Rozdział niniejszy stanowi omówienie podstaw teoretycznych opracowania włas
nego materiału językowego. W ykorzystanie założeń tzw. szkoły brytyjskiej wy
dawało się szczególnie dogodne dla powiązania akcentu z jego rolą we frazie intonacyjnej. Operowanie tradycyjną jednostką zestroju akcentowego (por. Dłuska 1957, Steffen-Batogowa 1966, 1996) nie było szczególnie dogodne dla przepro
wadzenia w dalszej części pracy własnych badań eksperymentalnych. Główną prze
szkodą był brak sformułowania dla zestroju akcentowego definicji akustycznej,
^ z y ję to , że model tzw. szkoły brytyjskiej można dość prosto skorelować z okre
ślonymi parametrami akustycznymi.
W ogólnych ramach teoretycznych tzw. szkoły brytyjskiej Jassem (1996a, 1999) Przyjął trzy wysokości tonu (oczywiście zrelatywizowane względem indywidual
nego zasięgu wysokości tonu w głosie): niski (L), wysoki (H) oraz średni (M) 1 wykazał za pomocą statystycznej analizy dyskryminacyjnej, iż angielskie tony rdzenne (ośrodkowe; nuclear tones) można zdefiniować względem tych trzech wy
sokości. W niniejszej pracy zostanie m.in. podjęta próba określenia polskich in
tonacji rdzennych (ośrodkowych), a więc zarazem akcentu realnego głównego w ter
minach względnych wysokości L, M i H. Dalszych badań wymaga ewentualność istnienia dystynktywnej wysokości xL, tj. poziomu szczególnie niskiego. Zachodzi możliwość, że ton xL nie jest poziomem dystynktywnym, lecz wynika z parametru zmiennego rejestru. W ysunięto mianowicie hipotezę, że poza zróżnicowaniem dys- tynktywnych poziomów, takich jak L, M, H może istnieć parametr zakresu ozna
czający przesunięcie na skali wysokości wszystkich (albo może niektórych) z wy
różnionych poziomów (por. ostatnio Cruttenden 1997, s. 123 - 125). Z pewnością istnieje ogólne obniżenie rejestru we frazach parentetycznych (por. Jassem 1996a, Cruttenden 1997, Ladd 1996).
Niezależnie od faktu nieuzasadnionych merytorycznie komplikacji w systemie autosegmentalno-metrycznym, takich jak osobny ton „krańcowy” (boundary tone)
°raz osobny „ton frazowy” (phrase tone) oraz niezwykle (i kontraintuicyjnie) za
wiłych reguł koniecznych do interpretacji tonów H, Low H_, !H itd. w tym sy
stemie, zdecydowano w niniejszej pracy, z dwóch obecnie stosowanych systemów opisu intonacji i akcentu na poziomie lingwistycznym (fonologicznym) wybrać system brytyjski, gdyż pozwala on na bezpośrednie odniesienie postulowanych elementów funkcjonalnych, takich jak poziomy H, M, L, rozróżnienie dystynktyw- nych akcentów realnych itd. do przebiegu parametru F0, co w systemie autoseg- mentalno-metrycznym wymaga znacznych zawiłości. Mając na uwadze spostrze
żenia, tak Ladda (1996), jak i Cruttendena (1997), co do istnienia ogólnych zbież
ności strukturalnych intonacji (uniwersaliów), postanowiono tutaj dokonać analizy intonacji wraz z akcentem realnym polskiego materiału językowego.
