Instytucjonalizacja i profesjonalizacja dziennikarstwa prasowego w ujęciu historycznym ujęciu historycznym

Od narodzin dziennikarstwa, przez które należy rozumieć wykształcenie się i popularyzację wydawnictw związanych z drukiem i literaturą oraz ich późniejszą ewolucję w kierunku gazet, rola prasy drukowanej sukcesywnie rosła. Spowodowane to było wieloma czynnikami i przemianami, jakie miały miejsce w sytuacji geopolitycznej Europy oraz Stanów Zjednoczonych. Od upowszechnienia się druku, poprzez wzrost poziomu czytelnictwa oraz zwiększenie partycypacji obywateli w życiu politycznym, aż po rozwijające się nowe technologie komunikacyjne, takie jak telegraf ‒ wszystkie te elementy przyczyniły się do narodzin sfery publicznej, rozumianej przez Jurgena Habermasa jako środowisko pozostające poza kontrolą władzy, w której jednostki wymieniają się poglądami i wiedzą (Habermas 2007: 95). Nośnikiem tych wartości w naturalny sposób stała się prasa, której pozycję umacniała rosnąca alfabetyzacja wśród społeczeństw, gwarantująca stały wzrost czytelnictwa. Jest to zresztą konstatacja obecna również w opracowaniach przytoczonych w poprzednim rozdziale deterministów technologicznych (McLuhan 2004) i kulturalistycznych (Williams 1974), którzy w podobny sposób opisywali relacje człowieka i społeczeństwa z mediami elektronicznymi.

Rozwój prasy drukowanej nie przebiegał równomiernie w krajach europejskich, podobnie było z rozwojem dziennikarskich praktyk, które przejawiały się w różnych formach w poszczególnych krajach. Tadeusz Kononiuk, analizując rozwój profesjonalizacji

82

w dziennikarstwie, twierdzi, że wykształcenie się cech zawodowych wśród pracowników prasy przebiegało dwutorowo. W krajach pod względem prasy pionierskich, czyli takich, w których wykształciły się opisane w poprzednim podrozdziale archaiczne i pierwotne formy prasowe (gazety ulotne, kroniki, przewodniki), istniała silna korelacja pomiędzy dziennikarstwem a polityką, a większość dziennikarzy wywodziła się ze środowiska literackiego (Kononiuk 2013: 118). Należy przy tym wspomnieć, że działalność dziennikarska wiązała się ze znacznie niższym prestiżem społecznym w porównaniu z literaturą. We Francji osobistości świata pisarskiego obdarzane były szacunkiem społecznym i posiadały ogromny wpływ na charakter praktyk dziennikarskich. Najważniejszymi atrybutami warsztatu prasowego były znakomity styl i frywolność wypowiedzi (Kononiuk 2013: 119). Pisarze, tacy jak Balzac, Dumas czy Hugo, posiadali wiele tytułów prasowych, byli ich redaktorami i wydawcami, chociaż ową działalność traktowali jako dodatek do „właściwej” kariery literackiej (Kononiuk 2013: 119).

Równocześnie w Wielkiej Brytanii oraz Stanach Zjednoczonych dziennikarstwo rozwijało się niezależnie od świata literatury. To z kolei było ważnym elementem sprzyjającym kształtowaniu się cech wyodrębniających działalność dziennikarską spośród innych dziedzin aktywności społecznej. Kształtowanie się cech zawodowych wśród przedstawicieli mediów nazywane jest w literaturze naukowej procesem profesjonalizacji zbiorowej. Charakteryzuje się on długotrwałą, trwającą dziesięciolecia ewolucją związaną z oddziaływaniem czynników zewnętrznych (Kononiuk 2013: 107). Omówienie przebiegu tego procesu jest istotne z punktu widzenia niniejszego opracowania, ponieważ jest on jednym z elementów warunkujących działalność zawodową dziennikarzy, co stanowi istotny punkt wyjścia dla dalszych rozważań nad współczesną kondycją zawodu.

