Obecna od chwili wprowadzenia w 1998 r. w ramach II etapu reformy admi-nistracyjnej aktualnego modelu ustrojowego polskiego samorządu terytorialnego jego krytyka nie ogranicza się do wskazywania błędnych i niesprawdzających się w praktyce rozwiązań, o czym była mowa wyżej, ale prowadzi również do wska-zywania na konieczność zmian układu lokalnego oraz regionalnego władz tereno-wych. Postulowane przez doktrynę prawa samorządowego, przedstawicieli innych dyscyplin nauki, a także praktyków samorządności zmiany można ująć w dwie za-sadnicze grupy: zmian, które nie podważają obecnego układu ustrojowego samo-rządu terytorialnego i zmierzają jedynie do jego umiarkowanych, a niekiedy nawet stosunkowo drobnych, „kosmetycznych” z punktu widzenia układu jako całości, ko-rekt, oraz zmian, które zakładają odejście od przyjętego modelu samorządu teryto-rialnego i jego radykalną przebudowę.
Wśród najbardziej nośnych postulatów, które można zaliczyć do grupy zmian umiarkowanych i „kosmetycznych”, należy wskazać m.in. na propozycje:
1) kategoryzacji zadaniowej (funkcjonalnej) gmin, z wyróżnieniem dwóch (gminy miejskie i wiejskie) lub trzech (gminy metropolitalne, miejskie, wiejskie) ich ty-pów, co miałoby zapobiec likwidacji najsłabszych ekonomicznie gmin (Supra: przypisy 6–7 oraz „Narastające dysfunkcje…”: 97);
2) stworzenia instytucjonalnych powiązań pomiędzy władzami gmin i powiatów poprzez „wprowadzenie przedstawicieli gmin do rad powiatów” i zapewnie-nie „wójtom i burmistrzom automatycznego członkostwa w radach powiatów” lub wyłanianie „tych rad w wyborach pośrednich przez rady gmin”, co miałoby umożliwić „przepływ kadr samorządowych i jednocześnie przełożenie spraw gmin na szczebel powiatu, który powinien być bardziej związkiem gmin” oraz spowodować dostosowanie liczebności rad powiatów do ich wielkości i zinte-growanie społeczności powiatowych. Dodatkowymi koncepcjami są tu pomysły obsadzania stanowiska starosty w drodze konkursu, spośród menedżerów lub z zasobów kadrowych służby cywilnej, co spowodowałoby odpartyjnienie po-wiatów, bądź wyłanianie starosty w drodze wyborów bezpośrednich (przy rów-noczesnym zniesieniu instytucji zarządu powiatu). Pojawia się tu też postulat umożliwienia tworzenia wertykalnych, gminno-powiatowych związków komu-nalnych (Kowalik 2009: 138–139, Sienkiewicz 2011: 407–408);
3) reformy finansów samorządowych mającej na celu m.in. wdrożenie standar-dów kosztowych wykonywania zadań publicznych przez jednostki samorządu terytorialnego, stworzenie nowej konstrukcji systemu dochodów komunalnych oraz wprowadzenie prawnego ułatwienia stosowania nowoczesnych form za-rządczych, co przyczyniłoby się do wzmocnienia potencjału majątkowego i in-westycyjnego istniejących gmin i powiatów (Kida 2002: 138, Bentkiewicz 2006: 129–130, „Narastające dysfunkcje…” 97–99);
4) wzmożenia wysiłków edukacyjnych i informacyjnych na rzecz przyspieszenia budowy społeczeństwa obywatelskiego na poziomie lokalnym (Kida 2002: 138, Sienkiewicz 2011: 407);