Dziedziną akcentu potencjalnego jest leksem. Mamy tu do czynienia z uści
śleniem tradycyjnego pojęcia akcentu wyrazowego. Niezależnie od wieloznaczno
ści pojęcia wyrazu (zob. np. Lyons 1992, Bańczerowski et al. 1982) należy przyjąć, iż jest on pojęciem heterogenicznym, w tym także syntaktycznym. Akcent poten
cjalny jest zaś pojęciem leksykalno-morfologicznym5. Natomiast szczególnego zna
czenia w tym kontekście definicyjnym nabiera relacja między akcentem realnym a potencjalnym. Już wczesne prace Bolingera (np. 1958) pozwoliły na dopuszcze
nie prymarności akcentu realnego względem potencjalnego. Akcent potencjalny przypada mianowicie na tę sylabę w obrębie leksemu i jego alternantów fleksyj- nych, która w realizacji frazy intonacyjnej niesie akcent realny. Tym samym akcent potencjalny jest abstrakcją wyższego rzędu niż akcent realny. Przykładowo, polski leksem róża ma akcent potencjalny na przedostatniej sylabie każdego alternantu fleksyjnego, albowiem w przypadku znalezienia się w pozycji iktycznej we frazie intonacyjnej postać mianownika l.poj. będzie (realnie) akcentowana na sylabie [ru]. W e frazie intonacyjnej (stanowiącej w tym przypadku zdanie, co jest dla sprawy obojętne) To je s t róża iktus (początek intonacji rdzennej) przypada na sylabę [ru]. Podobnie, akcent potencjalny np. w narzędniku l.mn. różami przypada na sylabę [£a], albowiem w takiej frazie-zdaniu jak Ucieszyła się tymi różami iktus przypada na [£a]. Ponieważ niniejsza praca dotyczy zjawisk suprasegmen- talnych, akcent potencjalny nie jest przedmiotem analizy. Konieczne jest jednak ustalenie znaczenia, w jakim pojęcie akcentu będzie tutaj używane.
Praca 0 ’Connora i Arnolda (1973), aczkolwiek pomyślana jako podręcznik, ma istotne znaczenie dla problematyki z pogranicza intonacji i akcentu i jest cy
tow ana przez wszystkich teoretyków i praktyków zajm ujących się w ostatnim 20-leciu zagadnieniami z tego zakresu. Autorzy podają w pracy najczęściej uży
wane wzorce intonacyjne standardowej angielszczyzny z obszernymi wyjaśnienia
mi pragmatyczno-semantycznymi, określającymi użycie poszczególnych wzorców.
Pomijając szczegóły, można stanowisko autorów ująć następująco. W angielszczyźnie standardowej każda fraza intonacyjna zawiera jeden ton rdzenny („nucleus”, albo
„nuclear tone”), który może być rosnący, opadający, opadająco-rosnący, rosnąco- opadający lub równy. W yróżnione są 2 odmiany rdzennej intonacji opadającej:
5 Leksykalno-morfologiczna definicja akcentu potencjalnego umożliwia jednoznaczną jego klasyfikację z jednej strony na akcent nieruchomy i ruchomy, a z drugiej na stały i zmienny.
wysoka, którą można przypisać HL (high-to-low) oraz niska ML, (mid-to-low).
Istnieje jeden i tylko jeden przypadek dwóch tonów rdzennych w jednej frazie.
Wówczas po tonie opadającym wysokim (który należałoby nazwać opadającym pełnym) następuje bezpośrednio ton rdzenny niski rosnący (np. My 'mother was born in S h effield (s.30). Jest to wzorzec intonacyjny szczególnie typowy dla języka angielskiego. Przeglądy w Cruttenden (1997) i Ladd (1996) świadczą, że taki wzo
rzec nie jest spotykany w dotychczas zbadanych innych językach o bogatej into
nacji, które dopuszczają we frazie intonacyjnej tylko jedną intonację rdzenną (a zatem jeden ictus, czyli jeden akcent realny główny). Dogodnie byłoby w tym szczegól
nym przypadku intonacji angielskiej mówić o tonie rdzennym głównym (opada
jącym ) oraz pobocznym (rosnącym), a to z uwagi na fakt, że we wszystkich frazach tego typu maksimum informacyjne (focus) przypada na część opadającą. Ponadto Ważnym szczegółem pracy 0 ’Connora i Arnolda jest postulowanie akcentu post-
■ktycznego, tj. występującego po intonacji rdzennej, np. 'Can I * help you at 0all (s. 55),
gdzie znaczek 0 sygnalizuje akcent postiktyczny.
