Każdy człowiek musi znaleźć własną odpowiedź na pytanie: jaki jest właściwie sens życia?
A. DEEKEN: Gdy przychodzi starość, s. 94
Od najdawniejszych czasów wielcy myśliciele zastanawiali się nad tym, czy życie ludzkie ma sens i czy jako całość może mieć znaczenie. Od mo-mentu, w którym Nietzsche ogłosił, że Bóg nie żyje, filozofowie i naukowcy podjęli próby udowodnienia tezy, że życie nie ma celu, ponieważ rządzone jest przez ślepy los i inne anonimowe siły, w związku z czym wszelkie war-tości są względne i arbitralne. W istocie, jeśli przyjąć założenie, że sens po-lega na istnieniu najwyższego celu, ściśle łączącego się z naturą ludzką i doświadczeniem oraz będącego ważnym dla każdej osoby, to rzeczywiście można powiedzieć, że życie nie ma sensu. Jednak nie jest to jednoznaczne z tym, że życiu nie można sensu nadać. Wiele aspektów kultury i cywiliza-cji to nic innego jak właśnie wysiłki podejmowane przez ludzi, często wbrew przeciwnościom, tylko po to, aby stworzyć poczucie celu w życiu dla siebie i dla swojego potomstwa.
Wraz z ukształtowaniem się świadomości człowiek rozpoczął poszuki-wania (i do tej pory ich nie ukończył) sensu własnej egzystencji, zadając sobie pytania w rodzaju: Czy warto żyć? Po co się żyje? Jak należy żyć?
Według jakich ideałów i według jakiego porządku? Jakie elementy należy brać pod uwagę, dokonując rachunku udanego i szczęśliwego życia? Do czego należy dążyć w życiu? Jak należy żyć, aby przeżyć swój czas sensow-nie, by być sobą? Co powinien człowiek czynić, aby swojemu życiu nadać sens? W jaki sposób zapobiegać bezsensowności własnego życia?
Powstało wiele dzieł zarówno naukowych, jak i literackich, których au-torzy próbowali udzielić odpowiedzi na przedstawione pytania. Jednym z ważniejszych, moim zdaniem, dzieł podejmujących tematykę poszukiwa-nia sensu życia jest powstała przed sześciuset laty Boska komedia Dantego.
Dzieło to przedstawia fascynujący opis trudności, jakie napotyka człowiek w trakcie wędrówki przez życie. Słowa Dantego: „W połowie podróży przez życie znalazłem się w ciemnym lesie, gdyż zgubiłem właściwą drogę” są odzwierciedleniem kryzysu poczucia sensu życia, jakże często doznawane-go przez człowieka współczesnedoznawane-go, żyjącedoznawane-go w XXI wieku. Podczas wę-drówki przez puszczę Dante zauważa, że ścigają go trzy dzikie bestie: lew, ryś i wilczyca. Lew symbolizuje ambicje, ryś jest symbolem pożądania,
wil-czyca zaś — chciwości. Okazuje się, że nemezis Dantego jest pragnieniem władzy, seksu i pieniędzy. Aby obronić się przed pragnącymi dopaść go be-stiami, Dante podejmuje ucieczkę na wzgórze. Kiedy bestie podchodzą co-raz bliżej, wznosi on błagalne prośby do mocy Boskich. Prośby zostają wysłuchane i pojawia się duch starożytnego poety Wirgiliusza, który wska-zuje Dantemu drogę wyjścia wiodącą przez krainę piekła. Podczas wędrów-ki przez piekło Dante widzi cierpienia tych, którzy nigdy nie obrali celu oraz jeszcze większe cierpienia tych, dla których jedyny cel polegał na zwiększaniu entropii, byli to ci, których nazywamy grzesznikami... (DANTE
1984). Opis sceny z tak wspaniałego i fascynującego dzieła, jakim jest Bo-ska komedia, warto uczynić wprowadzeniem do kolejnej części niniejszej publikacji traktującej o sensie życia człowieka i jego dylematach natury eg-zystencjalnej.
