„Język dna”, „język nienawiści”1, „język, który nienawidzi”2 — badacze ro-syjskiego żargonu przestępczego są zgodni w jego ocenie. S. Sniegow wskazuje na pesymistyczny, wręcz mizantropiczny charakter tego socjolektu. Jego użyt-kownicy to ludzie owładnięci ciągłym strachem przed zdradą i poniesieniem kary za swoją działalność przestępczą. Według Sniegowa jest to język, który nie zna przyjaźni; to język podejrzliwości oraz pogardy dla drugiego człowieka3. Baudouin de Courtenay zwracał uwagę na to, że żargon przestępczy może być wdzięcznym materiałem badawczym nie tylko dla językoznawców, ale także dla prawników, folklorystów oraz psychologów4. Interpretacja materiału lek-sykalnego z wykorzystaniem opracowań z zakresu psychologii penitencjarnej (Очерки криминальной субкультуры J. Aleksandrowa oraz Podkultura wię-zienna — wielowymiarowość rzeczywistości penitencjarnej S. Przybylińskiego) daje możliwość pełniejszego zrozumienia istoty agresji językowej i nazwania jej źródła, a co za tym idzie — dostarcza kolejnych narzędzi badawczych, umożli-wiających wszechstronną analizę socjolektu osadzonych w zakładach karnych.
1 В.Д. Бонда летов: В.И. Даль и тайные языки в России. 3-е издание. Москва 2012, s. 176.
2 С. Снегов: Язык, который ненавидит. http://www.memorial.krsk.ru/memuar/Sne gov/0.htm [data dostępu: 10.09.2016].
3 Ibidem.
4 Т.М. Николаева: Бодуэн де Куртенэ — Редактор словаря В.Ф. Трахтенберга
«Блатная музыка» («Жаргон Тюрьмы»). http://www.philology.ru/linguistics2/nikolaeva-04.
htm [data dostępu: 10.09.2016].
Materiał badawczy został zaczerpnięty z pozycji uznawanych obecnie za kanoniczne: Справочника по ГУЛАГу J. Rossi oraz Словаря тюремно-лагерно-блатного жаргона autorstwa D. Baldajewa, I. Isupowa, W. Biełko.
Wspomniane prace stanowią dla większości badaczy żargonu przestępczego praktycznie jedyne wiarygodne źródło materiału badawczego. Warto zauważyć jednak, że żargon przestępczy rozwija się bardzo dynamicznie. Jego zasób leksykalny nieustannie się powiększa, ponieważ w zamyśle użytkowników tego żargonu treść rozmowy nie może być zrozumiała dla osób spoza ich środowiska.
Jednostki leksykalne, które zostały uznane za „zdemaskowane”, zastępowane są innymi, dającymi możliwość swobodnej komunikacji. Badacz musi więc mieć świadomość tego, że dostępny materiał nie będzie w pełni aktualny, co należy uznać za utrudnienie w pracy badawczej nad tym socjolektem. Dodat-kowa trudność, z jaką styka się badacz, związana jest z dużą liczbą zapożyczeń występujących w rosyjskim żargonie przestępczym. Zakłady karne rozlokowane były praktycznie na terenie całego terytorium radzieckiego, więc skład naro-dowościowy zeków w poszczególnych jednostkach penitencjarnych znacząco się różnił. Lokalne dialekty były źródłem wielu zapożyczeń do żargonu prze-stępczego i miały duży wpływ na jego różnorodność językową. Ułatwieniem dla badacza jest natomiast językowy obraz świata typowego użytkownika tego socjolektu oraz mechanizmy społeczne i psychologiczne, które determinują byt jednostki uwikłanej w życie tego środowiska.
Nazwy osób tworzone i wykorzystywane przez ludzi posługujących się żargonem przestępczym świadczą o wyznawanym przez nich światopoglądzie i systemie wartości oraz, co ważne, pozwalają na stworzenie wycinka psycho-logicznego obrazu typowego użytkownika socjolektu. Warunki rzeczywistości więziennej wpływają na zachowania oraz wartości moralne wyznawane przez ludzi zmuszonych do funkcjonowania w tej rzeczywistości.