Pierwszym procesem mającym ogromny wpływ na wykształcenie się zinstytucjonalizowanej działalności prasowej był rozwój technologiczny. Od czasów ręcznej prasy drukowanej, opracowanej przez Gutenberga w XV w., wydawcy prasy zmagali się z potrzebą zwiększenia liczby egzemplarzy swoich gazet. Co istotne, przez niemal 350 lat techniki drukarskie wynalezione przez Gutenberga nie uległy znaczącej zmianie (Kononiuk 2013: 112). Dopiero pod koniec XVIII w., za sprawą wynalezienia druków litograficznych dokonanego przez Aloisa Senfeldera, rynek prasy nabrał zwiększonych możliwości produkcyjnych (Goban-Klas 2001: 65). Druk offsetowy, niewymagający składania i odlewania czcionek, a pozwalający na składanie całych stron gazety przy użyciu matryc, zapoczątkował

83

serię wynalazków zwiększających wydajność drukarską. Okres gwałtownego rozwoju trwał do końca XIX w., a jego zwieńczeniem było wynalezienie linotypu. Dla zobrazowania tendencji pozwalającej na zwiększenie nakładów gazet warto przytoczyć konkretne liczby. Kiedy w 1814 r. londyński „The Times” po raz pierwszy zaopatrzył swoją redakcję w dwucylindryczną, napędzaną parą prasę drukarską, wydajność produkcji wzrosła do tysiąca egzemplarzy na godzinę¹¹ (Briggs, Burke 2010: 147). Natomiast w 1886 r. za sprawą linotypu możliwości te zostały zwiększone do tempa 100 tys. egzemplarzy, co pozwalało m.in. niektórym gazetom w Nowym Jorku na sprzedaż miliona egzemplarzy dziennie (Kononiuk 2013: 113).

Wraz ze wzrostem nakładów obniżeniu uległy koszty produkcji gazet, a co za tym idzie – również ich cena. Czytelnictwo i popyt na gazety drastycznie wzrastały zwłaszcza w okresie tzw. drugiej rewolucji przemysłowej, kiedy nastąpiła również transformacja krajowych rynków w stronę kapitalizmu (Kononiuk 2015: 61). To z kolei spowodowało fundamentalne zmiany w pracy ludzi tworzących przekazy prasowe. Informacja, najczęściej sensacyjna i szokująca, stała się najbardziej pożądanym towarem na rynku dziennikarskim. Zapotrzebowanie na informowanie społeczeństwa wywołało zmianę w wyglądzie oraz treści nowych gazet. Historycznie proces ten nazywany jest utworzeniem „paradygmatu newsa” (news paradigm) i jest związany z ukształtowaniem się nowego dziennikarstwa – zorientowanego na przetwarzanie i publikację znacznych ilości informacji (Kononiuk 2015: 61). Dziennikarstwo informacyjne wymagało od redakcji zatrudnienia pełnoetatowych pracowników, którzy zajmowali się przygotowaniem, selekcją, redagowaniem i publikowaniem treści. W naturalny sposób prowadziło to do uniezależnienia dziennikarzy pod względem ekonomicznym, jak również do wykształcenia się hierarchii redakcyjnej i zwiększenia indywidualnej rozpoznawalności dziennikarzy (Kaul 1986: 50).

W omawianym okresie nastąpił również rozwój dziennikarskich praktyk dyskursywnych, takich jak pozyskiwanie informacji w formie wywiadu, a także rozróżnianie faktów od ich reprezentacji (Kononiuk 2015: 62). W tym czasie ukształtowała się m.in. hierarchiczna struktura informacji prasowej, tworzona na zasadzie „odwróconej piramidy”,

11

W literaturze przedmiotu można odnaleźć sprzeczne i nieprecyzyjne informacje dotyczące wydajności wynalazku cylindrycznej prasy parowej. Tadeusz Kononiuk określa wydajność na 500 egzemplarzy na godzinę (Kononiuk 2013: 113; 2015: 67), natomiast Zbigniew Bajka wspomina o 1100 egzemplarzach (Bajka 2008: 119). Wynalazek Friedricha Koninga i Andreasa Bauera niewątpliwie przyczynił się do rozwoju prasy, toteż precyzyjne określenie jego wydajności nie wydaje się istotne dla niniejszego opracowania. O innych wynalazkach zwiększających wydajność prasy zob. Bajka 2008: 118‒123.

