Geneza idei pomocniczości sięga czasów starożytnych. W społeczeństwie opisanym przez Arystotelesa ideę pomocniczości przyjmowano jako pewną oczywistość, która polegała na potrzebie przynależności grup mniejszych do grup większych, a ich celem była realizacja niektórych zadań społecznych. Według myśli Arystotelesa, zadania poszczególnych grup nakładają się na siebie. Idea pomocniczości nie jest oparta na brakach, deficytach, niewystarczalności poszcze-gólnych jednostek lub grup społecznych, lecz jej celem jest rozwój i doskonalenie się społeczeństwa (Millon-Delsol, 1995, s. 11—12).
Nauka społeczna Kościoła odegrała niewątpliwie istotną rolę w rozwoju ustro-jów demokratycznych państw europejskich. Zajmowała się kwestiami społecznymi, które były obecne w Kościele od samego początku. Oficjalne dokumenty Kościoła odpowiadały na niektóre problemy społeczne, poruszały kwestie dotyczące relacji państwo—obywatel (Grzegorski, 2012).
Papież Leon XIII 15 maja 1891 roku ogłosił encyklikę Rerum novarum (o kwe-stii robotniczej), która dała początek i podstawy katolickiej nauce społecznej.
Papież podjął się próby odpowiedzi na główne pytania społeczne, przedstawił w swojej encyklice zarys oraz analizę ówczesnej sytuacji społeczno-gospodarczej (Molendowska, 2011). Podkreśla, że ingerencja państwa w kwestie społeczne powinna być ograniczona: „Prawo wymaga, żeby ani jednostka, ani rodzina nie była pochłaniana przez państwo; jest więc rzeczą słuszną, by i jednostka, i rodzina miała swobodę działania, jak długo nie zagraża dobru powszechnemu lub nie wyrządza krzywdy bliźniemu” (Leon XIII, 2005 [1891], s. 28—29). Autor zakła-da również, że są pewne sytuacje, w których państwo, władza świecka, może, a wręcz powinna interweniować, zapewniając ochronę praw obywatelskich, a także chroniąc poszanowania godności osoby ludzkiej: „Jeśli zatem interesy bądź ogółu, bądź jednej klasy społecznej zostały naruszone lub zagrożone, a nie ma już innych środków zaradczych, wówczas należy uciec się do władzy publicznej”. Dalej papież
108
Bariery aktywności zawodowej
podkreśla, że rola pomocnicza państwa musi być ograniczona: „Chcieć więc, żeby władza świecka przenikała swym rządem aż do wnętrza domu, jest błędem wielkim i zgubnym. Z pewnością jeśli jakaś rodzina znajdzie się w wielkich trudnościach i bez rady, że sama się z nich wyzwolić nie może, jest rzeczą słuszną, by jej w tych ostatecznościach państwo udzieliło pomocy; rodziny bowiem są cząstkami pań-stwa. Tak samo, kiedy w obrębie czterech ścian domu przyjdzie do poważnego podeptania praw wzajemnych, niech wówczas władza państwowa odda każdemu, co mu się należy; będzie to nie pochłanianie praw obywatelskich, ale ich obrona i wykonywanie słusznej, a powinnej opieki” (Leon XIII, 2005 [1891], s. 29).
Ponadto papież kładł nacisk na to, aby państwo angażowało się w rzeczywi-stość społeczną z zachowaniem wielkiej ostrożności. Ingerencja władzy publicznej powinna być obwarowana pewnymi ustalonymi granicami. Papież Leon XIII wyznaczył obszary, w których państwo jest zobowiązane podejmować działanie, są to między innymi: zatrudnienie, warunki pracy, wynagrodzenie, ochrona włas-ności prywatnej, a także ochrona kobiet i dzieci (Molendowska, 2011).
Słowo „pomocniczość” zostało zdefiniowane w 1931 roku w encyklice Qua-dragesimo anno papieża Piusa XI, wydanej w 40. rocznicę ogłoszenia encykliki Rerum novarum. Następca kontynuował zagadnienia społeczne związane z zasadą subsydiarności. Papież Pius XI mówi o istocie zasady pomocniczości, która tkwi w elastycznym sposobie, metodach reagowania podmiotów wyższych na podmioty na szczeblach niższych (Bąkowski, 2007). Encyklika Quadragesimo anno stawia zasadę subsydiarności jako najwyższe prawo w filozofii społecznej (Pius XI, 2002 [1931]). Podkreśla, że ingerencja państwa w życie społeczne jednostek, grup społecznych powinna występować tylko wówczas, gdy jest to konieczne (Molen-dowska, 2011). W traktacie o Unii Europejskiej w 1992 rokuprzyjęto także jako ogólnie obowiązującą zasadę pomocniczości, która stosowana była w odniesieniu do polityki ochrony środowiska w Jednolitym akcie europejskim. Zasada ta ustala granicę ingerencji Unii Europejskiej w poszczególnych krajach członkowskich, w obszarach, które nie należą do jej kompetencji wyłącznej, „wspólnota podejmu-je działania tylko wówczas, jeśli cele mogą być lepiej zrealizowane na poziomie wspólnotowym niż krajowym” (Popławska, 2000, s. 8).