Autorzy nie dają w pełni jasnego wyjaśnienia fonetycznych cech tego akcentu Postiktycznego, ale zastrzegają się, że nie jest to akcent intonacyjny. Według Jassema (1984) mamy tu do czynienia z akcentem wyłącznie rytmicznym. System Arnolda 1 0 ’Connora oraz wymienione wyżej uwagi Cruttendona (1997) i Ladda (1996) co do możliwości podobieństw w zakresie intonacji pomiędzy językami, nasuwają hi
potezę, że w polskim języku wyróżnić można również akcent realny rdzenny, którego cechą relewantną jest określony przebieg zmian wysokości tonu w terminach L, M, H oraz akcent postiktyczny, który nie wykazuje takich zmian jak akcent rdzenny.
Mielibyśmy zatem do czynienia z głównym akcentem realnym związanym z intonacją rdzenną oraz pobocznym akcentem postiktycznym, nie wykazującym żadnych cech
■ntonacyjnych (lub ewentualnie takie cechy, które nie mają wpływu na przebieg wtonacji rdzennej). Mógłby to być np. akcent nacechowany wyłącznie iloczasowo.
Jednakże wszystkie opisy standardowej angielszczyzny brytyjskiej w zakresie
■ntonacji, począwszy od Palmera (1922) wyróżniają oprócz intonacji rdzennej (nuc
leus, nuclear tone, ictus itp.) także intonacyjny akcent, który ją poprzedza. Bry
tyjska terminologia używa tu określeń „head” albo „prenuclear tone” . Jak wynika z opisów w pracy 0 ’Connora i Arnolda, akcent preiktyczny („head”) m oże być Poprzedzony jedną lub kilkoma sylabami nieakcentowanymi. Tę część frazy into
nacyjnej określają ci autorzy jako „prehead”. Opis struktury frazy intonacyjnej w języku angielskim przyjęty przez Jassema (1984) jest bardzo zbliżony do struk- tury przyjętej przez 0 ’Connora i Arnolda. Jassem wyróżnia: (a) anakruzę, (b) 'ntonację przedrdzenną (z akcentem preiktycznym), (c) intonację rdzenną (z akcen
tem iktycznym) oraz (d) akcent nieintonacyjny postiktyczny.
Struktury 0 ’Connora i Arnolda oraz Jassem a odniesione do języka angielskiego niożna więc przedstawić następująco:
O ’Connor i Arnold:
[prehead[head [[nucleus] tail]]]
W. Jassem:
[anakruza] [[intonacja przedrdzenna [intonacja rdzenna]]]
akcenty:
akcent poboczny preiktyczny -> akcent główny (iktus) —> akcent postiktyczny, gdzie: strzałka oznacza kierunek czasu.
W powyższych schematach użyto nawiasów kwadratowych w sensie zbliżonym do pojęcia składników bezpośrednich, co umożliwia reprezentację dendrytową:
FRA ZA
INTONACJA RDZENNA (IKTYCZNA)
ANAKRUZA INTONACJA PREIKTYCZNA
Na każdym poziomie gałąź lewostronna jest fakultatywna.
Akcent realny:
(1) Anakruza jest sylabą lub ciągiem sylab początkowych we frazie intonacyj
nej pozbawionych akcentu.
(2) Intonacja preiktyczna zawiera jeden lub więcej akcentów preiktycznych.
(3) Intonacja rdzenna zawiera jeden (i tylko jeden) ictus (główny akcent into
nacyjny) oraz fakultatywnie postiktyczny akcent nieintonacyjny (jeden lub więcej).
Celem zaznaczenia w tekście miejsca odpowiednich akcentów, bez wskazy
wania, jakie intonacje są przezeń realizowane, można użyć następujących ozna
czeń:
(a) sylaba nieakcentowana: nie oznaczona [brak symbolu], (b) sylaba akcentowana preiktyczna [ 1 ],
(c) sylaba akcentowana iktyczna [ " ], (d) sylaba akcentowana postiktyczna [ 0 ]•
Definicje te i pojęcia zastosowano w konstrukcji polskiego materiału języko
wego. Poniżej przedstawiono 10 wypowiedzi dialogowych stanowiących jedną z czę
ści korpusu danych językowych. Przykłady te będą przedmiotem analizy w dalszym ciągu pracy (por. rozdz. 7 oraz 8):
(1) To jest naj1 lepsza 'pora "dnia.