84

mającej na celu odpowiedź na pięć podstawowych pytań: Co? Gdzie? Kiedy? Jak? Dlaczego? (Wolny-Zmorzyński i in. 2009: 37‒38). Paradygmat newsa i rosnący rozwój nowych praktyk dziennikarskiego dyskursu są przejawem początku procesu przedmiotowej profesjonalizacji zawodu, któremu towarzyszyła również podmiotowa instytucjonalizacja dziennikarstwa. Najważniejszym jej przejawem była tendencja środowiska pełnoetatowych pracowników prasy do zrzeszania się w związki i stowarzyszenia zawodowe, co stanowiło jednoznaczny przejaw zaistnienia nowej instytucji i praktyki wyodrębnionej spośród innych form działalności (Hallin, Mancini 2007: 111).

Kolejny element zbiorowej profesjonalizacji, czyli rozwój organizacji zawodowych, przypadł na druga połowę XIX w. Wyłaniające się dziennikarstwo, będące pod silnym naciskiem kapitalistycznego rynku informacji oraz coraz większej konkurencji wśród wydawców, rozwijało nowe gatunki dziennikarskie, kolportując zróżnicowane informacje dla zróżnicowanych odbiorców. Jednocześnie istotną kwestią dla przedstawicieli rodzącego się zawodu było wypracowanie lepszych warunków zatrudnienia w redakcjach. Pierwsi etatowi dziennikarze stanowili nowy rodzaj autorów operujących słowem, różniący się znacznie od publicystów i literatów poprzedniego stulecia. Stąd wyraźna potrzeba tworzenia organizacji zawodowych, które zresztą na przełomie XIX i XX w. były zjawiskiem powszechnym wśród wielu innych grup zawodowych.

Instytucjonalizacja w dziennikarstwie, podobnie jak jego wczesny rozwój, nie przebiegała jednolicie we wszystkich państwach europejskich, charakteryzuje ją również pewne opóźnienie na gruncie amerykańskim. Pierwszym stowarzyszeniem związanym z prasą drukowaną było brytyjskie „Newspaper Society”, powołane do życia w 1836 r. (Kononiuk 2015: 66). Z kolei pierwszym ogólnokrajowym podmiotem instytucjonalnym zostało jednak kilkadziesiąt lat później Krajowe Stowarzyszenie Dziennikarzy (National Assosiation of Journalists), przekształcone w 1890 r. w Królewski Dyplomowany Instytut Dziennikarstwa (Institue of Journalists), którego celem miało być budowanie statusu i poprawa kwalifikacji wszystkich członków dziennikarskiej profesji (Høyer, Lauk 2003: 3). Instytucja ta jednak nie charakteryzowała się jednomyślnością co do przyszłości dziennikarstwa, toteż w 1907 r., na fali wewnętrznych konfliktów w organizacji, powołano Krajowy Związek Dziennikarzy (The National Union of Journalists), którego celem była przede wszystkim dbałość o warunki płacowe przedstawicieli zawodu (Kononiuk 2013: 66).

85

W innych krajach Europy instytucjonalizacja zawodowa dziennikarzy postępowała w zbliżonym czasie, tj. w drugiej połowie XIX oraz na początku XX w. W Niemczech pierwsze ogólnokrajowe organizacje powstały w latach 1860‒1870, w Skandynawii w latach 1870‒1890, natomiast w Holandii w 1884 r.¹² Jednym z ważniejszych celów powoływania tych organizacji było kształtowanie tożsamości zawodowej, głównie za sprawą opracowania kodeksów etycznych dziennikarzy, oraz rozpoczęcie debaty na temat kształcenia zawodowego dziennikarzy.

Wspomniane elementy kształtowania się instytucjonalnego oblicza zawodu są ściśle związane z pojęciem profesjonalizacji, którą należy rozumieć jako wyodrębnienie się dziennikarstwa jako specyficznej grupy zawodowej, posiadającej cechy konstytutywne. Tymi cechami są: własny system wartości i standardów postępowania, idea służby publicznej oraz autonomiczność przedstawicieli zawodu w stosunku do innych dziedzin aktywności społecznej (Hallin, Mancini 2007: 221)¹³. Potrzeba profesjonalizacji w dziennikarstwie pojawiła się równie szybko jak potrzeba organizacji związków zawodowych. W tym drugim przypadku główną przyczyną była konieczność zabezpieczenia interesu dziennikarzy. Profesjonalizacja natomiast była wynikiem specyficznych praktyk na rynku prasy, zaistniałych w drugiej połowie XIX w., które wzbudziły ogólnoświatową debatę na temat miejsca i roli prasy w przestrzeni publicznej.