5) powiększenia istniejących powiatów poprzez obligatoryjne połączenie tów „grodzkich” i „ziemskich”, niełączenie zadań gminy z zadaniami powia-tu oraz zwiększenie zadań powiapowia-tu kosztem administracji rządowej, ale także kosztem gminy i samorządu województwa (Gorzelak, Jałowiecki, 2001: 14, Kida 2002: 138, Betkiewicz 2006: 126−132, Kowalik 2009: 135−137 i 139);
6) wprowadzenia fachowej, samorządowej służby cywilnej „w celu przeciwdziała-nia zjawiskom korupcji, klientelizmu, a przede wszystkim partiokracji samorzą-dów” (Kida 2002: 138);
7) zwiększenia „elastyczności w zakresie kształtowania wewnętrznych struktur organizacyjnych [jednostek samorządu terytorialnego] – co pozwoli na zmniej-szenie kosztów realizacji zadań i ich obsługi administracyjnej” („Narastające
8) wprowadzenia „zmian w przepisach szczegółowych ułatwiających podejmowa-nie współpracy [gmin i powiatów] celem realizacji zadań o szczególnym znacze-niu, np. planowanie przestrzenne” (Lipska-Sondecka 2014: 332);
9) zachęcania „słabych podmiotów gminnych i powiatowych do łączenia się z większymi i silniejszymi jednostkami poprzez stosowanie realnych zachęt fi-nansowych” oraz przeprowadzenie likwidacji „tylko tych jednostek samorządu gminnego lub powiatowego, których stan zadłużenia przekracza wartość ich majątku”, a także poprzez zawieranie szczególnego rodzaju porozumień przez gminy graniczące, w tym także z miastami na prawach powiatu, które prowadzi-łyby do łączenia tych jednostek z zagwarantowaniem częściowej podmiotowości jednostek słabszych przystępujących do porozumienia (Lipska-Sondecka 2014: 332, „Narastające dysfunkcje…”: 97).
Z kolei w grupie najbardziej ważkich postulatów zakładających radykalną przebudowę instytucji polskiego samorządu terytorialnego wypada wymienić koncepcje:
1) policentryzacji zarządzania lokalnego, w myśl, której „układ organów władzy [w terenie] powinien odpowiadać zasięgowi dóbr publicznych, jakie dystrybu-uje określona jednostka administracyjna”, która „jest do pewnego stopnia tylko dodatkiem do dóbr, jakich dostarcza (czasami także wytwarza) lokalnej społecz-ności”. Aktualnie funkcjonującemu układowi samorządu lokalnego zarzuca się w części stanowisk naukowych występowanie wielu zbyt małych gmin, które jako niemogące podołać zadaniom winny być zlikwidowane, w innej zaś części zwraca się uwagę na to, że „niewielki rozmiar jednostek lokalnych pozwala na konkurencję między nimi oraz na dostosowanie dostarczanych dóbr publicz-nych (ich wolumenu czy jakości) do preferencji odbiorców”, co przemawia na rzecz utrzymania istniejącej liczby gmin. Zwraca się też uwagę na zjawisko po-wielania funkcji czy też nakładania się jurysdykcji gmin i powiatów, co przema-wia przeciwko dalszemu istnieniu poprzema-wiatów, które winny być zniesione, a ich za-dania samorządowe włączone do zadań gmin, a zaza-dania z zakresu administracji rządowej przyporządkowane na powrót tejże administracji (Bentkiewicz 2006: 112–115);
2) metropolizacji regionalnej, polegającej na utworzeniu – obok istniejących powia-tów lub regionów – jednostek metropolitalnych, skupiających największe polskie miasta i okalające je gminy oraz powiaty (tzw. obwarzankowe) (Izdebski 2009: 119−120 i 338−353, Jaskuła 2009: 140–147, Dolnicki 2011: 35−62, „Narastające
