Język niewerbalny jako składnik kultury

Rozpatrując język w kategoriach przekazu niewerbalnego, należy widzieć cechy i skłonności przedstawicieli danych kultur do stosowania pewnych, świadomych lub nieświadomych zabiegów określanych w ogólny sposób jako mowa ciała⁴⁸⁷. Określenie to jest dość ogólne i uproszczone, jednak ciężar gatunkowy nadawany językowi niewerbalnemu wskazuje na jego szerszy kontekst rozważań oraz istotne znaczenie w komunikacji międzykulturowej. Niewerbalne aspekty przekazu treści obciążone są zwykle błędem poprawnego dekodowania semiotycznych treści w symbolice komunikatu, przekazywanego

484 W. Żelazny, Etniczność. Ład – konflikt – sprawiedliwość, Wyd. Poznańskie, 2006, s. 132. Obecnie mówi się o kilku warstwach językowych świata, które w historii ludzkości nakładały się na siebie. W atlasach geograficznych spotykamy mapy językowe: z czasów przedkolonialnych, współczesnych i urzędowych, które nakładają się na siebie.

485 J. Fras, op. cit., s. 73, por. A. Zaporowski, op. cit., s.51.

486 A. L. Kroeber, Istota kultury, PWN, Warszawa 2002, s. 210 – 211.

487 Por. Yi –Fu Tuan, Ciało, relacje międzyludzkie i wartości przestrzenne, [w:] G. Godlewski (red.), Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów, Wyd. WUW, Warszawa 2005, s. 158 – 168. W nawiązaniu do przestrzeni (proksemiki), ciało kojarzy się bezpośrednio ze zbiorem informacji niewerbalnych usytuowanych w wyglądzie, ruchach, kolorze skóry, zapachu itd., które połączone z emocjami, tworzą swoisty komunikat tożsamościowy danego człowieka.

przez jego nadawcę do odbiorcy, a także determinowane są indywidualnymi skłonnościami do nawiązania aktu komunikowania się z przedstawicielem danej narodowości. Odnosi się do badań nad różnymi elementami komunikacji, niekorzystającej ze słów. Wyraz twarzy, ton głosu, gesty, pozycje i ruchy ciała, dotyk, czy sposoby spojrzenia są najczęściej stosowanymi kanałami komunikacji niewerbalnej⁴⁸⁸. Duże znaczenie w tym obszarze rozważań posiada proksemika, która dotyczy przestrzeni lub terytorialności przestrzeni osobistej w procesie komunikowania się. Dystans terytorialny pomiędzy uczestnikami procesu komunikowania się, w zależności od grupy etnicznej, jaką reprezentują, wpływa w znaczący sposób na wzajemne zrozumienie, powstawanie barier komunikacyjnych, a czasami na konflikty na poziomie interpersonalnym⁴⁸⁹.

Rozpatrując proces komunikowania się w kategoriach kinestyki (kinestetyki), badającej gesty, ruchy ciała, i mimikę, należy mieć na uwadze różne ich postrzeganie w zależności od typologii kultur. Ta kategoria, podobnie jak proksemika może prowadzić do zaburzeń procesu komunikowania się, ze względu na różnorodne interpretowania ruchów ciała podczas przekazu treści komunikatu w różnych kulturach. Gestykulacja oraz nadmierne ruchy ciała są domeną kultur o afektywnym stylu komunikacyjnym adekwatnym dla narodowości Europy Środkowo – Wschodniej i Południowej oraz Bliskiego Wschodu i Ameryki Południowej.

W opozycji pozostaje unikanie kinestetycznych elementów komunikacji, którym hołdują narodowości wywodzące się z kultur Europy Zachodniej, Dalekiego Wschodu oraz Ameryki Północnej.

Haptyka – badająca rolę dotyku w komunikacji określa rolę fizycznego kontaktu w procesie komunikowania się oraz jego wpływu na wzajemne interakcje w konfrontacji przedstawicieli różnych kultur. Również w tym przypadku, w różnych kulturach rola dotyku posiada różny kontekst. Wśród narodowości Europy Zachodniej, Dalekiego Wschodu i Ameryki Północnej, dotyk oznacza naruszenie prywatności i jest czymś niedopuszczalnym w trakcie wymiany treści komunikatu. W kulturach Europy Środkowo – Wschodniej rola dotyku w procesie komunikowania się również nie mieści się w kanonach kulturowych, choć nie jest odbierana, jako naruszenie prywatności. Natomiast wśród narodowości arabskich dotyk jest nieodłącznym elementem życia społecznego oraz symbolem więzi społecznej.

488 Por. E. Aronson, Timothy D. Willson, Robin M. Akert, Psychologia społeczna. Serce i umysł, Wyd. ZYSK i S - KA, Poznań1997, s. 170 – 182.

489 E. T. Hall, Ukryty wymiar, PIW, Warszawa 1976, s. 89 -90. W rozważaniach E. T. Halla rozróżniamy trzy ogólne kategorie przestrzeni, w której przebiega proces komunikowania się: przestrzeń trwałą – opartą na zmaterializowanych, jak i niewidocznych wzorcach, które kierują zachowaniem człowieka, która nie daje się modyfikować; przestrzeń na pół trwałą – czyli dającą się modyfikować; przestrzeń nieformalną – ustanowioną przez społecznie ustalone dystanse.

