1. Zagadnienia teoretyczne
1.10. Semantyczna kategoria określoności/nieokreśloności
1.10.1. Intensjonalna koncepcja determinacji
Naturalnym rozwinięciem modelu składni predykatowo-argumentowej jest intensjonalna koncepcja determinacji S. Karolaka. Jej uwzględnienie jest zatem zasadne w pracy poświęconej modelowanym predykatowo-argumentowo propo-zycjom i ich wykładnikom o postaci frazy nominalnej.
Opisowi określoności/nieokreśloności poświęca S. Karolak m.in. monografie:
Kwantyfikacja a determinacja w językach naturalnych (Karolak, 1990), Gramatyka kontrastywna przedimka (rodzajnika) francuskiego i angielskiego (Karolak, 2002a) oraz szereg artykułów (m.in. zawartych w tomie Od semantyki do gramatyki)
(Karo-lak, 2001). Pierwsza z monografii zawiera bardzo bogate omówienie i krytykę kon-cepcji starszych, wywodzących się z tzw. doktryny dystrybucji i gramatyki Port-Royal (teoria aktualizacji) oraz ujęć kwantyfikacyjnych (por. też Karolak, 2001, ss. 209–232).
Szczegółowy i przejrzysty opis intensjonalnej koncepcji determinacji przedstawia artykuł O pojęciach określoności i nieokreśloności (Karolak, 2001, ss. 315–335).
Zdaniem S. Karolaka „różnice między określonością a nieokreślonością są deter-minowane relacjami, jakie istnieją między funkcjami propozycjonalnymi (formami logicznymi) a propozycjami” (Karolak, 2001, s. 316). Tak rozumiana określoność/
nieokreśloność ma charakter kombinatoryczny. „W funkcjach propozycjonalnych wszystkie pozycje symbolizowane za pomocą zmiennych są puste, podczas gdy w propozycjach, będących wynikiem podstawienia stałych (pojęciowych) za zmienne, pozycje – wszystkie lub tylko niektóre – zostają wypełnione” (Karolak, 2001, s. 316).
Dla stopnia określoności pojęć istotna jest ich wartość intensjonalna (pojęciowa) oraz stopień zamknięcia propozycji, które konstytuują.
•
Kryterium wartości intensjonalnej dzieli pojęcia na:– pojęcia jednostkowe, które denotują pojedyncze przedmioty;
– pojęcia ogólne, które denotują zbiory indywidualnych przedmiotów.
•
Kryterium funkcyjne pozwala wyróżnić z kolei:– pojęcia niezależne (autonomiczne – predykaty w definicji semantycznej);
– pojęcia zależne włożone w zasięg innych pojęć (nieautonomiczne – argumenty);
– pojęcia zależne nierestryktywne wiążące zmienne propozycjonalne, których językowym wykładnikiem są nazwy zależne bez absorpcji (nieprzedmio-towe), np. podróż;
– pojęcia zależne restryktywne wiążące zmienne indywiduowe, których językowym wykładnikiem są nazwy zależne z absorpcją (przedmiotowe).
Cechą charakterystyczną pojęć tego rodzaju jest niezupełność ich sensu wynikająca z wchłonięcia jednej z pozycji argumentowych, por. logik, nauczyciel.
•
Kryterium stopnia zamknięcia propozycji (które zależy częściowo od ich funkcji w kombinatoryce pojęć) pozwala wyróżnić:– pojęcia niezależne i zależne nierestryktywne konstytuujące propozycje zamknięte. W propozycjach powyższego typu wszystkie pozycje są wypełnione stałymi pojęciowymi, zamknięcie jest zupełne pod warunkiem wypełnienia pozycji przez pojęcia intensjonalnie zupełne (z jednoznacznie wyznaczonymi wartościami zmiennych);
– pojęcia niezależne i zależne konstytuujące propozycje niedomknięte, których cechą charakterystyczną jest otwieranie minimum dwóch pozycji, w których część pozycji nie jest związana;
– pojęcia zależne konstytuujące propozycje otwarte; propozycje otwarte wystę-pują jedynie w pozycji nieautonomicznej ze względu na wymóg binarności sądu logicznego (propozycji niezależnych).
