony, tropem interpretacyjnym jest inny we

mnie, o którym w swoich pracach badawczych wspominali m.in. Tzvetan Todorov oraz Julia

203 Szczegółowo omówiłam mechanizmy reakcji na anomalię opisane przez Mary Douglas w podrozdziale 1.1.3.

Inny – awaria systemu?

204 Pochodzenie z prastarego, pierwotnego rodu jako wytłumaczenie anormalności pojawiło się również w analizowanych przeze mnie powieściach Doris Lessing w podrozdziale 1.1.4. Inny pierwotny: nieczłowiek,

antybrat.

205 P. Lagerkvist, dz.cyt., s. 3-4.

206 Tamże, s. 22.

207 Tamże, s. 23.

208 Społeczna psychologia piętna…, s. 217.

Kristeva; z drugiej jednak strony — wyznanie karła to potwierdzenie jego wcześniejszych spostrzeżeń, kiedy to tłumacząc płodzenie karłów przez ludzi stwierdził:

„Pozwalamy, by płodziły nas te butne istoty, by wydawało nas na świat to samo łono matczyne, które ich wydaje”²⁰⁹.

Ludzie rodzą karły, które mają w sobie. Dosłownie i symbolicznie.

Emmanuel Lévinas w dziele Całość i nieskończoność. Esej o zewnętrzności zasygnalizował, iż prawdziwa inność nie jest jedną z cech/właściwości, lecz staje się wariantem egzystencjalnym, rdzeniem tożsamości:

„Inność Innego nie wynika tu z jego tożsamości, lecz stanowi jego tożsamość (…)”²¹⁰. I tak należy rozumieć wyznanie Piccolina: „Nie ma we mnie nic «innego»”²¹¹.

To znaczy zarazem: nie boję się was i nie boję się siebie.

209 Tamże, s. 82.

210 E. Lévinas, Całość i nieskończoność…, s. 302.

211 P. Lagerkvist, dz.cyt., s. 24.

W dokumencie Kategorie: inna - obca - wykluczona we współczesnej poezji kobiecej (Stron 73-80)