Beata Olszewska 1, Alicja Krzemińska 2
1 Instytut Kształtowania i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
2 Instytut Architektury Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Wstęp
Dolina rzeczna, szczególnie ta niezmieniona o zbliŜonym do naturalnego reŜimie hydrologicznym, jest jednym z najcenniejszych przyrodniczo obszarów i niezastąpio-nym korytarzem ekologiczniezastąpio-nym. Doliną taką płynie nieuregulowana i meandrująca dzika rzeka. Znaleźć moŜna na niej piaszczyste łachy i wyspy, miejsca głębokie i płytkie oraz róŜnego rodzaju nachylenia skarpy. Rzeka przy wysokich stanach wody rozlewa się swobodnie po dolinie, zmieniając ją w istną mozaikę ekosystemów. Takie doliny i rzeki są niedoścignionym wzorem, które w obecnych czasach są coraz rzadziej spotykane. Ich wyjątkowość nie tylko dotyczy części fauny i flory, ale równieŜ specyficznych zdolności do samooczyszczania się, która jest tym większa, im mniej uregulowana jest rzeka. W przypadku rzek, których koryto powstało ze starorzeczy innej, większej rzeki, takie procesy mogą przebiegać inaczej. W dolinie Odry, w okolicach stopnia wodnego Brzeg Dolny, gdzie biegnie koryto rzeki Jeziorki, znaleźć moŜna wiele oczek wodnych - cennych ze względu na swoje moŜliwości retencyjne, jak równieŜ resztki starorzeczy.
Jeziorka od przekroju Brodno 1 do przekroju Głoska charakteryzuje się ciekawym przebiegiem. Koryto stanowią starorzecza, które co kilka kilometrów tworzą swego rodzaju rozlewiska porośnięte bujną roślinnością, umoŜliwiającą lepsze samooczyszczanie się jej wód.
W niniejszej pracy przedstawiono wyniki badań składu chemicznego, jak i jakości wód Jeziorki w latach 1995-2003 (z uwzględnieniem powodzi z lipca 1997 roku), w dwóch przekrojach, które znajdują się pod róŜnym oddziaływaniem Odry - drenującym (przekrój Brodno 1 km 3+750) i infiltracyjnym (przekrój Głoska km 17+750).
Materiały i metody badań
Jeziorka jest prawostronnym dopływem Średzkiej Wody, która uchodzi do Odry w rejonie Malczyc. Zlewnia potoku połoŜona jest całkowicie w dolinie Odry, a trasa cieku biegnie, w ogólnym zarysie, równolegle do koryta rzeki w odległości 0,2-2,0 km.
Górna część zlewni Jeziorki znajduje się w zasięgu oddziaływania spiętrzonych wód Odry stopniem wodnym w Brzegu Dolnym. Dolna część przylega do Odry, w której stany wody kształtują się w warunkach naturalnych. Zlewnia tego potoku ma kształt wydłuŜonego pasa o średniej szerokości 3,0 km i długości ok. 33 km (do przekroju
B. Olszewska, A. Krzemińska wegetacyjne wymienionych lat. Chemiczne analizy wód wykonane zostały w Labo-ratorium Wód i Ścieków IKiOŚ Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu i prowadzone były w oparciu o metody standardowe zalecane przez HERMANOWICZ i in.
[1976], STANDARD METHODS ... [1992] oraz polskie normy [WYKAZ NORM 1993]
i obejmowały następujące wskaźniki: temperaturę, odczyn, przewodnictwo elektro-lityczne właściwe, tlen rozpuszczony, azot ogólny, azot amonowy, azotany, fosfor, magnez, mangan, wapń, Ŝelazo, chlorki, siarczany. Podstawą do oceny jakości wód były ustalenia zawarte w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r.
[ROZPORZĄDZENIE 2004]. Oceny dokonano według wartości średniej rocznej, a analizę statystyczną wykonano w oparciu o program Statistica 7.
Wyniki badań i dyskusja
Okres objęty badaniami charakteryzował się duŜą zmiennością opadów at-mosferycznych, a w roku 1997 cały teren został zalany wodami powodziowymi. Woda stagnowała na tym obszarze około 2-3 tygodni. Analizy przebiegu warunków meteorologicznych i wahań stanów wód w obu przekrojach zostały przedstawione w PRACACH ZBIOROWYCH [1997, 2004].