W Londynie w 1832 r. tamtejszy publicysta Charles Knight wydał pierwszy numer „Penny Magazine” – gazety skierowanej do czytelników dysponujących „małą ilością czasu i niewielkimi sumami pieniędzy” (Briggs, Burke 2010: 151). Pismo to było odpowiedzią na rosnący popyt na informację wśród niższych warstw społecznych. W założeniu miało kosztować niewiele (tytułowego pensa) i zapełnione było w podobnym stopniu tekstem, jak i ilustracjami (którymi były najczęściej reprodukcje dzieł sztuki). „Penny Magazine” w okresie swojej świetności osiągnął nakład zbliżony do 200 tys. egzemplarzy, a jak okazało się nieco później – przetarł szlak dla prasy o podobnym charakterze w innych rejonach świata.

Rosnąca konkurencja na rynku gazet i magazynów wymuszała na wydawcach poszukiwanie nowych, atrakcyjnych formatów. Koncepcja Knighta została bardzo szybko

12 Podaję za: T. Kononiuk (2013: 65).

13

Problem profesjonalizacji w dziennikarstwie, a także cechy wyróżniające profesję spośród innych dziedzin aktywności społecznej będą przedmiotem rozważań w następnym rozdziale. W tym miejscu przytaczam skróconą definicję profesjonalizacji według Hallina i Manciniego, która w efektywny sposób oddaje charakter tego procesu.

86

zaadoptowana przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych, gdzie rozwój prasy podlegał regułom rynku komercyjnego i od początku charakteryzował się znaczną autonomicznością w stosunku do sfery literackiej i politycznej (Kononiuk 2015: 118). Komercjalizacja przyczyniła się do wzrostu czytelnictwa oraz transformacji gazet z niewielkich przedsiębiorstw w duże, sprawnie zarządzane i rentowne instytucje (Hallin, Mancini 2007: 206).

Wymienione czynniki spowodowały rozwój nowych, tanich i nastawionych na sensację gazet, wśród których prym wiodły wydawnictwa będące w rękach Josepha Pulitzera. Jego działalność wydawnicza w Stanach Zjednoczonych walnie przyczyniła się do umasowienia prasy, a konkurencyjna walka, którą toczył z Williamem Randolphem Hearstem, była głównym powodem zaistnienia potrzeby opracowania profesjonalnych wyznaczników zawodu dziennikarstwa. Prasa Pulitzera i Hearsta charakteryzowała się pogonią za tanią sensacją, publikowaniem niesprawdzonych informacji, opisami skandali obyczajowych, ale także – walką z korupcją na szczytach władzy (Bajka 2008: 136). Okres rywalizacji pomiędzy prasowymi magnatami w Stanach Zjednoczonych przypadł na przełom XIX i XX w., a współcześnie jest określany erą „żółtego dziennikarstwa”¹⁴ lub „żółtej prasy” (yellow journalism, yellow press). Główną zasadą przyświecającą tworzeniu tekstów w tych gazetach miała być maksyma Pulitzera: „Pisz tak, aby rozumiała cię twoja służąca” (Bajka 2008: 138).

W wyniku rozwoju „żółtej prasy” i wyniszczającego niemal działania dwóch magnatów wydawniczych prasa i gazety w krótkim okresie objęły swoim zasięgiem całe Stany Zjednoczone. Nakłady pism rosły w tempie gargantuicznym, nierzadko sięgając miliona egzemplarzy, przy czym ich cena pozostawała na minimalnym poziomie (Bajka 2008: 138). Pomimo że wspomniany okres jest w literaturze przedmiotu oceniany bardzo krytycznie, należy zwrócić uwagę na jego pozytywne cechy. Za sprawą „żółtego dziennikarstwa” światło dzienne ujrzało wiele nieprawidłowości w zarządzaniu państwem, a administracja rządowa oraz polityka znalazły się bodaj po raz pierwszy w centrum zainteresowania całych mas odbiorców. Przytoczony wyżej „New York World” był również pionierem dziennikarstwa śledczego, a więc zjawiska ocenianego jednoznacznie pozytywnie. Mimo że pierwsze „żółte gazety” najbardziej przypominały niesławną współcześnie prasę tabloidową, należy również pamiętać, że ich gwałtowny rozwój był swoistym katalizatorem debaty na temat

14

Nazwa prawdopodobnie pochodzi od żółtych stron (yellow pages), na których Pulitzer drukował w swoim „New York World” komiks pt. The Yellow Kid autorstwa Richarda Outcaulta. Ciekawostką jest fakt, że Outcault bardzo szybko został „podkupiony” przez Hearsta (Bajka 2008: 138).