Intonacyjne akcenty: iktyczny i preiktyczny mogą być realizowane różnymi konturami intonacyjnymi.
Intonacja rdzenna (akcent iktyczny)
W języku polskim wyróżnić można następujące intonacje rdzenne (tj. intonacje realizujące akcent iktyczny):
M ateriał językowy, który zawiera przykładowe intonacje rdzenne jest nastę
pujący:
(1) "Znowu ten 0wariat. (Intonacja pełna opadająca, HL).
(2) 'Bardzo 'zły ¿nak. (Intonacja preiktyczna równa 2 razy + intonacja iktyczna ML).
(3) To był 'całkiem 'niezły i ucz'ciwy pzłowiek. (Anakruza + intonacja pre-
’ktyczna rosnąca 3 razy + intonacja rdzenna ML).
(4) 'To jest jakiś "znak. (Intonacja preiktyczna rosnąca + intonacja rdzenna HL).
(5) To jest 'bardzo nie' dobry ¿nak. (Intonacja preiktyczna rosnąca 2 razy +
W załączniku 5 podano przyjęte do analizy frazy wzorcowe.
Wypowiedzi przeanalizowano przy wykorzystaniu przyjętego w obecnej pracy modelu frazy intonacyjnej według schematów 0 ’Connora i Jassema dla języka angielskiego (Jassem 1996a, Demenko, Jassem 1999). Jakkolwiek pewne zjawiska w zakresie intonacji są uniwersalne dla różnych języków (np. emocje objawiające się zwiększeniem interwałów częstotliwości podstawowej), to poszczególne języki wykazują często znaczne różnice zarówno w klasyfikacji typów intonacji rdzen
nych, jak i sposobie ich wykorzystania. Nawet w grupie języków nietonicznych, takich jak: polski, angielski, francuski, niemiecki istnieją znaczne różnice intona
cyjne. Różnice te można określić następująco.
1. Różnice strukturalne.
Pewne typy intonacyjne istnieją tylko w określonym języku. Przykładowo in
tonacja rdzenna rosnąco-opadająca-rosnąca funkcjonująca w języku angielskim, w polskim nie jest wykorzystywana.
2. Różnice realizacyjne.
Istnieją w różnych językach podobne intonacje, które są inaczej realizowane. Przy
kładowo intonacja niska rosnąca LM jest w języku polskim inaczej realizowana niż w angielskim. W języku polskim wzrost częstotliwości podstawowej następuje z reguły pod koniec frazy, w angielskim może rozpoczynać się od początku frazy, np.
/ Byłeś tu ju ż?
Have you been there?
3. Różnice semantyczne.
Intonacje mogą być strukturalnie takie same, ale posiadać całkiem inne zna
czenie. Przykładowo intonacja pełna rosnąca LH nie oznacza w języku angielskim pytania. W wypowiedzi
It isn ’t as bad as all that.
intonacja LH oznacza sprzeciw. W języku polskim wypowiedź ta:
Wcale nie je st znowu taka zła.
zostałaby zrealizowana najprawdopodobniej z intonacją opadającą typu HL.
58
Tak więc przebiegi intonacyjne języka polskiego będą wykazywać różnice struk
turalne, realizacyjne oraz semantyczne w porównaniu z innymi językami.
Dla eksperymentalnej weryfikacji modelu przedstawionego w rozdziałach 7, 8 i 9 przyjęto pewne ogólne założenia. Tzw. naiwni użytkownicy języka potrafią wskazać obecność akcentu. Potrafią także znacznie lepiej imitować (bez wcześ
niejszego treningu) te przebiegi intonacyjne, które występują w ich rodzimym ję zyku, wreszcie w znacznie wyższym stopniu poprawnie przyporządkowują okreś
lone kontury intonacyjne właściwym intencjom mówcy języka rodzimego niż ję zyka obcego.