„Subsydiarność” (łac. subsydium — pomoc, wsparcie) opiera się na zasadach, których praktyczny wymiar można przedstawić następująco. Wyżej zorganizowa-na grupa społeczna powinna nieść pomoc grupom na niższych szczeblach, z kolei jednostki niższe powinny zgłosić się o pomoc do wyższych grup. Należy także określić kryteria i granice udzielanej pomocy, by nie pojawiło się uzależnienie.
Jednym z założeńpomocy społecznej jest reguła pomocniczości, rozumiana jako zapobieganie, wspieranie jednostek, grup społecznych w wszelkich działaniach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb, a także umożliwienie funkcjonowania w godnych warunkach. Subsydiarność zakłada, że państwo, organy pomocy społecznej powinny interweniować tylko wówczas, gdy jednostki, rodzina nie są w stanie samodzielnie wypełnić ról społecznych. Celem instytucji społecznych jest zatem aktywizacja podmiotów, które z powodu różnorodnych dysfunkcji potrzebują wsparcia i fachowej pomocy. Zadaniem pomocy społecznej
109
K. Słowik: Kształtowanie postawy przedsiębiorczej wśród wychowanków…
jest udzielenie należytego wsparcia, świadczeń, na tyle, na ile to konieczne, by pomoc instytucjonalna nie wyręczała w sposób trwały jednostek, grup, rodzin w realizowaniu ról społecznych (Moll, 2014).
Pomoc społeczna w świetle zasady subsydiarności spełnia trzy funkcje:
1. Zapobiegawczą, występującą w trudnej sytuacji życiowej poszczególnych jed-nostek lub rodzin, w przypadku gdy trudności tych nie są w stanie samodzielnie pokonać pomimo posiadanych umiejętności, zasobów.
2. Gwarancyjną, polegającą na zapewnieniu minimalnej gwarancji dla strefy bytowej osób potrzebujących pomocy, co pozwala przetrwać im trudną sytuację życiową w warunkach odpowiadających godności istoty ludzkiej.
3. Aktywizacyjną, której istotą jest podejmowanie działań na rzecz aktywizacji podmiotów korzystających ze świadczeń pomocy społecznej, co ma na celu usamodzielnienia się życiowe jednostek, rodzin, a także zapewnienie integracji społecznej z środowiskiem lokalnym (Moll, 2014).
Specyfikę przedsiębiorczości społecznej podkreśla Mirosław Grewiński:
„[…] przedsiębiorczość to nie tylko postawa i działalność ekonomiczna, ale także społeczna, która realnie przyczyniać się może do zwiększania dobrobytu społecznego i społecznej szczęśliwości wielu grup zagrożonych wykluczeniem społecznym. Działania podmiotów gospodarki społecznej to praktyczne dowody i jednocześnie argumenty, które wpisują się w trwającą dyskusję i poszukiwanie najbardziej adekwatnej definicji i roli dla przedsiębiorczości społecznej, co wydaje się […] zamierzeniem trudnym, a jednocześnie niezbędnym ze względu na zna-czenie tego zjawiska dla rozwoju współczesnych społeczeństw, borykających się z wieloma problemami społecznymi” (Grewiński, 2012, s. 21).
Zasada subsydiarności występuje jako istotny element pracy z młodzieżą, zwłaszcza takiej grupy osób, która korzysta z instytucjonalnej pomocy społecz-nej. Zadaniem pracowników, którzy towarzyszą, wspierają młodych na progu dorosłego życia, jest motywowanie do podejmowania działań ukierunkowanych na przedsiębiorcze usamodzielnienie się. Pomoc materialna dla osób w trudnej sytuacji życiowej powinna być uwarunkowana sytuacyjnie i czasowo. Zasada pomocniczości zakłada wsparcie na tyle, na ile to konieczne, by nie uzależniać ludzi od otrzymywanego wsparcia, ale nakłaniać do podejmowania takich działań, które pomogą samodzielnie kroczyć przez życie.
Kształtowanie postaw przedsiębiorczych wymaga wiele wysiłku i pracy.
Jednak uważam, że warto podjąć się tego wyzwania, zwłaszcza w grupie osób znajdujących się w trudnych sytuacjach życiowych, by mogły nabyć umiejęt-ności wykorzystywania pojawiających się szans. Aktywizowanie młodzieży do podejmowania różnorodnych przedsiębiorczych działań może bowiem zachęcić ją do samodzielnego i kreatywnego myślenia, a także przeciwdziałać wykluczeniu społecznemu.
110
Bariery aktywności zawodowej