Pojęcie sensu życia jest źródłem wielu kontrowersji oraz tematem licz-nych polemik, a pytania o sens życia przestały być domeną teologów, filo-zofów, psychologów, historyków i pisarzy. Dylematy natury egzystencjalnej pojawiają się w różnych formach w świadomości poszczególnych jednostek, żyjących w różnych warstwach społecznych, wyznających różne kierunki światopoglądowe. Każdy więc człowiek, niezależnie od wykształcenia, wcześniej czy później zadaje sobie pytania dotykające problemu sensu ży-cia, stosunku do samego siebie, innych ludzi i świata. Jednak zagadnienie sensu życia należy do tych kwestii, które uniemożliwiają udzielenie jedno-znacznej i niepodważalnej odpowiedzi, a zróżnicowanie tych odpowiedzi wynika z faktu niepowtarzalności każdej jednostki ludzkiej oraz z różno-rodności codziennych sytuacji, w których ona uczestniczy.
Tradycyjnie problem sensu życia należy do zagadnień filozoficznych.
Jednak „poczucie sensu życia” niewątpliwie stanowi przedmiot badań psychologicznych, zwłaszcza jego antropologiczno-egzystencjalne ujęcie.
Poczucie sensu wchodzi w skład doświadczeń typowo ludzkich, podmioto-wo-osobowych, pierwotnych i niedających sprowadzić się do bardziej pro-stych jakości. Nie może być ono uznawane za wartość jednowymiarową, tj.
„czysto” psychologiczną w rozumieniu współczesnej psychologii. Jest ono faktem egzystencjalnym, podmiotowym i to stanowi o jego specyfice. „Po-czucie sensu życia” jest też podstawowym problemem czekającym na pro-pozycje jego klasyfikacji, zarówno teoretycznej, jak i badawczej.
Pojęcie sensu życia komplikuje się jeszcze bardziej na płaszczyźnie po-tocznych opinii na jego temat oraz indywidualnej percepcji jego bieżącej i codziennej postaci, czego efektem jest funkcjonowanie wielkiej grupy róż-norodnych definicji tegoż pojęcia. Dla jednej osoby sens życia stanowi to wszystko, co w jej odczuciu jest cenne, dzięki czemu doznaje uczucia szczęścia, zadowolenia, zaspokaja potrzeby. To, co dla pewnej osoby będzie przedmiotem sensu (np. zainteresowania, hobby, praca), dla innej może być — w rozumieniu egzystencjalnym — pozbawione jakiegokolwiek zna-czenia. Poszukiwanie sensu jest procesem nieustannym i zmiennym, w trakcie którego poczucie sensu z wielką łatwością może przerodzić się w poczucie bezsensu. Warto jeszcze dodać, że w praktyce ludzie częściej twierdzą, że coś jest sensowne, ponieważ przynosi szczęście, niż że coś przynosi szczęście, ponieważ jest sensowne (MARIAŃSKI 1990).
Podejście psychologiczne do zagadnienia sensu życia akcentuje przede wszystkim indywidualne potrzeby, predyspozycje dziedziczne, preferencje i wybory oraz osobowe wartości usytuowane na drodze dokonywania tych wyborów i preferencji. Psychologowie poddają analizie wzajemne relacje pomiędzy poczuciem sensu życia a różnymi składnikami osobowości czło-wieka, koncentrują się na genezie potrzeby doświadczenia sensu życia oraz na technikach, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych jej zaspokaja-nia w ramach integracji czy też dezintegracji osobowości. Psychologowie zajmujący się problematyką sensu życia podkreślają rolę czynników spra-wiających, że każdy indywidualny człowiek jest kimś jedynym i nie-powtarzalnym. W ujęciu psychologicznym sens życia jest „zrelatywizowa-ny” do doświadczającego podmiotu, jest sprawą indywidualną. W rozdziale tym zostaną przedstawione różne sposoby ujmowania terminu „sens życia”
z perspektywy psychologicznej.
Istotę człowieczeństwa ukazał Roman Ingarden w słowach: „Natura ludzka polega na nieustannym wysiłku przekraczania granic zwierzęcości tkwiącej w człowieku i wyrastania ponad nią człowieczeństwem i rolą człowieka jako twórcy wartości. Bez tej misji i bez tego wysiłku wyrastania ponad samego siebie człowiek zapada z powrotem i bez ratunku w swoją czystą zwierzęcość, która stanowi jego śmierć” (INGARDEN 1973, s. 26).
Dzięki posiadanym zdolnościom tworzenia wartości i wykraczania poza swoją biologiczną naturę, poprzez umiejętności interpretowania świata w kategoriach symboli i znaczeń, człowiek nadaje swojemu istnieniu
kształt i jakość, a swoje wybory i dokonania czyni sensownymi, co odróż-nia go od zwierząt. W związku z tym potrzeba doświadczaodróż-nia sensu życia jest związana ściśle z konstytucją człowieka i jego człowieczeństwem.