87

obowiązków dziennikarstwa. Stanowił impuls do utworzenia pierwszych katalogów norm i zasad, jakimi dziennikarz powinien kierować się w swojej pracy.

Proces kodyfikacji działalności dziennikarskiej i powinności prasy wobec prawa najszybciej rozpoczęły Stany Zjednoczone. Istotnym wydarzeniem, sytuującym to państwo w kluczowym miejscu dla historii zawodu, były dokonane jeszcze w XVIII w. pierwsze reformy konstytucyjne związane z procesem komunikowania, również masowego. Uchwalone na mocy Pierwszej Poprawki w 1791 r. konstytucyjne prawo jednostki do „wolności słowa lub wolności prasy” sytuowało rozwijającą się prasę w wyjątkowym miejscu organizacji społeczno-politycznej. Zagwarantowane prawa dały asumpt do przyszłych debat i działań mających na celu umiejscowienie roli zawodu w sferze publicznej i społecznej. Hallin i Mancini zwracają z kolei uwagę, że w „Ameryce Północnej profesjonalizacja zawodu była ściśle związana ze zwrotem w stronę neutralnych politycznie gazet” (Hallin, Mancini 2007: 223).

Równie istotna była wspomniana specyfika nowego, „żółtego dziennikarstwa”, powszechnie krytykowanego za sensacjonalizm, komercjalizację oraz tendencje monopolistyczne (McQuail 2008: 183). Kolejnym przejawem procesu profesjonalizacji była również transformacja ekonomiczna. Jak wskazują dzisiejsi medioznawcy, w wyniku popularyzacji yellow press znacząco zmieniła się struktura źródeł finasowania gazet, gdzie przychody ze sprzedaży egzemplarzy zostały zastąpione wpływami od reklamodawców (Baker 1994: 15). W okresie od 1879 do 1929 r. procentowy udział przychodów tytułów prasowych z reklamy wzrósł z 44% do 71% (Baker 1994: 15). Pozwoliło to z jednej strony na uniezależnienie się prasy amerykańskiej od wpływów politycznych, a z drugiej umożliwiło utworzenie dużych organizacji rynkowych: domów mediowych, koncernów wydawniczych, które – kierowane m.in. przez Pulitzera i Hearsta ‒ przyczyniły się do koncentracji rynku prasowego.

Zwiększenie roli dziennikarzy w przestrzeni publicznej, którzy już w XVIII w. mieli być nazywani „czwartą władzą”¹⁵, prowadziło nie tylko do instytucjonalizacji zawodowej pracowników prasowych, ale również do podjęcia prób kształcenia zawodowego i edukacji w zakresie tej praktyki. Pierwsza wyższa szkoła dziennikarstwa została ufundowana mocą testamentu Josepha Pulitzera na Uniwersytecie Columbia. W 1912 r. na kierunku

15

Sformułowania tego miał użyć po raz pierwszy Edmund Burke, odnosząc się do władzy politycznej prasy, która charakteryzowała się silnym związkiem z decydentami, czyli instrumentalizacją. Więcej zob. D. McQuail (2007: 180‒183).

88

dziennikarskim naukę miało rozpocząć 75 studentów (Bajka 2008: 140). Według Hallina i Manciniego do tego czasu w Stanach Zjednoczonych istniały już trzy zawodowe szkoły oraz około 10 kursów dziennikarstwa w innych szkołach wyższych i uniwersytetach (Hallin, Mancini 2008: 222). W Europie formalna edukacja dziennikarska pojawiła się nieco później: pierwszy, scentralizowany system programowy obejmujący kształcenie dziennikarzy pojawił się w latach 20. XX w. w Finlandii (Hallin, Mancini 2008: 222). Kolejne kroki w tym kierunku podjęły Szwecja (lata 30. XX w.), Norwegia (1951 r.), Holandia (1966 r.)¹⁶.