Duże znaczenie posiada również okulestyka, która bada wpływ kontaktów wzrokowych na proces komunikowania się. Nadając mu kontekst międzykulturowy, należy mieć na uwadze różnice w rozumieniu kontaktów wzrokowych w różnych kulturach.

W krajach arabskich kontakt wzrokowy dłuższy niż kilka sekund, szczególnie w stosunku do kobiet, oznacza napastowanie i chęć konfrontacji. Przyjmuje się, że w odniesieniu do innych kultur, czas trwania tzw. bezpiecznego kontaktu wzrokowego powinien wynosić nie więcej niż 10 sekund, by nie wywołać dwuznacznej sytuacji.

Inną kategorią, mieszczącą się w granicach komunikacji niewerbalnej, jest tzw.

paralanguage (tzw. wokalizacje), czyli niewerbalne cechy głosu. Różnice w postrzeganiu przerywników dźwiękonaśladowczych, śmiechu podczas procesu komunikowania się, zmiany w intonacji głosu, jego intensywność i wyrazistość, w wielu kulturach posiadają swój wymiar znaczeniowy i nadawany jest im znaczący ciężar gatunkowy w procesie komunikowania się, a w niektórych pozostają bez znaczenia. Taki stan rzeczy powodować może poważne bariery komunikacyjne na poziomie interpersonalnym, a w konsekwencji powstawanie lub pogłębianie negatywnych zjawisk.

Nawiązując do zaproponowanej przez E. T. Halla przestrzeni nieformalnej komunikacji niewerbalnej w ramach ustanowionych społecznie dystansów, dochodzimy do wniosku, że opiera się głównie na dystansach intymnych. Wynikają one z kontaktów wzrokowych, zapachu, dotyku, obrazów i dźwięków. W różnych kulturach kwestie powyższe posiadają różny skutek, a ich suma daje zwykle negatywny lub pozytywny wynik komunikacyjny. W związku z tym, niewerbalne aspekty komunikacji międzykulturowej, należy rozpatrywać w kategoriach typologii kultur, a w szczególności ich osobliwości dotyczących relatywizowania znaczeń przekazu. W komunikacji niewerbalnej różną rolę w komunikacji odgrywa dotyk, który już w samej formie diametralnie różni się w różnych kulturach. J. Mikułowski Pomorski wskazuje na charakterystykę cech dotyku w komunikacji międzykulturowej, zaproponowaną przez Guo – Ming Chena i Williama Starosta, którzy ujęli je w osiem zasadniczych obszarów:

1. Nastrój w czasie dotyku, czyli różne odbieranie tych samych form dotyku w czasie smutku i radości.

2. Doświadczenia w czasie dotyku pomiędzy płciami, szczególnie w konfrontacji różnych kultur. Ten obszar stanowi pewien obszar tabu w niektórych kulturach np. chińskiej, gdyż kojarzony jest z aktywnością seksualną; w kulturze Arabii Saudyjskiej obowiązuje zakaz dotyku pomiędzy rodzeństwem przeciwnej płci w miejscach publicznych, gdyż kobieta może być postrzegana w złym świetle; w pozycji w kulturze arabskiej leży

sposób wyrażania przyjaźni pomiędzy mężczyznami, którzy wyrażając ją, chwytają się za przedramiona.

3. Postrzeganie stosunków pomiędzy osobami, np. pomiędzy uczniem a nauczycielem, rodzicem a dzieckiem lub obcą osobą, posiada odmienne znaczenie.

4. Miejsce dotyku, które może naruszać intymność i prywatność.

5. Siła dotyku, przez który wyrażane mogą być emocje.

6. Czas trwania dotyku, który posiada inne znaczenie dla bliskich sobie osób, a inne dla obcych.

7. Celowość i przypadkowość dotyku.

8. Miejsca, w których do dotyku dochodzi⁴⁹⁰.

W teorii E. T. Halla, dotyczącej roli haptyki w komunikacji międzykulturowej duży nacisk położono na przestrzenie komunikowania się, do których należy przestrzeń termiczna i dotykowa⁴⁹¹. Termiczna dotyczy odbioru temperatury ciała przez skórę, a dotykowa przez odległość, w której możliwy jest dotyk drugiego człowieka. Inną kategorią opisującą niewerbalne aspekty komunikacji międzykulturowej jest zapach, który z jednej strony określa stan podniecenia, z innej określa społeczne różnice, powodujące odrzucenie społeczne i dystans, określa również bliskość osób, a w niektórych kulturach określony zapach stanowi formalny sposób przekazu informacji. Również słuch odgrywa znaczącą rolę w procesie komunikowania się i związany jest w bezpośredni sposób z językiem rozmówcy, jego intonacją, rytmem, donośnością, tempem, czystością i barwą. Nie bez znaczenia pozostaje w tym przypadku przestrzeń oddzielająca uczestników procesu komunikowania się, którą określono miarą zależności dwóch elementów: odległości i tempa. Komunikat przekazywany szybko, odbierany jest bez zakłóceń zwykle w odległości do 6 metrów, natomiast warunkiem odbioru komunikatu z większej odległości determinowane będzie obniżeniem tempa przekazu informacji. Ocenia się, że krytyczna odległość odbioru komunikatu, przy wolnym jego tempie, to 30 metrów⁴⁹².