dysfunkcje…”: 97);
3) wprowadzenia do wszelkiego typu wyborów (w tym do wyborów samorządo-wych) większościowej ordynacji wyborczej w małych okręgach wyborczych, z demokratyczną zasadą większości zwykłej (połączoną z obligatoryjnym udzia-łem wyborców w głosowaniu, wzorem Belgii i Australii), wraz z równoczesną likwidacją powiatu i ewentualnym zastąpieniem go (niekoniecznie potrzebnym) drugim szczeblem zarządzania (nie podaje się tu jego nazwy) jako związkiem
istniejących obecnie (podkreśla się, że racjonalnie skonstruowanych) gmin, li-czącym co najmniej 100 gmin (Kieżun 2004: 407–410);
4) przeprowadzenia radykalnej reformy samorządu terytorialnego, polegającej na: zachowaniu liczby, struktury organizacyjnej i zadaniowej istniejących gmin; zniesieniu powiatów w ich dotychczasowym kształcie i zastąpieniu powiatami jako obligatoryjnymi związkami gmin, odpowiadającymi wielkością 49 zlikwi-dowanym w ramach reformy z lat 1998−1999 „małym” województwom, których liczba (maksymalnie podwojona) powiększona byłaby o powiaty metropolital-ne (grodzkie) tworzometropolital-ne przez największe miasta (wydzielometropolital-ne z obligatoryjnych związków gmin); wprowadzeniu 10–12 regionalnych (wojewódzkich) związ-ków samorządowych łączących powiaty (dawne „małe” województwa) i miasta wydzielone, których wielkość byłaby zbliżona do makroregionów geograficz-nych i które w swej roli zadaniowej mogłyby mieć charakter podobny do regio-nów francuskich (z funkcjami nie w zakresie administracji świadczącej i regla-mentacyjnej, lecz z zadaniami koordynacyjnymi, informacyjnymi, doskonalenia kadr samorządowych, współtworzenia i współrealizacji polityki społecznej i go-spodarczej, rozwoju w skali makroregionalnej) (Piekara 2003: 35−36, 41−43, 45−49, Kieżun 2003: 113−116).
Ostatnia z wymienionych radykalnych koncepcji przebudowy polskiego ukła-du samorząukła-du terytorialnego, błędnie określana przez część jej zwolenników mianem modelu dwuszczeblowego (Kieżun 2003: 115), to jeden z sześciu ówcze-snych − proponowany przez ekspertów skupionych wokół prof. Andrzeja Piekary z Centrum Studiów Samorządu Terytorialnego i Rozwoju Lokalnego Uniwersytetu Warszawskiego − wariantów wielkiej reformy administracji terenowej przygotowy-wanej w drugiej połowie lat 90. ubiegłego wieku. Wariant ten nie tylko nie został wzięty pod uwagę przez ówczesnych decydentów politycznych reformy, ale miał w ogóle kłopoty z przebiciem się do opinii publicznej. W następnych latach koncep-cja ta była podtrzymywana przez jej autorów, do których dołączali inni spekoncep-cjaliści. Nie ulega wątpliwości, że w świetle aktualnej diagnozy stanu polskiego samorządu terytorialnego oraz zarządzania lokalnego i regionalnego nie tylko nie utraciła ona na aktualności, ale – w zasadniczych swych zarysach – zachowała świeżość i atrak-cyjność, co może być dodatkowym potwierdzeniem jej trafności. Wydaje się, że po częściowych zmianach mogłaby posłużyć za wytyczną do koniecznej reformy pol-skiego samorządu terytorialnego, po stwierdzanych z wielu stron jego słabościach, o których była mowa wyżej.