Na temperaturę wody wpływać moŜe wiele czynników, a intensywność ich oddziaływania zaleŜy od: insolacji, siły wiatru, zmian układu cieplno-wagowego, prądów turbulencyjnych, temperatury powietrza, głębokości, prędkości przepływu wody, osłonięcia brzegów, jak równieŜ dopływu ścieków i odległości od źródła cieku.
Ze względu na temperaturę wody Jeziorki w obu przekrojach (Brodno 1, Głoska) zakla-syfikowano jako wody bardzo dobrej jakości (I klasa). Średnio temperatury wody w przekroju Brodno 1 były niŜsze niŜ w przekroju Głoska, co moŜe być spowodowane róŜnicą pomiędzy nasłonecznieniem i zacienieniem koryta (rys. 1).
W całym okresie badawczym odczyn wody wahał się od 5,8 (przekrój Brodno 1) w roku 1999 do 7,8 latach 2000 (Brodno 1), 2002 i 2003 (Głoska). Wody te zaklasyfikowano do wód I klasy czystości, właściwie w całym okresie badawczym, oprócz roku 1999, gdzie w przekroju Brodno 1 wody te zaliczono do IV klasy czystości (pH = 6,3). W przekroju Brodno 1 obserwowano niŜszy odczyn wody niŜ w Głosce.
Bezpośrednio po powodzi zauwaŜalne było obniŜenie się pH wody, po czym nastąpiła tendencja wzrostowa, ale róŜnice pomiędzy odczynem wód w obu przekrojach zwiększyły się o około 30% (rys. 1). W dłuŜszym okresie nie ma zagroŜenia dla czystości wód ze względu na ten wskaźnik.
mg NO3- *dm-3 1995 1996 1997 ► 1999 2000 2002 2003
Temperatura
pH 1995 1996 1997 ► 1999 2000 2002 2003
pH
uS *dm-1 1995 1996 1997 ► 1999 2000 2002 2003
Przewodność elektrolityczna wody
mg O2 *dm-3 1995 1996 1997 ► 1999 2000 2002 2003
Tlen rozpuszczony
JAKOŚĆ WÓD RZEKI JEZIORKI W LATACH 1995-2003 ... 107 - fosforu w wodach Jeziorki w latach 1995-2003
Fig. 1. Mean: A - temperature, B - reaction, C - electrolytic conduction, D - concentration of soluble oxygen, E - total nitrogen, F - ammonia nitrogen, G - nitrates, H - phosphorus in the Jeziorka waters in the years 1995-2003
W wodach Jeziorki wartości przewodności elektrolitycznej właściwej osiągały minimum 333 µS⋅cm-1 (Brodno 1 w 1999 r.) i maksimum 961 µS⋅cm-1 (Brodno 1 w 1995 r.), średnio 608 µS⋅cm-1 (rys. 1, tab. 1 i 2). W latach 1995-1999 wartości przewodnictwa elektrolitycznego właściwego malały, szczególnie po powodzi z lipca 1997 roku. Powodem tego było wymywanie osadów dennych i w konsekwencji rozcieńczenie stęŜeń występujących w wodzie form jonowych. Natomiast pięć lat po powodzi obserwowano wzrost wartości przewodności elektrolitycznej właściwej w wodach badanej rzeki, które moŜna wiązać ze wzrostem ilości rozpuszczonych jonów w wodzie, a przez to ze zwiększeniem się zasolenia wód.
Wody Jeziorki w całym okresie badawczym, ze względu przewodność
elek-B. Olszewska, A. Krzemińska 108
trolityczną, klasyfikowano jako wody dobrej jakości (II klasa czystości). PoniewaŜ wartość mediany dla obu przekrojów jest niŜsza niŜ średnia, postawiono hipotezę, Ŝe w dłuŜszym okresie czasu nie istnieje zagroŜenie dla czystości wód ze względu na ten parametr. chlorków, F - siarczanów w wodach rzeki Jeziorki w latach 1995-2003
Fig. 2. Mean concentration of: A - magnesium, B - manganese, C - calcium, D - total iron, E - chlorides, F - sulphates in the Jeziorka waters in the years 1995-2003
Temperatura wody ma decydujący wpływ na ilość tlenu rozpuszczonego w wodzie. Im jest ona wyŜsza, tym rozpuszczalność tlenu w wodzie jest mniejsza.
