Język kolonizowanego a/i język kobiet

Zarówno badania postkolonialne, jak i krytyka feministyczna w centrum swoich zainteresowań stawiają między innymi język oraz sposób wypowiedzi. Z perspektywy postkolonialnej rozpatruje się przede wszystkim wybór między językiem rodzimym a językiem kolonizatora, który rozumiany jest jako opowiedzenie się ‘po jednej ze stron’, jest wyborem o politycznych konsekwencjach¹⁰⁴. Sam język ukraiński w czasie pozostawania Ukrainy w stanie zależności od innych państw czy obcych kultur nie pełnił wszystkich swoich funkcji społecznych i kulturowych, a to właśnie język narodowy jest kręgosłupem kultury narodowej

101 Zob. K. Nadana-Sokołowska, Polska i ukraińska proza kobieca okresu międzywojennego – perspektywa modernizmu (środkowo)europejskiego [https://biuletynpolonistyczny.pl/pl/projects/polska-i-ukrainska-proza-kobieca-okresu-miedzywojennego-perspektywa-modernizmu-srodkowoeuropejskiego,144/details dostęp online:

26.06.2020].

102 Zob. О. Кісь (red.), Українські жінки у горнилі модернізації, Charków 2017.

103 Zob. A. Matusiak, W kręgu secesji ukraińskiej. Wybrane problemy poetyki twórczości pisarzy „Młodej Muzy”, Wrocław 2006.

104 Obecnie sytuacja językowa na Ukrainie jest jeszcze bardziej skomplikowana niż na początku lat dziewięćdziesiątych, zob. m.in. T. A. Olszański, Ukraińcy nie gęsi… Ustawa o języku państwowym Ukrainy [https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/komentarze_304.pdf dostęp online: 17.04.2020], N. Gergało-Dąbek,

Pierwsza w niepodległej Ukrainie ustawa o języku ukraińskim

[https://phavi.umcs.pl/at/attachments/2019/0730/133621-cew-analiza-nr23.pdf dostęp online: 17.04.2020], А.

Бондар, Бондар про мовне питання: Нас ненавидять як українців, а зневажають як російськомовних малоросів, які добровільно їдять чуже лайно [https://novynarnia.com/2019/07/02/bondar-2/ dostęp online:

17.04.2020].

42 i nawet sztuka niewerbalna, niezwiązana ze słowem, przez szereg elementów pośrednich jest jednak związana z językiem, z wyobrażeniami kształtowanymi przez język, a nawet z samym brzmieniem języka¹⁰⁵.

Z politycznego punktu widzenia istnieją ciekawe paralele między feministycznym zagadnieniem języka kobiet a powracającym ciągle problemem języka w dziejach dekolonizacji¹⁰⁶. Jak zauważa Aleksandra Byrska:

[...] niezależnie od tego, że teorie Helene Cixous, Julii Kristevej czy Luce Irigaray różnią się między sobą we wskazywaniu źródeł [pogrubienie moje – A.R.] języka kobiecego, cechy charakterystyczne dotyczące poetyki écriture feminine, które można wyodrębnić w czasie czytania ich tekstów, okazują się podobne. To przede wszystkim: fragmentaryczność, brak linearności i ciągów przyczynowo skutkowych, kompulsywność wypowiedzi, emocjonalność i zmysłowość [pogrubienie moje – A.R.]. To również stosowanie powtórzeń i wyliczeń oraz poetyckich ekwiwalentów stanów wewnętrznych. Typowa dla takiej prozy jest też skłonność do dygresji i swobodnych skojarzeń, a także stosowanie w prozie poetyckich tropów. Fabuła często schodzi na drugi plan, a najważniejszy pozostaje narrator i jego emocje; to on, a raczej ona dzieli wydarzenia na ważne i mniej istotne według własnego klucza. Niejednokrotnie to proza skrajnie subiektywna i zorientowana na cielesność¹⁰⁷.

W centrum narracji często znajduje się ja bądź alter ego autorki, stąd nieunikniony subiektywizm, który wbrew pozorom nie stanowi wady, a wręcz niezwykle wzbogaca narrację.

Staje się ona autentycznym zapisem wewnętrznych przeżyć bohaterki, proponując czytelnikowi utożsamienie się z konkretną osobą z krwi i kości, żyjącą w danym miejscu i określonym czasie.

Według Elaine Showalter właściwym zadaniem dla krytyki feministycznej jest skoncentrowanie się na samym dostępie kobiet do języka, na dysponowaniu określonym zasobem leksykalnym, z którego słowa mogą być wybierane, oraz na ideologicznych i kulturowych determinantach wyrazu¹⁰⁸. Znamienne w tym kontekście będą dyskusje ukraińskich krytyków literackich po ukazaniu się debiutanckiej powieści Badania terenowe nad ukraińskim seksem Oksany Zabużko, w których zarzucano jej profanację języka ukraińskiego, stworzonego rzekomo do wyższych celów niż opisywanie intymnego doświadczenia kobiety¹⁰⁹.

105 І. Дзюба, Чи усвідомлюємо ми українську культуру як цілісність?, „Культура і життя” 1988, Nr 4, [za:]

M. Riabczuk, Ukraińska kultura po komunizmie: między postkolonialnym wyzwoleniem a neokolonialnym zniewoleniem, [w:] Raport o stanie kultury i NGO w Ukrainie, Lublin 2012 [http://kulturaenter.pl/wp-content/uploads/2013/03/Raport-o-stanie-kultury-i-NGO-w-Ukrainie-1.pdf dostęp online 01.03.2017], s. 12.