Zdaniem piszącego te słowa zasadniczy schemat koncepcyjny przyszłej refor-my zarządzania lokalnego w Polsce winien zmierzać do zaplanowania wieloetapo-wych, wprowadzanych stopniowo i konsekwentnie w rozłożonym na lata proce-sie, działań modernizujących polski samorząd terytorialny, które, z jednej strony, zbudowane byłyby na krytycznej refleksji wynikającej z popełnionych dotychczas błędów, z drugiej, uwzględniałby pogłębiający się kryzys finansów publicznych z narastającym deficytem tak budżetu centralnego, jak i budżetów samorządowych, i z trzeciej, prowadziłyby do wpisania się w aktualny zachodnioeuropejski nurt
reform strukturalnych administracji terenowej. W oparciu o powyższe przesłanki, jak również z uwagi na wciąż otwarte i nie w pełni wdrożone w polskim systemie ustrojowym zasady pomocniczości, decentralizacji administracji publicznej i samo-dzielności samorządu terytorialnego (ale traktowanego jako całość, a nie samodziel-ności jednostek poszczególnych stopni, która osłabia pozycję samorządu względem administracji rządowej i sprzyja skrywanej oficjalnie, ale faktycznej centralizacji) należałoby dążyć do zbudowania dwuszczeblowego systemu samorządu terytorial-nego (z ewentualną opcją fakultatywnej trójszczeblowości, o której niżej), z umiar-kowaną i zracjonalizowaną liczbą jednostek tegoż samorządu na obu szczeblach, która nie stawałaby jednak w sprzeczności z utrwalonymi ciążeniami i zdobyczami w zakresie integracji lokalnej i ponadlokalnej.
Wychodząc z powyższego należałoby, zdaniem autora niniejszych rozważań, dążyć w przyszłości do realizacji reformy w następujących etapach:
Etap pierwszy: zniesienie aktualnie funkcjonujących powiatów „grodzkich”
i „ziemskich” i zastąpienie ich obligatoryjnymi związkami gmin w liczbie i wielkości zbliżonej (ale zasadniczo nie większej) do 49 byłych „małych” województw, wraz z określeniem tych jednostek mianem „województw” lub ewentualnie „ziem” (na-leżałoby zrezygnować z nazwy „powiat”, gdyż byłaby ona nieadekwatna do skali takiej jednostki). W tej liczbie winny się znaleźć, jako nowe województwa/ziemie, największe jednostki metropolitalne, skupiające miasto (a) wiodące wraz z odpo-wiednio dobranym, głębokim zestawem tzw. gmin obwarzankowych21. Nie należy przy tym tworzyć tzw. miast wydzielonych (dziś powiatów „grodzkich”), których status rozbija naturalne ciążenia integracyjne i obniża poziom świadczonych usług publicznych na mniej zurbanizowanych, z natury rzeczy, obszarach położonych poza ich granicami. Województwa/ziemie winny mieć charakter dualistyczny (rządowo-samorządowy), gdzie wyłaniany przez samorząd wojewoda łączyłby funkcje organu administracji rządowej i samorządowej i stałby na czele kolegialnego zarządu woje-wództwa. Sejmik wojewódzki składałby się z: wójtów, burmistrzów i prezydentów (stojących na czele przywróconych zarządów gmin) wchodzących doń z urzędu, bądź radnych będących delegatami rad gmin i przez nie wybranych (wybory pośred-nie) w proporcji odpowiedniej do liczby mieszkańców gmin (ich miejsca w radach gmin zajmowaliby wybierani wespół z nimi w gminnych wyborach podstawowych, w okręgach jednomandatowych, zastępcy); oraz z radnych wybieranych bezpośred-nio w jednomandatowych okręgach wyborczych o jednolitej normie przedstawi-cielstwa w całym województwie/ziemi. Członkowie zarządu województwa z woje-wodą na czele nie mogliby łączyć swych funkcji z zasiadaniem w składzie sejmiku. Województwo/ziemia jako związek gmin wykonywałoby zadania o charakterze ponadgminnym, których dotychczasowy katalog musiałby ulec redefinicji, włącznie z zadaniami wykonywanymi aktualnie przez gminę, z równoczesną głęboką refor-mą finansów publicznych, polegającą na zagwarantowaniu samorządowi realnych i wydajnych źródeł dochodowych, adekwatnych do przypisanych zadań. Nadzór
21 Na ten status zasługiwałyby Metropolie: Warszawska, Katowicka, Trójmiejska, Kra-kowska, Łódzka, Wrocławska, Poznańska i Bydgosko-Toruńska.