Przykłady nazw osób, zaczerpnięte ze słowników żargonu przestęp-czego Справочник по ГУЛАГу oraz Словарь тюремно-лагерно-блатного жаргона, podzielić można na kilka grup tematycznych, odzwierciedlających bipolarny model postrzegania świata przez członków społeczności prze-stępczej osadzonych w zakładach karnych. W niniejszym artykule mowa będzie o jednostkach leksykalnych nazywających osoby spoza subkultury, przedstawicieli władz, kobiety, homoseksualistów oraz członków mniejszości narodowych i religijnych. Przytoczone przykłady grup występujących na terenie zakładów karnych nie wyczerpują problemu bardzo rozbudowanego systemu relacji międzyludzkich, który w nich obowiązuje. Pominięto, między innymi, kwestie narkomanii i alkoholizmu. W żargonie przestępczym zna-leźć można dużo wyrazów nazywających osoby uzależnione, chore (będące inwalidami), wyróżniające się na tle innych z powodu cech fizycznych i cech charakteru.
Swój/obcy
Agresja tzw. ludzi (законных, блатных) zwrócona była przede wszystkim w kierunku władzy i jej przedstawicieli oraz współwięźniów stojących niżej w hierarchii więziennej — tzw. frajerów (фраеров). Przedstawiciele władzy są określani w następujący sposób: падло (padlina), сука (suka), пес (pies), таракан (karaluch), гад (gad), мусор (śmieć).
Negatywny stosunek odzwierciedlony w tych nominacjach wynika z faktu, że to właśnie władza była odpowiedzialna za umieszczanie obywateli w miej-scach odosobnienia. Przybyliński zwraca uwagę na przyczyny obecności jednostki w zakładzie karnym — mowa o kwestiach przymusu oraz dobrowol-ności. Więźniowie znajdują się w zakładzie karnym pod przymusem, co ma negatywny wpływ na ich psychikę. Strażnicy natomiast są w nim z własnej woli — mury więzienia nie ograniczają ich wolności5. Świadomość uprzywi-lejowanej pozycji, jaką zajmują, sprzyja rozwojowi zachowań patologicznych.
Wnioski takie wyciągnięto z eksperymentu przeprowadzonego przez grupę psychologów kierowaną przez prof. Philipa Zimbardo z Uniwersytetu Stan-forda6. Charakterystyczny dla niektórych środowisk marginalnych kult siły w konfrontacji z wymuszoną przez system penitencjarny uległością skutkuje wytworzeniem mechanizmów obronnych, tłumaczonych w kategorii potrzeby przeciwstawiania się tym, którzy tę uległość wymuszają. Fenomen ten należy rozumieć jako opozycję totalną, która w warunkach odosobnienia zakładała brak jakiegokolwiek udziału w przymusowych pracach organizowanych przez władze zakładów penitencjarnych. Nierzadko dochodziło do przypadków sa-mookaleczeń i uszkodzenia ciała, jak np. odcięcie dłoni, co należy rozumieć jako desperacki akt protestu (mowa o więźniach dokonujących samookaleczenia (саморуб). Już w latach 30. XX wieku władza radziecka kwalifikowała takie postępowanie, zgodnie ze słynnym artykułem 58 (tutaj: paragrafem 14), jako sabotaż — kontrrewolucję ekonomiczną, co wzmagało nienawiść ze strony więźniów. Niemniej ludziom (блатным) w ogóle nie wolno było pracować7. Ci więźniowie, którzy wykonywali polecenia strażników, traktowani byli przez elitę więzienną z pogardą. Tych, którzy nie przestrzegali świętych praw, nazywano pracusiami (работяга, трудяга — w języku ogólnym jednostki te posiadają konotacje pozytywne, natomiast w środowisku przestępczym wyrażają one po-gardę). Zaliczano ich do frajerów, czyli tych nieprzynależących. Przez więźniów
5 S. Prz ybyliński: Podkultura więzienna. Wielowymiarowość rzeczywistości peniten-cjarnej. Kraków 2005, s. 171—175.
6 Ф. Зимбардо: Стэнфордский тюремный эксперимент. http://www.psychology-onli ne.net/articles/doc-660.html [data dostępu: 10.09.2016].
7 Ю.К. А лександ ров: Очерки криминальной субкультуры. Москва 2001, s. 13.
należących do najwyższej kasty więziennej nie byli uważani za godnych nor-malnego traktowania, a co za tym idzie — wykorzystywano ich ekonomicznie i seksualnie, przypisując im rolę pasywnych partnerów seksualnych8.
Kobiety
Jako że świat przestępczy oraz więzienny z założenia ma charakter an-drocentryczny, większość nazw osób płci żeńskiej występująca w zebranym materiale odnosi się do kobiet uprawiających prostytucję bądź wskazuje na to, że kobieta jest traktowana jako obiekt fantazji seksualnych męskiej części śro-dowiska przestępczego. Na przykład w słowniku D. Baldajewa, B. Belko oraz I. Isupowa znalazło się aż 171 określeń prostytutki9.