Obliczony współczynnik korelacji pomiędzy temperaturą i zawartością tlenu w wodach Jeziorki wyniósł r = -0,74. W przekroju Brodno 1 notowano jego najniŜsze średnie roczne stęŜenie równe 3,1 mg O2⋅dm-3 (rok 2002), najwyŜsze w roku 2003 - 7,4 mg O2⋅dm-3 (Głoska). Ze względu na średnią zawartość tlenu, wody Jeziorki zaliczono do klasy I czystości, co oznacza, Ŝe ilość tlenu rozpuszczonego w wodzie nie ogranicza funkcjonowania zróŜnicowanych biocenoz, które w tym cieku występują bardzo licznie.
Wśród czynników, które wpływać mogą na zmniejszanie się ilości tlenu w wodzie, jest utlenianie związków chemicznych, rozkład materii organicznej, jak równieŜ redyfuzja
0,0
mg Mg*dm-3 1995 1996 1997 ► 1999 2000 2002 2003
Magnez
mg Mn *dm-3 1995 1996 1997 ► 1999 2000 2002 2003
Mangan
mg Ca *dm-3 1995 1996 1997 ► 1999 2000 2002 2003
Wapń
mg Fe *dm-3 1995 1996 1997 ► 1999 2000 2002 2003
śelazo og.
mg Cl- *dm-3 1995 1996 1997 ► 1999 2000 2002 2003
Chlorki
mg SO4-2 *dm-3 1995 1996 1997 ► 1999 2000 2002 2003
Siarczany
JAKOŚĆ WÓD RZEKI JEZIORKI W LATACH 1995-2003 ... 109 tlenu do atmosfery, wzrost zasolenia wody i oddychanie organizmów roślinnych i zwierzęcych [DOJLIDO 1995].
Tabela 1; Table 1 Charakterystyczne wartości składu chemicznego wód rzeki Jeziorki w przekroju Głoska
Characteristic values of chemical composition of the Jeziorka waters in the Głoska cross-section nad-mierne stęŜenie powoduje zwiększoną Ŝyzność, prowadząc do degradacji wód.
Jakość wód Jeziorki ze względu na zawartość fosforu w przekroju Brodno 1 w całym okresie badawczym była dobra (II klasa jakości), podobnie jak w przekroju Głoska, przy czym w roku 1995 i 1999 (Brodno 1), wody te zaliczono do klasy III (jakość zadowalająca), (rys. 1). Po powodzi z 1997 roku obserwowano najpierw wzrost średniej zawartości fosforu ogólnego do średniej wartości 0,6 mg P⋅dm-3, a następnie w dalszych latach, systematyczny spadek jego stęŜeń.
Tabela 2; Table 2 Charakterystyczne wartości składu chemicznego wód Jeziorki w przekroju Brodno 1
Characteristic values of chemical composition of the Jeziorka waters
B. Olszewska, A. Krzemińska czystości w obu przekrojach badawczych, podobnie jak średnie stęŜenia azotu amo-nowego, przy czym w przekroju Brodno 1 - w latach 1995 i 1997 - jakość tych wód spadła do klasy II (rys. 1, tab. 1 i 2). Jak podaje JONES [1975], w wodach rzek dominuje zawartość azotanów. Przewaga azotanów, która jest związana z dobrym natlenieniem wód rzecznych oraz dominacja procesów nitryfikacji nad denitryfikacją występuje na całym badanym odcinku rzeki, co sprzyja dobremu samooczyszczaniu się rzeki i umoŜliwia bytowanie mozaiki biocenoz. Współczynnik korelacji dla azotu amonowego i tlenu rozpuszczonego wynosił r = 0,07, a dla azotu amonowego i temperatury r= -0,19.
StęŜenia azotu ogólnego w badanym cieku ulegają znacznym wahaniom i klasyfikują go w obu przekrojach do III klasy czystości (rys. 1).