W konsekwencji powyższych klasyfikacji S. Karolak zalicza do sfery nieokre-śloności:
– propozycje zamknięte w pozycjach zależnych i niezależnych, w których pozycje zostały wypełnione propozycjami intensjonalnie niezupełnymi z niejedno-znacznymi wartościami zmiennych, np.
fr. Un enfant est mort.
fr. La mort d’un enfant.
Ich nieokreśloność wynika z ogólnego charakteru pojęć wiążących zmienne otwarte przez temporalnie zaktualizowane (aktualne, szczegółowe) pojęcie kon-stytutywne, ich intensja (to, że odnoszą się do zbioru otwartego) jest niezgodna z wartością zmiennej, którą wiążą (predestynowaną do wypełnienia przez zbiór zamknięty albo indywidualny przedmiot);
– propozycje niedomknięte w pozycjach autonomicznych i nieautonomicznych, w których propozycje wypełniające otwarte pozycje są intensjonalnie niezu-pełne i nie wyznaczają wartości pozycji pustej (i/lub swoich wartości) w sposób jednoznaczny, np.
fr. On à promis un mariage.
fr. une promese de mariage
fr. l’héritage d’une villa d’une vielle tante;
– „propozycje otwarte, w których zmienne nie zostały dookreślone ze względu na ogólny charakter pojęć konstytutywnych” (Karolak, 2001, s. 319), np.
fr. un mariage fr. un prince fr. un suspect.
Do strefy określoności należą z kolei:
– propozycje zamknięte z wszystkimi pozycjami wypełnionymi propozycjami zamkniętymi (lub niedomkniętymi z jednoznacznie wyznaczonymi zmiennymi), np.
fr. Dans la Pologne du XVIe siécle, les nobles se convertirent au protestantisme.
fr. la conversion au protestantisme des nobles dans la Pologne du XVIe siécle;
– propozycje niedomknięte z jednoznacznymi wartościami zmiennych wolnych wynikającymi bądź z ogólnego charakteru pojęć, które je otwierają, bądź z relacji typu jednoznacznego (jedno-wieloznacznego, wielo-jednoznacznego z wypełnioną pozycją wieloznaczną), np.
fr. la croyance dans l’absurdité de l’existence;
– propozycje z wszystkimi pozycjami niewypełnionymi (otwarte), ale jednoznacznie określonymi ze względu na swój charakter ogólny (jednostkowe przedmioty kategorialne) i/lub ogólną wartość pojęcia nadrzędnego, por.
fr. La parole est un attribut de l’homme.
Szczególnie ważne w interpretacji wyrażeń języków naturalnych pod kątem semantycznej kategorii określoności/nieokreśloności są, zdaniem Karolaka, ich wartość pojęciowa i wartość pozycji, którą wiążą. Pojęcia jednostkowe wymagają jednoznacznego wypełnienia swoich zmiennych poprzez (zupełne) zamknięcie propozycji bądź – w przypadku propozycji niedomkniętych – ich jednoznaczne wyznaczenie przez pozostałe pozycje in praesentia. W przypadku jednostkowych jednomiejscowych (nierelacyjnych) nazw z absorpcją jedyna otwarta pozycja jest wyznaczona w sposób jednoznaczny przez wartość samego pojęcia konstytutywnego (por. np. Bóg, Ziemia).
Pojęcia ogólne z kolei są intensjonalnie zupełne, gdy zostaną umieszczone w zasięgu pojęć niezaktualizowanych temporalnie, ogólnych, por.
pol. Człowiek jest śmiertelny.
Natomiast pod wpływem pojęć aktualnych (gdy wiążą pozycje szczegółowe) tracą swoją intensjonalną zupełność, por.
pol. Jakiś człowiek idzie po ulicy.
Kombinatoryczny charakter modelu pozwala, zdaniem S. Karolaka, uniknąć opartego w pewnym stopniu na intuicji językowej badacza klasyfikowania wyrażeń językowych w oparciu o to, co miał na myśli nadawca komunikatu (Karolak, 1990, ss. 55–57), i, wbrew obiegowej opinii, idealnie nadaje się do analizy zdań uwikłanych w kontekst. Zanim bowiem uznamy dane wyrażenie za kontekstowe (ewentualnie też konsytuacyjne), należy wykluczyć jego autosemantyczność, w czym teoria Karolaka sprawdza się dobrze.