Nadawanie sensu podejmowanym działaniom i całej rzeczywistości oraz uj-mowanie jej w szeroko rozwiniętej formie symbolicznej stanowi pierwotne i specyficzne wyposażenie człowieka.
Jedną z zasadniczych cech natury ludzkiej, wyróżniającą ją jakościowo w świecie istot żywych, stanowi zakodowana w niej transcendencja. Polega ona na ustawicznym przekraczaniu samego siebie oraz daje możliwość ży-cia w świecie znaczeń i symboli, czego konsekwencją jest uspołecznienie człowieka. Typowo ludzką właściwością jest nadawanie sensu, czy to jaw-nego, czy ukrytego, zachodzącym w nim i wokół niego procesom życio-wym, nadawanie znaczenia rzeczom i przetwarzanie ich w wartości, a następnie opisywanie ich w języku i w systemach symbolicznych.
Wyłącznie człowiek jest zdolny do tworzenia ponadczasowych pojęć rze-czywistości, poszukiwania wartości sakralnych i absolutnych oraz odnajdy-wania punktów orientacyjnych dla życia (MARIAŃSKI 1990).
Według Kazimierza Popielskiego pojęcie „sens” w ujęciu psychologicz-nym jest związane z „życiem” („meaning of life”), z osobowym i podmioto-wym byciem, tzn. z doświadczaniem i przeżywaniem egzystencji. Jest pojęciem, które wskazuje na głęboko osobiste a zarazem powszechne i przy tym zindywidualizowane doświadczenie oraz na potrzeby człowieka i ludz-kości (POPIELSKI1994). Julian Aleksandrowicz z kolei pisał, że przez pojęcie sensu życia „rozumie się zarówno wartości życia, a więc te wszystkie aspekty przedmiotów i działań, które wchodzą w sferę zainteresowań człowieka, jak i cel życia, czyli wartość permanentnie obecną w działaniu, której realizacja towarzyszy człowiekowi we wszystkich poczynaniach jako kryterium samooceny. Jak wiadomo, cel, który stanowi o sensie życia osob-nika, zamyka życiową hierarchię jego dążeń. Załamanie się tego celu decy-duje o załamaniu sensu życia, ukazanie go — to ukazanie sensu życia”
(ALEKSANDROWICZ 1982, s. 74—75).
W aspekcie psychologicznym można mówić zarówno o potrzebie sensu (co czyni K. Obuchowski), jak i o prawie człowieka do kształtowania i spełniania się sensu w każdej poważniejszej sprawie i w każdym okresie życia — każdy ma prawo do sensownego życia. Dążenie do odnalezienia sensu jest traktowane jako podstawowa potrzeba ludzka, czyli tzw. metapo-trzeba. Niektórzy psychologowie podkreślają, że człowiek niejako instynk-townie poszukuje sensu życia, co ma go uchronić przed niebezpieczeń-stwem chaosu, w jaki może popaść. Sama potrzeba sensu życia może mieć charakter transcendentny i aprioryczny, jak podkreślał to Immanuel Kant, egzystencjalny w opinii Martina Heidegera lub też orientacyjny, czego do-wodził Kazimierz Obuchowski. Viktor E. Frankl postulował z kolei, że jest
ona podstawową siłą motywacyjną i pierwotnym faktem antropologicznym, potrzebą typową dla noetycznego (duchowego) życia człowieka, podczas gdy A. Maslow traktował ją jako najwyższy motyw rozwoju w hierarchii motywów. W ujęciu K. Popielskiego jawi się jako najbardziej ogólna, najgłębiej osobista i zindywidualizowana potrzeba, a przez Jana Szczepań-skiego definiowana jest jako nieodłączna gatunkowa cecha człowieka.
M.S. Nejmark zakładał, że jest nadrzędną tendencją motywacyjną, Aleksiej N. Leontjew zaś, że motywem sensotwórczym i znaczeniowym. Mnogość określeń stosowanych na zdefiniowanie tego, co rozumiemy przez sens ży-cia, wskazuje na różnorodność treści tego pojęcia oraz dowodzi, że nie można zdefiniować go jednoznacznie za pomocą pojęć bardziej podstawo-wych i bardziej zrozumiałych (MARCISZEWSKI 1960, za: MARIAŃSKI 1990).