Po powodzi z 1997 roku obserwowano mniejszą zawartość azotu ogólnego w stosunku do wcześniejszych lat, natomiast po roku 1999 obserwowano stały jego wzrost. NajniŜsze średnie zawartości azotu ogólnego w wodach rzeki Jeziorki zanotowano w roku 2002 równe 8,33 mg N⋅dm-3 (przekrój Głoska), a najwyŜsze w przekroju Brodno 1 w roku 2003 - 10,8 mg N⋅dm-3 (rys. 1, tab. 1 i 2). PoniewaŜ badania prowadzono w okresie wegetacyjnym, podwyŜszone ilości fosforu i azotu ogólnego świadczyć mogą o intensywności procesu eutrofizacji w cieku, szczególnie w okresie niŜówek i małych przepływów.
Wskaźnikami zasolenia wód są między innymi: chlorki, siarczany, wapń i magnez. Do wód rzeki Jeziorki jony chlorkowe i siarczanowe dopływają przede
JAKOŚĆ WÓD RZEKI JEZIORKI W LATACH 1995-2003 ... 111 wszystkim poprzez spływy powierzchniowe i opady, a poziom zanieczyszczenia wód powierzchniowych chlorkami zaleŜy od poziomu zanieczyszczenia wód ściekami i spływami obszarowymi [DOJLIDO 1995]. W wodach Jeziorki stwierdzono nadmierną ilość siarczanów i chlorków w całym okresie badawczym. Ze względu na stęŜenia chlorków, oprócz roku 1997, wody te klasyfikowano do II klasy czystości, natomiast ze względu na ilość jonów siarczanowych do klasy II i III (rys. 2). NajniŜsze średnie stęŜenie chlorków notowano w roku 1999 - 35,0 mg Cl⋅dm-3 (Brodno 1), natomiast najwyŜsze w przekroju Głoska w roku 1995 - 220,0 mg Cl⋅dm-3. NajwyŜsze stęŜenia siarczanów zanotowano w przekroju Brodno 1 w roku 1999 - 214,7 mg SO4-2⋅dm-3, a najniŜsze w roku 2002 - 105,9 mg SO4-2⋅dm-3 (tab. 1 i 2). Po powodzi z 1997 roku w przekroju Brodno 1 zauwaŜono tendencję wzrostową zawartości siarczanów w wodach Jeziorki, co moŜna wiązać z bliskością koryta Odry i jej drenującym charakterem w tej części doliny. Współczynnik korelacji pomiędzy ilością jonów chlorkowych a przewodnością elektrolityczną właściwą jest równy r = 0,88, natomiast dla jonów chlorkowych i przewodności elektrolitycznej właściwej współczynnik ten osiąga wartość r = 0,32, co świadczy o mineralnym zanieczyszczeniu wody. StęŜenia magnezu i manganu w wodach Jeziorki badano tylko w latach 1996-1997 i 2002-2003.
Ze względu na średnią zawartość magnezu, wody te zaliczono do I klasy czystości, natomiast ze względu na mangan do V, czyli do wód złej jakości. Największe stęŜenia magnezu zanotowano w roku 1997 w przekroju Głoska - 26 mg Mg⋅dm-3 (II klasa czystości), a najmniejsze 15,3 mg Mg⋅dm-3 w roku 2002 (I klasa czystości) równieŜ w przekroju Głoska (rys. 2, tab. 1 i 2). PodwyŜszone zawartości manganu w wodach Je-ziorki są związane ze zwiększonymi procesami wymywania tego pierwiastka z gleb, które zainicjowane zostały obniŜaniem się zwierciadła wód gruntowych w wyniku obniŜenia się dna koryta Odry [PR. ZBIOROWA 1997]. W przekroju Brodno 1 obserwowano 9-krotnie zwiększoną ilość manganu w stosunku do przekroju w Głosce.
Zawartość Ŝelaza ogólnego, podobnie jak manganu, ulegała wahaniom, przy czym nie obserwowano tu tak duŜych róŜnic pomiędzy zawartością tego pierwiastka w badanych przekrojach hydrochemicznych. NajwyŜsze średnie stęŜenia Ŝelaza ogólnego zanotowano w roku 2003 w przekroju Brodno 1, równe 17,5 mg Fe⋅dm-3, klasyfikowało to wody Jeziorki do wód o złej jakości (V klasa) i jest to średnio prawie 40-krotnie wyŜsze stęŜenie w stosunku do innych lat w obu przekrojach hydrochemicznych (rys.