nad samorządem gminnym sprawowałby zarząd województwa (kolegialnie), a wo-jewoda byłby organem drugiego stopnia w postępowaniu administracyjnym, co doprowadziłoby do likwidacji dzisiejszych dziwacznie ulokowanych strukturalnie samorządowych (?) kolegiów odwoławczych, których orzeczenia miałyby charak-ter reformatoryjny, a nie tylko kasacyjny, jak jest to dziś w praktyce ich działalno-ści. Nadzór i kontrolę finansową gmin oraz województw/ziem winna sprawować państwowa izba obrachunkowa, która powinna mieć swoje delegatury w stolicach województw/ziem (delegatury winny mieć kompetencje wyłącznie w stosunku do gmin). Katalog terenowych struktur rządowej administracji niezespolonej (specjal-nej) winien być poszerzony o dotychczasowe niektóre służby, inspekcje i straże (policję, sanepid i inspekcję weterynaryjną), ale bez straży pożarnej oraz nadzoru budowlanego, które winny być włączone do struktur samorządowych.
Etap drugi: fakultatywna redukcja liczby gmin przebiegająca do pewnej daty
granicznej, a po tej dacie obligatoryjna, dokonywana przez sejmik województwa w oparciu o ustawowo wskazane kryteria, do poziomu nie więcej niż 1800 jednostek, która objęłaby gminy o najsłabszym potencjale budżetowym i demograficznym.
Etap trzeci: (mógłby przebiegać równolegle z drugim) polegałby na
nieogra-niczonym w czasie tworzeniu dobrowolnych regionalnych (mogłaby być dla nich zastrzeżona nazwa „województwo”) samorządowych związków województw/ziem, które musiałyby grupować co najmniej 3 sąsiadujące ze sobą jednostki drugiego szczebla. Wykonywałyby one zadania delegowane ze szczebla drugiego (przede wszystkim z zakresu polityki społecznej i zatrudnienia, rozwoju regionalnego, go-spodarki wodnej, komunikacji, planowania przestrzennego, doskonalenia kadr samorządowych) oraz zadania z zakresu administracji rządowej zlecone na mocy ustawy lub kontraktu z Radą Ministrów (kontraktowanie winno być ograniczone wyłącznie do tego poziomu zarządzania terenowego).
Bibliografia
Źródła prawa
Ustawa z dnia 17 marca 1921 roku Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. Nr 44, poz.
267.
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U.
Nr 16, poz. 94.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. Nr 78, poz. 483,
z późn. zm.
Dekret [Naczelnika Państwa z dnia 4 lutego 1919 r.] o tymczasowej ordynacji powiatowej dla obszarów Polski byłego zaboru rosyjskiego, „Dziennik Praw Państwa Polskiego”
Nr 13, poz. 141.
Ustawa z dnia 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego,
Dz.U. Nr 35, poz. 294.
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym, tekst pierwotny: Dz.U. Nr 16,
poz. 95, z późn. zm. [od 28 grudnia 1998 r. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o
Ustawa z dnia 18 maja 1990 r. o ustroju samorządu miasta stołecznego Warszawy, Dz.U.
Nr 34, poz. 200; Ustawa z dnia 25 marca 1994 r. o ustroju miasta stołecznego
Warszawy, Dz.U. Nr 48, poz. 195, z późn. zm.; Ustawa z dnia 15 marca 2002 r. o ustro-ju miasta stołecznego Warszawy, Dz.U. Nr 41, poz. 361, z późn. zm.
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o administracji rządowej w województwie, tekst
pierwot-ny: Dz.U. Nr 91, poz. 577, z późn. zm.; Ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie
i administracji rządowej w województwie, Dz.U. Nr 31, poz. 206 z późn. zm.
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, tekst pierwotny: Dz.U.
Nr 91, poz. 578, z późn. zm.; tekst jednolity: Dz.U. 2013, poz. 595 z późn. zm.