106 E. Showalter, op. cit., s. 130-131.

107 A. Byrska, Język kobiecy jako złudzenie? Pytania o istnienie narracji uwarunkowanej przez płeć, „Wielogłos”, Nr 2(32)/2017, s. 32 [http://www.ejournals.eu/Wieloglos/2017/2-32-2017/art/10459/ dostęp online: 29.06.2020].

108 E. Showalter, op. cit., s. 132.

109 Opublikowano wtedy również kilka rosyjskich, ukrainofobicznych recenzji Badań…, zob. С. Земляной, Писательская карьера. Интеллектуальная хохлушка как сексуально-литературный тип, "Независимая газета" Nr 146(1717)/1998.

43 Z podobnymi reakcjami spotykają się współcześnie i inne pisarki ukraińskie, czego przykładem jest reakcja krytyków oraz czytelników na powieść Sofiji Andruchowycz Siomga (2007), która historię dorastania na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, w okresie agonii ZSRR i czasach kształtowania się niepodległego państwa ukraińskiego, wplata w narrację o cielesności nastolatki/młodej kobiety¹¹⁰. Prawie dwie dekady po odzyskaniu niepodległości i dekadę po debiucie Zabużko, opisywanie tych wydarzeń z punktu widzenia kobiety, jej psychiki i cielesności, nadal wydawało się czymś wręcz obelżywym.

Problem nie polega na tym, że język nie jest w stanie wyrażać świadomości kobiet, lecz na tym, że skłaniano je do milczenia, wypowiedzi eufemistycznych i peryfrastycznych¹¹¹.

Krytycy nie dopuszczają do siebie myśli, że to właśnie wypowiedzenie i opisanie posttotalitarnej traumy za pomocą języka ekspresji twórczej kobiet mogłoby nieść ze sobą możliwość mentalnej desowietyzacji ukraińskiego społeczeństwa, a przynajmniej sporej jego części. Opisywanie doświadczeń fizjologicznych i seksualnych, używanie nienormatywnej leksyki – wszystko to było dozwolone w prozie mężczyzn, stanowiło jednak tabu w twórczości kobiecej i nie było (a często nadal nie jest) akceptowane przez krytyków.

Jest to następstwem niestety wciąż pokutującego widma krytyki kobiecego pisarstwa Olgi Kobylańskiej¹¹², której dokonał Serhij Jefremow [Сергій Єфремов] w artykule В поисках новой красоты¹¹³ (Kijów 1902, w poszukiwaniu nowego piękna) opublikowanym w czasopiśmie „Киевская старина”. Stawiane w tym artykule tezy są manifestem ukraińskiego narodnictwa, wraz z jego zaściankowością i zacofaniem, reprezentują triumf tradycjonalizmu nad modernizmem, negując osiągnięcia młodych przedstawicieli tego nurtu na Ukrainie, w tym przede wszystkim zasług pisarek.

Jefremow zarzucił Kobylańskiej lekceważący stosunek do narodu ukraińskiego oraz brak szacunku do ukraińskiej wsi, będącej według niego i innych narodników, kolebką narodowości i folkloru ukraińskiego¹¹⁴. Autorka obnażyła w powieści Ziemia (1902, Земля) przemoc, która nierzadko była doświadczeniem kobiet, dzieci i starszych mieszkających na wsi oraz panującą

110 O takim negatywnym przyjęciu przez ukraińską publiczność i krytykę tuż po wydaniu Siomgi wspominała sama Andruchowycz podczas dyskusji prowadzonej przez Irynę Wikyrczak w Pałacu Czeczotka w Krakowie na Festiwalu Conrada (2016): To nie jest kraj dla starej prozy. Dyskusja z udziałem Sofiji Andruchowycz, Marii Nikitiuk, Natalki Śniadanko i Haśki Szyjan.

111 E. Showalter, op. cit., s. 132.

112 Zob. Т. Гундорова, Femina Melancholica. Стать і культура в ґендерній утопії Ольги Кобилянської, Київ 2002.

113С. Єфремов, В поисках новой красотaaы, „Киевская старина” Nr 10-12/1902 [za:] Т. Гундорова, ПроЯвлення слова. Дискусія раннього українського модернізму. Вид. друге, перероб. та доп., Київ 2009, s.

157, 181-185.

114 Ibidem.

44 tam brutalną rzeczywistość, której daleko było do sielskości prezentowanej przez narodników.

Tym samym poddała demitologizacji pojęcia będące w centrum ideologii narodnictwa, m.in.

Idylliczność i harmonię ukraińskiej wsi, kult naturalistycznego człowieka, ideał rodziny i kobiety-matki. Została wręcz oskarżona przez Jefremowa o pornografię, gdyż poruszała w swojej twórczości aspekty dotyczące kobiecej cielesności oraz wątki miłosne.

Natomiast Iwan Franko [Іван Франко], występując nie tyle w obronie Kobylańskiej, co w obronie czasopisma, w którym publikowana była jej twórczość, nie uznał feministycznych motywów występujących w utworach pisarki za warte uwagi krytyków i odbiorców, doceniając jedynie jej kunszt literacki w przedstawianiu motywów natury i folkloru¹¹⁵. Pomijano w jej twórczości motyw pogłębionego psychologizmu oraz indywidualizmu, a całą gamę tematyki kobiecej (przede wszystkim zmiana roli społecznej kobiety w dobie modernizmu, nowe możliwości twórcze i życiowe, możliwość zdobycia wykształcenia itd.) i jej podmiotowość, zostały zupełnie zignorowane z pozycji męskich krytyków literackich.