2). Zawartość Ŝelaza w wodach Jeziorki powodowała, Ŝe wody te zaklasyfikowano w całym okresie badawczym w przekroju Brodno 1 do V klasy czystości (wody złej jakości), natomiast w przekroju Głoska do klasy IV (wody niezadowalającej jakości).
StęŜenia wapnia w wodach badanego cieku były najwyŜsze w roku 2000 (118,2 mg Ca⋅dm-3 - przekrój Brodno 1), natomiast najniŜsze w roku 1996 (64,2 mg Ca⋅dm-3 - przekrój Brodno 1). Ze względu na ten parametr wody te zakwalifikowano w całym okresie badawczym w przekroju Głoska do klasy II czystości, a w przekroju Brodno 1 do klasy III czystości. Z porównania mediany i średniej dla kaŜdego składnika (tab. 1 i 2) wynika, Ŝe w większości przypadków moŜemy mówić o w miarę stabilnych stęŜeniach poszczególnych składników, co pozwala wysnuć hipotezę, Ŝe w dłuŜszym okresie nie ma bezpośredniego zagroŜenia dla pogorszenia czystości wód tej rzeki w obu przekrojach. Przy czym w przypadku odczynu wody, gdzie mediana jest minimalnie wyŜsza od średniej i wapnia w przekroju Brodno 1, jak równieŜ siarczanów w przekroju Głoska moŜna załoŜyć, Ŝe w następnych latach istnieje moŜliwość pogorszenia się jakości wody ze względu na te parametry.
Podsumowanie i wnioski
B. Olszewska, A. Krzemińska 112
Badania jakości wód rzeki Jeziorki, prowadzone w latach 1995-2003, wykazały, Ŝe ze względu na zawartość manganu i Ŝelaza ogólnego wody te zaliczono w całym okresie badawczym do wód złej jakości (V klasa). Zanieczyszczenie tych wód związkami Ŝelaza i manganu spowodowane jest głównie specyficznymi warunkami hydrogeochemicznymi tego obszaru, jak równieŜ nadmiernym wymywaniem obu metali z gruntu, które są zainicjowane obniŜeniem się zwierciadła wód gruntowych w wyniku obniŜenia się dna koryta Odry. Po powodzi z 1997 roku zauwaŜono wzrost stęŜeń tych metali w wodach Jeziorki. Istotnym wydaje się teŜ fakt, Ŝe wyŜsze stęŜenia obu składników notowano w przekroju Brodno 1, który znajduje się w strefie drenującej Odry. Zawartości związków biogennych w obu przekrojach hydrochemicznych były porównywalne, przy czym po powodzi z 1997 roku stęŜenia azotu ogólnego, azotu amonowego, azotanów istotnie wzrosły w przekroju Brodno 1. MoŜna to wiązać z pogorszeniem się moŜliwości samooczyszczania się wód Jeziorki poprzez obniŜenie zawartości tlenu rozpuszczonego. Ze względu na wskaźniki zasolenia, wody te zaklasyfikowano do klasy II - chlorki, klasy III - siarczany, klasy II - wapń i II klasy - przewodnictwo elektrolityczne właściwe. Ze względu na odczyn, wody te zaklasyfikowano jako wody bardzo dobrej jakości. Jakość wód rzeki Jeziorki determinowana jest warunkami geologiczno-glebowymi, uŜytkowaniem i sposobem zagospodarowania zlewni, lokalnymi warunkami zasilania powierzchniowego i gruntowego, jak równieŜ lokalizacją względem Odry.
Literatura
DOJLIDO J.R. 1995. Chemia wód powierzchniowych. Wyd. Ekonomia i Środowisko, ISBN 83-85792-22-8: 179-183.
HERMANOWICZ W., DOśAŃSKA W., DOJLIDO J. 1979. Fizyczno-chemiczne metody badań wody i ścieków. Arkady, Warszawa: 555 ss.
STANDARD METHODS FOR EXAMINATION OF WATER AND WASTEWATER 1992. Am, Publ.