W krajach śródziemnomorskich, takich jak Włochy czy Francja, gdzie tradycje dziennikarskie wyodrębniły się z pola działalności literackiej stosunkowo późno, formalna edukacja w tym zakresie nastąpiła dopiero w latach 80. XX w. (Hallin, Mancini 2007: 113). W Wielkiej Brytanii z kolei, jak podaje Tadeusz Kononiuk, warunki do ustanowienia jednolitego systemu szkolenia dla dziennikarzy zaistniały w późnych latach 40. XX w. Było to wynikiem porozumienia pomiędzy wspomnianymi w poprzedniej części rozdziału Krajowym Związkiem Dziennikarzy, przedstawicielami Instytutu Dziennikarstwa oraz właścicielami gazet. Efektem konsensusu było powołanie Krajowej Rady ds. Szkolenia Dziennikarzy, której zadaniem było ustalenie standardów kształcenia (Kononiuk 2013: 126). Kierunek, w jakim podążało dziennikarstwo w pierwszej połowie XX w. w Wielkiej Brytanii oraz innych państwach demokratycznych, wyznaczała doktryna normatywna, opierająca się na zasadach społecznej odpowiedzialności mediów, której główne założenia ustanowione zostały w Stanach Zjednoczonych.

Kluczową rolę w konceptualizacji teorii społecznej odpowiedzialności prasy odegrała wspomniana wyżej Komisja ds. Wolności Prasy – była to prywatna inicjatywa badawcza powołana w 1942 r., którą kierował kanclerz Uniwersytetu w Chicago, Robert Hutchings. Zadaniem komisji było przede wszystkim zaproponowanie okoliczności i reguł, w jakich prasa może z powodzeniem realizować swoje cele, a także konkretyzacja tych celów, ze szczególnym uwzględnieniem zachowania konstytucyjnego prawa do wolności prasy i opinii (Hutchings 1947: 6‒12). W literaturze wskazuje się, że powołanie komisji było kamieniem milowym w historii współczesnej prasy (McQuail 2007: 183; Hallin, Mancini 2007: 225), nie tylko ze względu na pionierski charakter podjętej przez nią problematyki badawczej, ale również ze względu na wkład, jaki jej ustalenia wniosły do sposobu organizacji

89

instytucjonalnej i systemowej działalności prasy w innych demokratycznych państwach XX w. (McQuail 2007).

Wynikiem badań Komisji Hutchingsa była przede wszystkim krytyka „żółtego dziennikarstwa”, ogólnie panującej w prasie pogoni za sensacją i skandalem, a także sprzężenia informacji publikowanych w gazetach z opiniami formułowanymi przez publikujących je redaktorów (McQuail 2007: 184). W raporcie zaproponowano koncepcję społecznej odpowiedzialności prasy, wymieniono również podstawowe standardy, którymi dziennikarze powinni się kierować. Były to przede wszystkim postulaty rzetelności, obiektywizmu w relacjonowaniu wydarzeń, wyraźnego oddzielenia informacji prasowej od komentarza, reguły równej reprezentacji wszystkich grup społecznych oraz przestrzegania wartości etycznych i dobrej praktyki zawodowej (Hutchings 1947: 20‒28). W rozumieniu Komisji społeczna odpowiedzialność prasy polegała na służbie w interesie publicznym. Obowiązki prasy wobec czytelników polegały na utworzeniu w przestrzeni prasowej wolnego forum komentarzy, krytyki, wymiany opinii oraz edukacji w zakresie pożądanych wartości społecznych (Hutchings 1947: 20‒28).

Teoria odpowiedzialności społecznej miała swoje implikacje również w zakresie systemowej organizacji instytucji prasowych. Zgodnie z jej ideami prasa – jako wspólne dobro ogólnospołeczne czy też „instytucja zaufania społecznego” ‒ podlegać miała wewnętrznej samoregulacji, chociaż członkowie Komisji dopuszczali w pewnych sytuacjach możliwość interwencji rządowej. Chodziło o stworzenie systemowych możliwości oderwania się prasy od kapitalistycznych reguł rynku komercyjnego w imię realizacji potrzeby rzetelnego informowania i obiektywizmu. Adaptacja wymienionych zaleceń Komisji polegała na marginalizacji wpływu właścicieli mediów na praktykę pracy redakcyjnej, co skutkowało przeniesieniem funkcji zarządzania redakcją z właścicieli na zawodowych dziennikarzy (Kononiuk 2013: 151). Był to kolejny etap zwiększenia autonomiczności zawodu dziennikarza w stosunku do grup nacisku, zarówno politycznych, jak i biznesowych.