Niewątpliwie kobiety traktowane są przez użytkowników żargonu prze-stępczego przede wszystkim jako obiekt seksualny: дыра (dziura), целка (dziewica), витамин ц (witamina c), дырявое войско (dziurawe wojsko) — to tylko niektóre z określeń. Potrzeby seksualne są jedną z naturalnych potrzeb człowieka. Niemożność ich zaspokojenia w warunkach izolacji jest przyczyną zachowań dewiacyjnych. Żargon przestępczy jest nasycony określeniami kobiet lekkich obyczajów, ponieważ temat kobiet (w kontekście przytaczania fantazji seksualnych) jest trwale obecny w rozmowach osadzonych.
Charakterystyczny dla subkultury więziennej brak szacunku dla kobiecej cielesności związany jest nie tylko z faktem fizycznej przewagi mężczyzn, która dla przedstawicieli środowiska była ogromnie ważna, ale także z powszechnym przekonaniem, że to właśnie kobieta prowadzi do zguby pokusą. Popularny w środowisku więziennym tatuaż burdel (бардак) przedstawia to, co gubi, czyli karty do gry (hazard), alkohol oraz kobiety10. Na podstawie dużej liczby jedno-stek językowych możemy stwierdzić, że stosunek do kobiet jest seksistowski lub nawet mizoginistyczny11.
8 S. Prz ybyliński: Podkultura więzienna…, s. 72.
9 Д.С. Ба лдаев, В.К. Белко, И.М. Ису пов: Словарь тюремно-лагерно-блатного жаргона. Речевой и графический портрет советской тюрьмы. Москва 1992, s. 313—314.
10 Значение распространенных тюремных татуировок и воровских наколок. tatuiro-vanie.ru/turemnie_obsheprinyatie.html [data dostępu: 10.09.2016].
11 Należy pamiętać, że stosunek do kobiet nie jest jednoznacznie negatywny — wśród więź-niów szczególnie żywy jest kult matki.
Homoseksualizm
Homoseksualizm w warunkach więziennych, w przeciwieństwie do ho-moseksualizmu „na wolności”, uważany jest za praktykę nie tyle normalną, co w pewnych granicach akceptowaną. Według różnych danych homoseksualizm na całym świecie może dotyczyć ok. 5% mężczyzn12, natomiast wśród więźniów zakładów karnych odsetek ten może sięgać aż 40%13. Dysproporcja ta jest ściśle związana z niemożliwym do rozładowania w warunkach izolacji napięciem sek-sualnym, które w połączeniu z naturalną i narastającą agresją, prowadzić może do powstawania patologicznych relacji między współwięźniami. Należy zwrócić uwagę na istotny dla tego środowiska podział homoseksualistów na aktywnych i pasywnych uczestników aktu, co oczywiście znajduje swoje odzwierciedlenie w leksyce żargonu więziennego oraz przestępczego. Osoby homoseksualne cieszące się szacunkiem wśród innych współwięźniów określane są mianem жопочник (górnik), кочегар (palacz). Homoseksualiści pasywni, zajmujący najniższe miejsce w hierarchii więziennej, to женива (ciota) lub петух (kogut).
Nadawano im także żeńskie imiona дашка (daszka), зойка (zojka), маша (masza), маргаритка (margaritka). Celem kontaktów seksualnych, oprócz chęci osiągnięcia satysfakcji fizycznej, jest także regulacja hierarchii wewnątrz-więziennej. Dewiacją można w tym środowisku określić tylko dobrowolne oddawanie się pasywnym praktykom homoseksualnym. W rosyjskiej leksyce żargonowej występują specjalne określenia dla ofiar gwałtów homoseksualnych:
живой товар, зайчик, курка, a także dla osób ich dokonujących: агрессор, вампир, леопард. Co ciekawe, wykorzystanie zoonimów do nazwania takich osób obrazuje mechanizm, w którym życie regulowane jest za pomocą siły, czyli tak, jak ma to miejsce w świecie przyrody. Jednostki nazywane rzeczownikiem леопард zaliczają się do osób skrajnie niebezpiecznych, wykorzystujących swoją siłę fizyczną do zaspokajania własnych potrzeb (seksualnych, materialnych), na-tomiast nazwy typu хомячок oznaczają potencjalne ofiary, niemogące w żaden sposób się obronić.