Istotną rolę w komunikacji niewerbalnej odgrywa okulestyka, czyli przekaz wizualny oparty na podobieństwach, tj. symbolice i ikonowości⁴⁹³. Wizualia w przekazie wzrokowym

490 Guo – Ming Chen, W. Starosta, Foundations of Intercultural Communication, Allyn and Bacon, Boston 1998, s. 94. za: J. Mikułowski Pomorski, Jak narody komunikują się …., op. cit., s. 163.

491 E. T. Hall, op. cit., s. 94 – 95.

492 Ibidem, s. 178.

493 Ikonowość obrazu to właściwość semantyczna obrazów, która polega na podobieństwie do reprezentowanego obiektu, lecz nie na zasadzie repliki jego wyglądu. J. Mikułowski Pomorski, Jak narody komunikują się …., op. cit., s. 179.

odgrywają znaczącą rolę, ze względu na kilka charakteryzujących ten przekaz aspektów, należą do nich:

 indeksowość, która oznacza zdolność obrazu do przypominania danego obiektu;

 składniowość, która jest zespołem znaków opisujących związki przyczynowe w postrzeganiu symboli oraz analogie zachodzące między nimi;

 szybkość, którą określa łatwe i natychmiastowe zrozumienie znaków, oparte na jasnym i odczytywalnym kodzie;

 dwuznaczność, czyli różnorodność interpretacji znaczenia danego symbolu⁴⁹⁴. Należy zdać sobie sprawę, że niewerbalne elementy komunikacji zwykle występują w konfiguracjach, np. kinestyczne elementy komunikacji zwykle idą w parze np. z haptyką, okulistyką i proksemiką. Opisuje ją więc kilka elementów, do których należą:

 emblematy – sygnały używane w miejsce słów przekazujących treść;

 ilustratory – gesty, które towarzyszą mowie, wzmacniające siłę słownego przekazu;

 ukazanie uczucia (pozy) – gesty wyrażające stan emocjonalny uczestnika komunikacji – gniew i zadowolenie;

 regulatory – sygnały wydawane celowo przez słuchaczy autorom przekazu;

 adaptery – nieświadome reakcje odbiorców przekazu⁴⁹⁵.

Kinestykę (kinestetykę) w komunikacji niewerbalnej, oprócz gestów, charakteryzują również postawy, które diametralnie mogą zmienić przebieg procesu komunikowania się.

Postawy wyrażane są przez naszą sylwetkę, która przekazuje jawne lub ukryte treści. Postawy jako narzędzia komunikacji niewerbalnej, ukazują cechy osobowości rozmówcy. W wielu przypadkach ujawniają dumę, poczucie własnej wartości, szacunek lub lekceważenie, poczucie wyższości lub skromność. Połączone z haptycznymi, okulestycznymi oraz proksemicznymi aspektami komunikacji niewerbalnej, postawy kształtują wzajemne interakcje uczestników procesu komunikowania się, które mogą przyjmować formę wymiany, gry lub komunikacji symbolicznej.

Proces komunikowania się na poziomie międzykulturowym w dużym stopniu podporządkowany jest chronemice, czyli wymiarowi czasowemu. Odgrywa on szczególną rolę w tym procesie, ze względu na różnorodne podejście do wymiaru czasowego w rożnych

494 Symbolika w przekazie wizualnym została szczegółowo opisana w publikacjach A. Kłoskowskiej pt.

Socjologia kultury, PWN, Warszawa 2007- w rozdziałach poświęconych kulturze symbolicznej oraz w Kultura masowa, PWN, Warszawa 2006.

495 J. Mikułowski Pomorski, Jak narody komunikują się …., op. cit., s. 184 -185.

TREŚĆ DEKODOWANIE

kulturach, co oznacza, że posiada odmienne znaczenie dla członków procesu komunikowania.

Dla kultur zachodnich, a także Dalekiego Wschodu czas odgrywa kluczową rolę społeczną i jest wyznacznikiem sukcesu zawodowego, dla kultur bliskowschodnich nie jest aż tak znaczący. W tych kulturach stwierdzenie: za chwilę – może oznaczać „za kilka godzin”, a jutro – „za tydzień”. Punktualność zachodnia w konfrontacji z bliskowschodnim brakiem poszanowania czasu, może prowadzić do barier komunikacyjnych i konfliktów na poziomie kulturowym. Czas w kontekście różnic kulturowych w decydujący sposób wpływa na wzajemne interakcje, a tym samym determinuje płynność procesu komunikowania się.

Szczególne znaczenie posiada w kulturach organizacyjnych, charakteryzujących się heterogenicznością kulturową, w których ustalenia, negocjacje, punktualność i terminowość stanowią podstawę ich funkcjonowania.