Teoria społecznej odpowiedzialności prasy została – w zróżnicowanej formie – zaadaptowana nie tylko w Stanach Zjednoczonych, ale również w krajach Europy Zachodniej w ciągu dwóch lub trzech dekad od ogłoszenia raportu (McQuail 2007: 185). Przyczyniła się do ustanowienia powszechnie panującego paradygmatu, przez pryzmat którego dziennikarstwo było postrzegane w demokratycznych społeczeństwach europejskich oraz w Stanach Zjednoczonych. Doktryna społecznej odpowiedzialności do dzisiaj stanowi

90

wartościowy i ponadczasowy zestaw reguł i norm, które przeniknęły do powszechnej świadomości odbiorców prasy oraz innych mediów masowych. Spowodowała silne utrwalenie korelacji pomiędzy działalnością dziennikarską a obiektywizmem, rzetelnością i niezależnością od grup interesu, które stanowią również podwaliny współczesnego sposobu postrzegania przedstawicieli zawodu.

Argumentem potwierdzającym istotność wpływu ustaleń Komisji Hutchingsa na praktyki stosowane w dziennikarstwie XX w. jest dowiedziona wielokrotnie obecność tych ustaleń w przepisach i normach zawodowych przyjętych przez stowarzyszenia i organizacje dziennikarskie na całym świecie. W badaniu przeprowadzonym przez Tinę Laitilę w 1994 r., obejmującym analizę komparatystyczną kodeksów zawodowych z 31 europejskich państw, wpływy doktryny odpowiedzialności społecznej są wyraźne. Postanowienia kodeksów dziennikarskich w głównej mierze oscylowały wokół prawdziwości i jasności informacji, ochrony praw konsumentów mediów, odpowiedzialnego kształtowania opinii publicznej, integralności źródeł informacji oraz wypracowania konkretnych standardów gromadzenia i prezentacji informacji (Laitila 1995: 533‒539). Ponadto wśród szczególnych postanowień ponad 70% kodeksów etycznych zawierało poszanowanie dla różnorodności rasowej, etnicznej, religijnej, zakaz przyjmowania korzyści majątkowych oraz szacunek dla prywatności (Laitila 1995: 540). W innym opracowaniu dotyczącym zasad praktyki dziennikarskiej badacz Nigel Harris zwracał uwagę na postulowaną w nich konieczność rzetelnego informowania odbiorców, tłumienie uprzedzeń i pogoni za sensacją czy niewkraczanie w sferę prywatną (Harris 1992: 66).

Pierwsze kodeksy dziennikarskie powstawały jeszcze przed powołaniem Komisji ds. Wolności Prasy. Według McQuaila ruch kodyfikacji praktyki dziennikarskiej narodził się w latach 20. XX w. w Stanach Zjednoczonych m.in. za sprawą Amerykańskiego Stowarzyszenia Wydawców Prasowych, które jako pierwsze miało wyznaczyć reguły i praktyki dotyczące prasy drukowanej w 1923 r. (McQuail 2007: 186). W zbliżonym okresie podobne kodeksy pojawiały się w Europie, początkowo we Francji, w Szwecji i Finlandii. Do 1980 r. dziennikarskie kodeksy zawodowe pojawiły się w większości krajów Starego Kontynentu (Laitila 1995: 527‒530).

McQuail zauważa, że kodeks etyki dziennikarskiej stanowi pewną formę teorii normatywnej, w której egzemplifikowane są wartości uznawane przez media (prasę) za idee przewodnie swojego działania (McQuail 2007: 186). Dlatego też stanowią one istotne źródło

91

wiedzy na temat postrzegania roli i obowiązków dziennikarskich, wywodzącej się z ustaleń przedstawicieli zawodu. Kodeksy etyczne są jednym z końcowych efektów procesu profesjonalizacji dziennikarstwa, który dokonał się w Ameryce Północnej i Europie na