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa, tekst pierwotny: Dz.U.
Nr 91, poz. 576, z późn. zm.; tekst jednolity: Dz.U. 2013, poz. 596, z późn. zm.
Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa, Dz.U. Nr 96, poz. 603, z późn. zm.
Ustawa z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym, tekst jednolity: Dz.U. 2013,
poz. 706.
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie,
tekst pierwotny: Dz.U. Nr 96, poz. 873, z późn. zm.; tekst jednolity: Dz.U. 2010 Nr 234, poz. 1536, z późn. zm.
Europejska Karta Samorządu Lokalnego przyjęta w Strasburgu 15 października 1985 r.,
Dz.U. 1994 Nr 124, poz. 607; Obwieszczenie Ministra Spraw Zagranicznych z dnia 22
sierpnia 2006 r. o sprostowaniu błędu, Dz.U. 2006 Nr 154, poz. 1107.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 sierpnia 1998 r. w sprawie utworzenia powiatów,
Dz.U. Nr 103, poz. 652.
Opracowania
Antoszewski A. 2012. Samorząd jako pole rywalizacji politycznej. W 20 lat samorządu
terytorialnego w Polsce. Sukcesy, porażki, perspektywy, K. Mieczkowska-Czerniak,
K. Radzik-Maruszak (red.). Lublin.
Banaszak B. 2012. Prawo konstytucyjne. Warszawa.
Bandarzewski K. 2005. Wieloszczeblowość samorządu terytorialnego i jego
komplemen-tarność w ujęciu konstytucji, ustawodawstwa i orzecznictwa. W Samorząd terytorial-ny. Zasady ustrojowe i praktyka, P. Sarnecki (red.). Warszawa 2005.
Barański M. 2009. Samorząd terytorialny w Europie Środkowej i Wschodniej. Kato- wice–Toruń.
Betkiewicz W. 2006. Demokratyczna i samorządowa reforma powiatów – porażka czy
suk-ces nowej instytucji? W Powiatowa elita polityczna, J. Wasilewski (red.), Warszawa.
Bielecki L., M. Paździor. 2011. Samorząd terytorialny. W Ustrojowe prawo
administracyj-ne, L. Bielecki, P. Ruczkowski (red.). Warszawa.
Boć J. 2001. Powiat a reszta państwa. W Powiat. Z teorii, kompetencje, komentarz, J. Boć (red.). Wrocław.
Bukowski Z. 2003. Źródła prawa w zakresie samorządu terytorialnego. W Z. Bukowski, T. Jędrzejewski, P. Rączka, Ustrój samorządu terytorialnego. Toruń.
Byjoch K., J. Sulimierski, J. P. Tarno. 2000. Samorząd terytorialny po reformie ustrojowej
państwa. Warszawa.
Chmielnicki P., W. Kisiel. 2006. Normatywne różnicowanie struktur samorządowych. W Prawo samorządu terytorialnego w Polsce, W. Kisiel (red.). Warszawa.
Chmielnicki P. 2006. Związki komunalne. W Prawo samorządu terytorialnego w Polsce, W. Kisiel (red.). Warszawa.
Dolnicki B. 2011. „Koncepcja powiatu metropolitalnego”, Administracja. Teoria –
Dydaktyka – Praktyka 4.
Dolnicki B. 2009. Powiat – dziesięć lat funkcjonowania. W Dziesięć lat reformy ustrojowej
administracji publicznej w Polsce, J. Parchomiuk, B. Ulijasz, E. Kruk (red.). Warszawa.
Fenrych P., W. Puzyna. 2001. „Wielka decentralizacja”. Więź 6.
Ferens A., E. Zgud-Pawelec, 2002. Reforma administracji publicznej w Polsce. Wybrane
aspekty zmian systemowych i ich skutki. W Administracja i polityka. Administracja w procesie przemian, A. Ferens i I. Macek (red.). Wrocław.