Sens życia określany jest też jako „organizacja psychiczna o treści okre-ślającej cele, do osiągnięcia których należałoby dążyć” (KULPA1986, s. 222).
Poczucie sensu życia z kolei jest przekonaniem o określonej wartości (sensie, znaczeniu) własnej działalności życiowej, któremu towarzyszy spe-cyficzny stan emocjonalny o różnym natężeniu. Antoni Kulpa wyróżnia po-zytywne i negatywne poczucie sensu życia. Popo-zytywne poczucie sensu życia według tego autora jest przekonaniem o pozytywnej wartości własnej działalności życiowej, któremu towarzyszy specyficzny stan pozytywnej emocji o różnych natężeniach. Negatywne poczucie sensu życia, czyli po-czucie bezsensu, to z kolei przekonanie o negatywnej wartości własnej działalności życiowej, któremu towarzyszy specyficzny negatywny stan emocjonalny o różnym natężeniu (KULPA 1986).
Zgodnie z opiniami głoszonymi przez psychologów potrzeba sensu ży-cia jest jedną z podstawowych potrzeb psychicznych człowieka, której za-spokojenie gwarantuje normalne życie i działalność człowieka jako osoby.
Jest to potrzeba naturalna i świadczy o osiąganiu dojrzałości osobowej, pełni człowieczeństwa, odnalezienia poczucia własnej tożsamości. Tak jak myślenie czy twórczość artystyczna, do typowo ludzkich właściwości na-leżą również pytania o sens, o wartości wyższe. Każdy człowiek formułuje własne pytania o sens życia, które mogą mieć charakter refleksyjny lub bezrefleksyjny, prosty albo zróżnicowany. Tylko człowiek jest zdolny do przeżywania siebie w wymiarze sensu, czyli doświadczania swojego życia w kategoriach wartościujących. Sens egzystencji człowieka nie jest z góry
„zaprogramowany”, a jednostka musi go odnaleźć w racjonalnych dzia-łaniach, w których jej życie jawi się jako „udane”, „szczęśliwe”, „wysokiej jakości”. Z takiej perspektywy sens życia nie jest teorią o życiu, lecz proce-sem, w którym podmiot przejmuje władzę i kontrolę nad własnym życiem, przechodząc od bezpiecznego okresu dzieciństwa do dojrzałości wypełnio-nej odpowiedzialnością (MARIAŃSKI 1990).
Psychologowie koncentrują się na poszukiwaniach osobowościowych właściwości sprzyjających zaistnieniu i trwaniu poczucia sensu życia, pod-dają analizie okoliczności jego zaistnienia, jak również wymiary temporalne określające odległość docelowych dążeń jednostki. Zaliczają oni potrzebę sensu życia, tak jak potrzeby poznawcze i emocjonalne, do zasadniczych motywów postępowania człowieka. Z psychologicznego punktu widzenia sens życia powiązany jest z realizacją samego siebie, swoich zdolności, za-interesowań (POPIELSKI 1982).
Podsumowując, można powiedzieć, że psychologowie podkreślają przede wszystkim, iż problem poszukiwania i ustalenia sensu to sprawa osobowej biografii, która zależy od poziomu integracji ego. Problem ten rozgrywa się nie tyle na płaszczyźnie społecznych czy kulturowych syste-mów, ile raczej stanowi osiągnięcie poszczególnych jednostek. Bez odnale-zienia sensu życia człowiek nie jest w stanie egzystować i dopóki żyje, dopóty musi wierzyć w jakiś sens. Sens życia w ujęciu psychologicznym stanowi przede wszystkim konstrukcję indywidualną, wzniesioną na funda-mencie osobistych i niepowtarzalnych predyspozycji jednostki oraz jej do-świadczeń życiowych, w granicach osobowościowych możliwości. Człowiek pojmowany bywa zaś jako podmiot „otwarty”, który realizuje się poprzez poszukiwanie wartości zaspokajających jego wewnętrzne dążenia, aspiracje i cele.