Health Ass, Washington: 9-64.
JONES K. 1975. The chemistry of nitrogen. Pergamon Press: 147-387.
PŁYWACZYK L. 1997. Oddziaływanie spiętrzenia rzeki na dolinę na przykładzie Brzegu Dolnego. Wyd. AR we Wrocławiu, Wrocław: 47 ss.
PRACAZBIOROWA 1997. Wpływ wieloletniej eksploatacji hydrotechnicznej budowli pięt-rzącej na ilościowe i jakościowe zmiany zasobów wód oraz wybrane elementy środowis-ka przyrodniczego w dolinie rzecznej. Raport końcowy projektu badawczego KBN nr - 5 P06H 004 08 maszynopis.
PRACA ZBIOROWA 2004. Oddziaływanie stanów wody w rzece na warunki wodne w przy-ległej dolinie. Raport końcowy projektu badawczego KBN nr 6 P06S 025 21 - ma-szynopis.
ROZPORZĄDZENIE 2004. Rozporządzenie ministra środowiska z dnia 11 lutego 2004 w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dz.U. Nr 32, poz. 284.
WYKAZ NORM 1993. Wykaz norm z zakresu analityki wody i ścieków. Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej - Zespół Normalizacji, Warszawa.
JAKOŚĆ WÓD RZEKI JEZIORKI W LATACH 1995-2003 ... 113
Słowa kluczowe: jakość wód powierzchniowych, dolina Odry Streszczenie
W pracy przedstawiono wyniki badań składu chemicznego wód Jeziorki, połoŜonej w dolinie Odry w rejonie Brzegu Dolnego, prowadzonych w latach 1995-2003 (z uwzględnieniem powodzi z lipca 1997 roku). Wybrano dwa przekroje, które znajdują się pod róŜnym oddziaływaniem Odry - drenującym (przekrój Brodno 1 km 3+750) i infiltracyjnym (przekrój Głoska km 17+750). Badania obejmowały następujące wskaźniki: temperaturę wody, odczyn, przewodnictwo elektrolityczne właściwe, tlen rozpuszczony, azot ogólny, azot amonowy, azotany, fosfor ogólny, magnez, mangan, wapń, Ŝelazo ogólne, chlorki, siarczany. Analiza wyników wykazała, iŜ jakość wód Jeziorki determinowana jest warunkami geologiczno-glebowymi, uŜytkowaniem i sposobem zagospodarowania zlewni, lokalnymi warunkami zasilania powierzchniowego i gruntowego, jak równieŜ lokalizacją względem Odry.
THE JEZIORKA STREAM WATER QUALITY IN THE YEARS 1995-2003 Beata Olszewska 1, Alicja Krzemińska 2
1 Institute of Environmental Protection and Development, Wrocław University of Environmental and Life Sciences
2 Institute of Architecture,
Wrocław University of Environmental and Life Sciences Key words: water quality, the Odra valley
Summary
The results of research of chemical analysis of the Jeziorka stream waters, situated in the Odra valley in the Brzeg Dolny region, performed in the years 1995-2003, including the flood in 1997, are presented in the paper. The two cross-section were chosen, which are influenced by the Odra river in different way - drained (Brodno section km 3+750) and rechared (Głoska section km 17+750). The following indices were analyzed: temperature, reaction, electrolytic conduction, soluble oxygen, total nitrogen, ammonia nitrogen, nitrates, phosphorus, calcium, magnesium, manganese, iron, sulphates and chlorides. The analysis of the results showed that the quality of the Jeziorka stream waters depended on the geological and soil conditions, the use and ways of catchment development, local conditions of surface and groundwater supply and also the localization towards the Odra river.
Dr inŜ. Beata Olszewska
Instytut Kształtowania i Ochrony Środowiska Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Pl. Grunwaldzki 24
50-363 WROCŁAW
e-mail: beata@miks.ar.wroc.pl
B. Olszewska, A. Krzemińska 114
Dr Alicja Krzemińska
Instytut Architektury Krajobrazu
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Pl. Grunwaldzki 24A
50-363 WROCŁAW
e-mail: krzema@miks.ar.wroc.pl
ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2008 z. 528: 115122