Glajcar R. 2012. Republika Czeska. W Samorząd terytorialny państw europejskich. S. Wróbel (red.). Katowice.
Gorzelak G., B. Jałowiecki, M. Stec (red.). 2001. Reforma terytorialnej organizacji kraju.
Dwa lata doświadczeń. Warszawa.
Habuda L., A. Habuda. 2009. Terytorialnie samorządzące się społeczności. W L. Habuda,
Decentralizacja vs centralizacja administracji w strukturze zasadniczego terytorial-nego podziału kraju. Toruń.
Habuda L. 2009. Decentralizacja vs centralizacja administracji w strukturze zasadniczego
terytorialnego podziału kraju. Toruń.
Izdebski H. 2009. Samorząd terytorialny. Podstawy ustroju i działalności. Warszawa. Jańczuk L. 2012. Ewolucja samodzielności finansowej samorządu terytorialnego w III Rze-
czypospolitej. W 20 lat samorządu terytorialnego w Polsce. Sukcesy, porażki, perspek-tywy, K. Mieczkowska-Czerniak, K. Radzik-Maruszak (red.). Lublin.
Jaskuła K. 2009. Metropolie w Polsce – uwagi ogólne. W Dziesięć lat reformy ustrojowej
ad-ministracji publicznej w Polsce, J. Parchomiuk, B. Ulijasz, E. Kruk (red.). Warszawa.
Jaśkowska M. 1999. „Podstawowe założenia reformy samorządu terytorialnego”.
Przegląd Sądowy 10.
Jaworska-Dębska B. 2009. Współdziałanie i „ruch zadań” w systemie samorządu
teryto-rialnego. W Prawo administracyjne. Pojęcia, instytucje, zasady w teorii i orzecznic-twie, M. Stahl (red.). Warszawa.
Kida J. 2002. „Efekty wprowadzenia powiatów na podstawie badań empirycznych”,
Zarządzanie i Edukacja 5.
Sienkiewicz M. W. 2012. Społeczny aspekt procesu kształtowania się samorządu
powiato-wego w Polsce po 1990 roku. W 20 lat samorządu terytorialnego w Polsce. Sukcesy, porażki, perspektywy, K. Mieczkowska-Czerniak, K. Radzik-Maruszak (red.). Lublin.
Kieżun W. 2001. „Powiaty – fikcja samorządności”. Rzeczpospolita 258.
Kieżun W. 2004. Transformacja administracji publicznej (1990−1999) w świetle
teo-rii organizacji i zarządzania. W Krytyczna teoria organizacji. Wybór zagadnień,
W. Kieżun (red.). Warszawa.
Kieżun W. 2003. Cele, konceptualizacja i realizacja reformy administracji publicznej
(zwa-nej decentralizacyjną) w latach 1998−2001. W Cele i skuteczność reformy admini-stracji publicznej w RP w latach 1999−2001, A. Piekara (red.). Warszawa.
Kisiel W. 2003. Ustrój samorządu terytorialnego. Warszawa.
Kisiel W. 2006. Zagadnienia ogólne. W Prawo samorządu terytorialnego w Polsce, W. Kisiel (red.). Warszawa.
Kisiel W. 2006b. Przedmiot porozumienia. W Prawo samorządu terytorialnego w Polsce, W. Kisiel (red.). Warszawa.
Kisiel W. 2006c. Samorządowe ustawy ustrojowe nie są ustawami organicznymi. W Prawo
samorządu terytorialnego w Polsce, W. Kisiel (red.). Warszawa.
Kisiel 2006d. Przekazanie zadań objętych porozumieniem. W Prawo samorządu
teryto-rialnego w Polsce, W. Kisiel (red.). Warszawa.
Kisiel W., P. Chmielnicki. 2006. Uczestnicy porozumień. W Prawo samorządu
terytorialne-go w Polsce, W. Kisiel (red.). Warszawa.