K. POPIELSKI (1994) twierdzi, że pojęcie sensu życia określa poczucie, doznanie, przeżycie, refleksję, doświadczenie lub motywację jednostki, jak również sposób przeżywania i doświadczania egzystencji. Doświadczanie poczucia sensu jest możliwe do ujęcia oraz opisania w kategoriach doznań intelektualnych i przeżyć emocjonalnych. Utrwalone zostaje w formie „do-świadczenia” egzystencjalnego będącego wyrazem zarówno aktywności własnej jednostki, jej odniesień i dążeń, jak również efektem oddziaływań zewnętrznych wpływających na jednostkę. Poczucie sensu życia wiąże się wprost z osobistym i osobowym zaangażowaniem się jednostki w świat wartości, z odkrywaniem ich znaczenia dla egzystencji, ich interioryzowa-niem i faktem życia wartościami. Aspekt wyraźnie psychologicznego rozu-mienia terminu „sens życia” połączony jest zarówno z posiadaniem przez człowieka zadań, celów, systemu wartości, jak również z brakiem stanów rezygnacyjnych, uczucia nudy, depresji, agresji i podobnych zachowań.
V.E. Frankl z kolei łączy pojęcie sensu życia z zaangażowaniem się w war-tości, uczestniczeniem w nich i ich spełnianiem (POPIELSKI 1994).
Jednoznaczne określenie pojęcia „sens” jest bardzo trudne, bywa bo-wiem interpretowane w sposób dosyć dowolny i jest używane w wielu kontekstach znaczeniowych. Najczęściej używamy pojęcia sensu w znacze-niu: strukturalnym, funkcjonalnym, topologicznym oraz egzystencjalnym (POPIELSKI 1994).
W strukturalnym rozumieniu termin „sens” ma charakter analityczny i dotyczy uchwycenia elementów składowych danej całości. Owa całość jest zrozumiała dzięki uchwyceniu sensu i jako taka nabiera znaczenia dla eg-zystencji. Znaczenie terminu „sens” w ujęciu funkcjonalnym odnosi się do uchwycenia funkcji istotnych dla danej kategorii bytu. W topologicznym ujęciu „sensu” z kolei postuluje się możliwość wydzielenia danej całości (strukturalnej lub funkcjonalnej) z jakiejś większej dziedziny bytów, które mogą, ale nie muszą, być jednorodne — coś uzyskuje sens w szerszym kon-tekście rzeczywistości. Natomiast egzystencjalne rozumienie określa „sens”
przez wskazanie na element antropologiczno-psychologiczny i jego egzy-stencjalne znaczenie. Obejmuje ono nie tylko element poznania, lecz po-zwala uwzględnić również moment przeżywania i podmiotowego doświadczania sensowności, tzn. sensu zarówno własnego bycia, jak i prze-żywania siebie i świata. W tym rozumieniu pojęcie „sens” ściśle wiąże się z osobowym i podmiotowym byciem, czyli z doświadczaniem i przeżywa-niem egzystencji. Sens jest więc czymś bardzo osobistym, własnym i indy-widualnym. Nie zależy on od cech osobowości, chociaż niewątpliwie sposób jego doświadczania pozostaje z nimi w związku. „Sensu” nie można nikomu narzucić ani nadać, nie stanowi on też funkcji mechanizmów psy-chologicznych ani wyniku postępowania algorytmicznego. Nie jest również formą wyuczonego odruchu ani reakcją na bodziec. Poczucie sensu jest sposobem doświadczania i przeżywania życia osobowego.
Od pojęcia „sens” należy odróżnić termin „sensowność”. Sensowność cze-goś stanowi jak gdyby wstęp do doświadczenia poczucia sensu, lecz nie gwa-rantuje jego zaistnienia. Jest rodzajem zapowiedzi tego, co może nastąpić.
Sensowność może funkcjonować w trzech znaczeniach, tzn. jako:
— potencjalność sensu — czyli coś, co zapowiada możliwość „doświadcze-nia” sensu;
— warunek, norma lub wzorzec sensu — spełnianie pewnych zasad warun-kujących możliwość zaistnienia sensu;
— miara poczucia sensu — jest to pojęcie związane ze stopniem poczucia sensu oraz jego poznawalności; dlatego też mówi się o potrzebie aktyw-ności poznawczej, która służy rozpoznawalaktyw-ności sensu i poczuciu sen-sowności oraz o związanym z tym wymogiem wielowymiarowego rozwoju podmiotu (POPIELSKI 1994).
Według K. Popielskiego sens życia może być przedmiotem zarówno per-cepcji, jak i doświadczenia, dlatego warto zwrócić uwagę na znaczenia tych dwóch pojęć oraz istniejące pomiędzy nimi różnice.
Termin „poczucie” („sense of”) bywa często używany zamiennie z ter-minem „przeświadczenie” („belief”). Dzięki tym terminom dookreśla się natężenie doświadczania takich rzeczywistości, jak podmiotowość, sens, wartość czy szczęśliwość i podobnych właściwości doświadczanych przez podmiot. Pojęcie „poczucie” mimo że istnieje w literaturze psychologicznej, to używane bywa w różnym kontekście znaczeniowym. GORDONW. ALLPORT
(1988) łączy owo pojęcie z opisem faktu religijności człowieka. Twierdzi on, że „należy uważać ją (religijność) za nierozdzielną jedność emocji i rozu-mowania, uczucia i znaczenia. Badając ją, nie mamy do czynienia ani z czymś racjonalnym, ani też z czymś nieracjonalnym, a raczej z taką po-stawą umysłową, w której myślenie logiczne łączy się z emocją” (ALLPORT
1988, s. 115). Samo pojęcie „poczucie” jest terminem stosowanym przez Allporta na określenie takiej właśnie poznawczo-emocjonalnej fuzji, i to po-mimo faktu, że „jego odcień semantyczny sugeruje raczej uczucie niż zna-czenie” (ALLPORT 1988, s. 105).
„Poczucie” można traktować jako podmiotową, „subiektywną” miarę, obiektywnie zaistniałych procesów i stanów. W związku z tym jakość tę można wyrażać w formie pomiarowej jedynie w jednostkach ogólnych i do-tyczy ona treści doświadczeń uogólnionych, pewnych całości, które zaist-niały w doświadczeniu osoby jako znaczące i do których jest ona zdolna się odnieść. Ponadto każdy wynik stanowi wielkość subiektywną w sensie pod-miotowym, tzn. niepowtarzalną, zmienną od jednostki do jednostki.
Egzystencjalne rozumienie poczucia zaproponowane przez V.E. Frankla określa je jako „pojęcie wyrażające pewne ogólne przeświadczenie jednost-ki, które podtrzymuje jej motywację, »siłę do życia«, dążenia i odniesienia”
(FRANKL 1962; 1970; 1972, za: POPIELSKI 1994, s. 170). Znaczenie kategorii
„poczucie” dla egzystencji staje się jaśniejsze, gdy ogólna jej forma zostanie dopełniona szczegółowym jej nazwaniem, jak np. poczucie sensu życia, po-czucie godności. Wtedy to nie owe „dookreślenia” są dla psychologa podstawowym przedmiotem zainteresowania, ale owa istotna właściwość, której nosicielem jest każdy konkretny podmiot: „poczucie”.
Termin „doświadczenie” należy do bardzo rozpowszechnionych, choć nie zawsze jednoznacznie określanych pojęć. Pojęcie „doświadczenie” na gruncie psychologii odnosi się zazwyczaj do indywidualnego i jednostkowe-go doznania. Wiąże się z wykonywaniem czynności, ze sprawnością, z emocją, z doznaniem czegoś, jako rezultatu przeżycia (WŁODARSKI 1975).
Rozumiane jest jako wynik kontaktu z otoczeniem; jako „wzorzec stymula-cji sensorycznej — kombinacje i następstwo bodźców oddziaływających na organizm” (HEBB1973, s. 203). Pojęcie to określane jest również jako proces
poznawczy lub jego efekt; jako doznanie powiązane z bodźcem zewnętrz-nym, a także jako doświadczenie podmiotowe: egzystencjalne, osobowe.
Doświadczenie egzystencjalne jest pojęciem opisującym pewien stan psychologiczny i określa ogólną, egzystencjalną kondycję intelektualno--emocjonalną oraz działaniowo-dążeniową podmiotu osobowego. Sam fakt
„doświadczenia” powstaje jako uogólniona konsekwencja poznania intelek-tualnego, emocjonalnych doznań i przeżyć, a także życiowych odniesień i dążeń. Jednostka poznaje, odbiera i wartościuje samą siebie oraz innych
„doświadczenia” powstaje jako uogólniona konsekwencja poznania intelek-tualnego, emocjonalnych doznań i przeżyć, a także życiowych odniesień i dążeń. Jednostka poznaje, odbiera i wartościuje samą siebie oraz innych