Kowalik J. 2009. Między rywalizacją a współpracą – gmina i powiat po reformie 1998 roku. W Dziesięć lat reformy ustrojowej administracji publicznej w Polsce, J. Parchomiuk, B. Ulijasz, E. Kruk (red.). Warszawa.
Lipowicz I. 2009. „Ustrojowe aspekty reformy samorządowej w latach 1990−1998”,
Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2.
Lipska-Sondecka A. 2014. Funkcjonalność rozwiązań systemowych polskiego samorządu
w kontekście zadań samorządu gminnego i powiatowego. W Europejskie modele sa-morządu terytorialnego. Stan obecny i perspektywy, J. Wojnicki (red.). Warszawa.
Lutrzykowski A., M. Legiędź-Gałuszka. 2008. „Wspólnota samorządowa” czy „społeczność
lokalna” (regionalna)? Spór nie tylko semantyczny. W Samorząd terytorialny w Polsce i w Europie (doświadczenia i nowe wyzwania), J. Marszałek-Kawa i A. Lutrzykowski
(red.). Toruń
Malarski S. 2002. Zasady i formy prawne uczestnictwa polskich samorządów w
międzyna-rodowych zrzeszeniach współpracy samorządów. W Problemy prawne w działalności samorządu terytorialnego, S. Dolata (red.). Opole.
Maśloch G. 2012. Samodzielność finansowa gmin w Polsce w latach 2004−2009. W S. Micha- łowski, Społeczne aspekty filozofii samorządu terytorialnego w Polsce. Od idealizmu
do realizmu. W 20 lat samorządu terytorialnego w Polsce. Sukcesy, porażki, perspek-tywy, K. Mieczkowska-Czerniak, K. Radzik-Maruszak (red.). Lublin.
Mieczkowska-Czerniak K., K. Radzik-Maruszak (red.). 2012. 20 lat samorządu
terytorial-nego w Polsce. Sukcesy, porażki, perspektywy. Lublin.
Nelicki A. 2001. Kształtowanie się struktur administracji powiatowej i wojewódzkiej. W Reforma terytorialnej organizacji kraju. Dwa lata doświadczeń, G. Gorzelak, B. Jałowiecki, M. Stec (red.). Warszawa.
Niczyporuk J. 2003. Jednostki samorządu terytorialnego. W Prawo administracyjne
ustrojowe. Podmioty administracji publicznej, J. Stelmasiak i J. Szreniawski (red.).
Bydgoszcz–Lublin.
Niemczuk P. 2009. „Rządowe funkcje powiatu”, Administracja. Teoria – Dydaktyka –
Praktyka 1.
Niewiadomski Z. 2002. „Samorząd terytorialny w Konstytucji RP (komentarz do art. 15, art. 16 oraz art. art. 163−172)”, Samorząd Terytorialny 3.
Niżnik-Dobosz I. 2007. Model ustroju samorządu terytorialnego w Polsce na tle zagadnień
ustrojowego prawa administracyjnego. Kraków.
Niżnik-Dobosz I. 2009. „Ustrojowe i materialnoprawne ujęcie wspólnoty samorządo-wej”, Casus 54.
Olejniczak-Szałowska E. 2002. Prawo do udziału w referendum lokalnym. Rozważania na
Parchomiuk J., B. Ulijasz, E. Kruk. 2009. Dziesięć lat reformy ustrojowej administracji
pu-blicznej w Polsce. Warszawa.
Peter-Bombik K. 2009. Samodzielność finansowa jednostek samorządu terytorialnego
w Polsce. Założenia a rzeczywistość. W Dziesięć lat reformy ustrojowej administracji publicznej w Polsce, J. Parchomiuk, B. Ulijasz, E. Kruk (red.). Warszawa.
Piekara A. 1990. „Wartości i funkcje społeczne samorządu terytorialnego”, Państwo
i Prawo 7.
Piekara A. 2000. Decentralizacja terytorialna administracji publicznej: funkcje i